Ακτογραμμή:
η μαγική γραμμή των ναυτικών χαρτών
Οι «τρόποι» χαρτογράφησης
του παρελθόντος, π.χ. των ακτογραμμών, δεν αποτελούν μέρος του γενικού και
στερεοτυπικού σώματος των ιστορικών πηγών της αρχαιότητας και των μετέπειτα
εποχών, όπως άλλωστε συμβαίνει και στην εποχή μας. Οι τρόποι αυτοί
παραλειπόμενοι, αγνοούνται στις αφηγήσεις των ιστορικών γεγονότων θεωρούμενες
ως «βαρετές τεχνικές λεπτομέρειες» δηλαδή ανάξιες προσοχής.
του
Βαγγέλη Λιβιεράτου
Η ακτογραμμή είναι το
αντιπροσωπευτικότερο στοιχείο του γεωμετρικού περιεχομένου των χαρτών,
ιδιαίτερα των ναυτικών. Για τους παλιότερους από αυτούς, μια πιστότερη
προσαρμογή της απεικόνισης τμημάτων της ακτογραμμής στο αντίστοιχο σημερινό της
σχήμα σημαίνει ότι, για εκείνα τα ακτογραμμικά τμήματα υπήρξε στο παρελθόν μια
ιδιαίτερη απεικονιστική χαρτογραφική φροντίδα. Αυτή η φροντίδα με τη σειρά της
σημαίνει ότι για τα τμήματα εκείνα, υπήρχε και μια ιδιαίτερη προσοχή για τη
συλλογή και επεξεργασία σχετικών χωρικών δεδομένων χρήσιμων για τη σύνθεση της
συγκεκριμένης απεικόνισης. Αυτή η ιδιαίτερη φροντίδα και προσοχή αντανακλά τη
σπουδαιότητα που είχε η ναυσιπλοΐα σε εκείνα τα τμήματα της ακτογραμμής που
απεικονίζονται στους παλαιούς χάρτες. Μια σπουδαιότητα εμπορικού ή και
γεωπολιτικού ενδιαφέροντος που αναπτύχθηκε κατά μήκος της ακτογραμμής της
περιοχής από το ναυτικό ενδιαφέρον των δυνάμεων που επιχειρούσαν στις
συγκεκριμένες περιοχές, σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους.
Είναι γνωστό ότι οι παλιοί
Μεσογειακοί πολιτισμοί ήταν τεχνικά ικανοί στη ναυσιπλοΐα και η πρόσληψη τους
για την τοπογραφία των ακτογραμμών βασίζονταν στην επεξεργασία των δεδομένων
προσδιορισμού της θέσης στη θάλασσα, από τις παρατηρήσεις του ήλιου και του
έναστρου στερεώματος σε συνδυασμό με τον χρόνο και τα γωνιακά μεγέθη. Μια
αρχαία τεχνογνωσία που συνδυαζόταν επίσης με την εμπειρία εκτίμησης των
αποστάσεων κατά τις θαλάσσιες πλεύσεις με διάφορους τρόπους, όπως π.χ. από τη
διάρκεια των πλεύσεων. Περιγραφικά παραδείγματα από τις πλέον χρησιμοποιούμενες
γραμμές πλεύσεων στη Μεσόγειο υπάρχουν στη βιβλιογραφία από την αρχαιότητα
μέχρι τον μέσο μεσαίωνα. Ειδικά για σπουδαίες περιοχές της κεντρικής Μεσογείου,
περιγραφές πλεύσεων παρέχουν μνημονικές ακτογραμμικές απεικονίσεις από τις
οποίες προκύπτει η γεωστρατηγική σπουδαιότητα περιοχών. Ιδιαίτερα σημαντικές
περιοχές, που εξασφαλίζουν το πέρασμα από τις μικρασιατικές ακτές και το Αιγαίο
στο Ιόνιο και προς την Αδριατική αλλά και τις σχετιζόμενες θαλάσσιες ζώνες και
τα στενά της κεντρικής Μεσογείου προς την Τυρρηνική και τα δυτικά. Περιοχές
«κλειδιά» για τις ναυτικές δυνάμεις που φρόντιζαν τη διαφύλαξη της
θαλασσοκρατίαςτονς στη Μεσόγειο. Αργότερα η αρχαία γνώση της χρήσης των
γωνιακών διευθύνσεων των ανέμων εμπλουτίστηκε από τη χρήση της πυξίδας και
βελτιωμένων επεξεργασιών και γραφικών αναπαραστάσεων του σχήματος της
ακτογραμμής. Βέβαια, τα συλλεγόμενα σχετικά δεδομένα (μνημονικά και
γεωμετρικά), για την μετάδοση τους και τη σχεδίαση των ακτογραμμών, περιείχαν αναμενόμενα
λάθη και ατέλειες, όπως λάθη προέκυπταν από τη σύνθεση των επιμέρους τοπικών
απεικονίσεων σε ευρύτερα περιφερειακά σύνολα ή ακόμη και στο ενιαίο
ακτογραμμικό σύνολο της Μεσογείου. Αυτή τη σύνθεση των επιμέρους απεικονίσεων
των τοπικών ακτογραμμών σε ευρύτερα σύνολα ακολουθούσαν εμπειρικές διορθώσεις,
ώστε να προσαρμοστούν στους σημειακούς προσδιορισμούς θέσεων κατά μήκος της
ακτογραμμής, μιας γνωστής διαδικασίας από την αρχαιότητα και ιδιαίτερη την
ύστερη.
Οι «τρόποι» χαρτογράφησης
του παρελθόντος, π.χ. των ακτογραμμών, δεν αποτελούν μέρος του γενικού και
στερεοτυπικού σώματος (corpus)
των ιστορικών πηγών της αρχαιότητας και των μετέπειτα εποχών, όπως άλλωστε
συμβαίνει και στην εποχή μας. Οι τρόποι αυτοί παραλειπόμενοι, αγνοούνται στις
αφηγήσεις των ιστορικών γεγονότων θεωρούμενες ως «βαρετές τεχνικές
λεπτομέρειες» (δηλαδή ανάξιες προσοχής). Έτσι, και ίσως επειδή δεν είναι πολύ
κατανοητές από τους ιστορικούς, λόγω του τεχνικού περιεχομένου τους, δεν
περιλαμβάνονται στη βασική ιστοριογραφία. Όμως οι απεικονίσεις των ακτογραμμών,
όπως φαίνονται π.χ. στους πρώιμους ναυτικούς χάρτες της Μεσογείου του μέσου
μεσαίωνα, δεν παύουν να είναι εκεί, μπροστά στα μάτια μας, ζωντανές και
ελκυστικές, περιμένοντας την ιστορική εξήγηση της χαρτογραφικής ύπαρξης, αλλά
και πιστότητάς
τους. Και βέβαια να θέτουν οι ακτογραμμές αυτές στους παλιούς ναυτικούς χάρτες
το προκλητικό ερώτημα του γιατί σε κάποιες περιοχές να είναι πολύ καλύτερη η
απεικόνιση τους από άλλες περιοχές;
Εάν υπήρχε μια μέθοδος ικανή
να προσφέρει τη δυνατότητα προσδιορισμού του βαθμού της εγγύτητας τμημάτων της
απεικόνισης της ακτογραμμής των παλιών ναυτικών χαρτών στην αντίστοιχη σύγχρονη
απεικόνιση της, τότε θα ήταν δυνατόν να εξαχθούν συμπεράσματα σχετικά με την
ιστορική σπουδαιότητα της περιοχής της καλύτερα απεικονιζόμενης ακτογραμμής,
την εποχή της σύνταξης της. Τέτοιες μέθοδοι έχουν αναπτυχθεί και βελτιωθεί
πρόσφατα εφαρμοζόμενες με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα αποτελέσματα για σωζόμενους παλιούς ναυτικούς χάρτες
της Μεσογείου. Οι χάρτες αυτοί, σε περγάμηνές, έλκουν την
προέλευση τους από τον μέσο μεσαίωνα, όπως ο μάλλον παλαιότερος και μάλλον
γενουατικής καταγωγής περίφημος χάρτης, ο αποκαλούμενος της Πίζας (βρέθηκε εκεί
και πουλήθηκε τον 19ο αιώνα στην Εθνική βιβλιοθήκη της Γαλλίας-παρατίθεται στην
αρχή αυτού του κειμένου), ακόμη προσωρινά χρονολογούμένος από τα μέσα του 13ου
αιώνα και ίσως νωρίτερα. Η μελέτη του, όπως και η χρονολόγηση του αποτελούν
μέχρι σήμερα αντικείμενα ιδιαίτερης επιστημονικής και τεχνολογικής προσοχής,
πολύ πέραν της ιστορικής τους μελέτης και των «θεωριών» που έχουν αναπτυχθεί,
κυρίως με βάση τα τοπωνύμια, τα οποία βεβαίως και δεν αποτελούν τα μοναδικά
στοιχεία ορισμού ενός χάρτη.
Πρόσφατη μελέτη της
ακτογραμμικής μέγιστης εγγύτητας του, ακόμη «μυστηριώδους», χάρτη της Πίζας στο
σημερινό Μεσογειακό πρότυπο, κατέδειξε συγκεκριμένη περιοχή με σημαντικά
ιστορικά συμφραζόμενα. Η περιοχή αυτή ξαναθύμισε μια ξεχασμένη λεπτομέρεια από
την ιστορική εξιστόρηση της Άννας Κομνηνής στην Αλεξιάδα της, το 1148, σε μια
περίοδο συγκρούσεων του Βυζαντίου στη Νότια Ιταλία, από τα μέσα του που μέχρι
τα τέλη του 12ου αιώνα. Εκεί, στο Βιβλίο Η'(ζ), περιγράφοντας τα πολιτικά και
στρατιωτικά γεγονότα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του πατέρα της Αλέξιου Α'
Κομνηνού (1081-1148) αναφέρει την ειδική και αποτελεσματική χρήση ενός
«ακτογραμμικού χάρτη» το 1108, που έστειλε ο Αλέξιος στον στόλο του στις ακτές
του Δυρραχίου, μαζί με οδηγίες ασφαλούς πλεύσης, ώστε να αντιμετωπίσει
πολεμικές δυσκολίες εκεί, στα σημερινά στενά του Ότραντο, στο πέρασμα από το
Ιόνιο στην Αδριατική. Αυτό, αποτελεί δείγμα της χρήσης χαρτών στη θάλασσα τον
μέσο μεσαίωνα, με την λέξη ήϊόνα, που χρησιμοποιεί στο πρωτότυπο η Κομνηνή να
σημαίνει «ακτή» και (ναυτικός) «χάρτης», όπως άλλωστε μεταφράζεται από την
σπουδαία Elizabeth Dawes στην βασική αγγλική μετάφραση της Αλεξιάδος του 1928.
ΧΑΡΤΗΣ 6 {ΙΟΥΝΙΟΣ 2019}
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου