Αρχαία μνημεία συναντούν την πυρηνική τεχνολογία

Επιχρωματισμένα αντίγραφα από αγάλματα και γλυπτά παρουσιάζονται στο Μουσείο Καλών Τεχνών του Σαν Φρανσίσκο

Όταν τα αρχαία μνημεία συναντούν την πυρηνική τεχνολογία

Με πρωτόνια και ακτίνες Χ πιστοποιείται η γνησιότητα των γλυπτών - Πώς αποκαλύφθηκε το χρυσό παρελθόν του Διαδούμενου

Του Πάνου Παναγιωτάκου

Πρωτόνια με ενέργεια τριών εκατομμυρίων ηλεκτρονιοβόλτ βομβαρδίζουν ένα αρχαίο αγγείο. Μην ανησυχείτε, είναι για το καλό του. Η τεράστια αυτή ενέργεια των πρωτονίων δεν καταστρέφει το αντικείμενο. Το εξετάζει. Αναλύει την επιφάνεια του, βρίσκει τα υλικά από τα οποία αποτελείται. Κι εκεί που δεν τα καταφέρνουν τα πρωτόνια, έρχονται οι ακτίνες Χ για να μας αποδείξουν ότι το άγαλμα του Διαδούμενου που βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ήταν επίχρυσο. Μια ανακάλυψη που φωτίζει με τρόπο μοναδικό το άγνωστο παρελθόν και αναμένεται να συζητηθεί.

Τα πρωτόνια ανακαλύπτουν επίσης και το «στίγμα», τη στοιχειακή σήμανση που τοποθετείται στα αρχαία αντικείμενα ή τα αυθεντικά αντίγραφα τους, ώστε να εντοπιστούν αν ποτέ κάποιος σκεφτεί να τα πουλήσει ως αυθεντικά. Κάτι σαν το γνωστό «barcode» των προϊόντων. Η στοιχειακή σήμανση μπορεί να εφαρμοστεί και για τις αρχαιότητες της Ελλάδας που ταξιδεύουν στο εξωτερικό.

Ο επιταχυντής

Το θαυματουργό «μηχάνημα» που έχει αναλάβει το σύνθετο έργο της ανάλυσης των αρχαίων αντικειμένων ονομάζεται επιταχυντής Τάντεμ. Έχει συνολικό μήκος περισσότερο από 50 μέτρα και η καρδιά του, οι πηγές ιόντων με το θάλαμο επιτάχυνσης καταλαμβάνουν 320 τετραγωνικά μέτρα. Αποτελεί καμάρι για το Ινστιτούτο Πυρηνικής Φυσικής του «Δημόκριτου». Ο επιταχυντής, μοναδικός στην Ελλάδα, παραλειτούργησε το 1973 και αναβαθμίστηκε χάρη στις προσπάθειες της ομάδας του διευθυντή Ερευνών στο ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος» κ. Σωτήρη Χαρισόπουλου.

Μέσα από διαφορετικές ιοντικές αναλυτικές τεχνικές, ο επιταχυντής μπορεί να προβεί στην πλήρη στοιχειακή ανάλυση ενός αρχαίου αντικειμένου, χωρίς να το καταστρέφει. Μπορεί ακόμα να ταυτοποιήσει χρωστικές ουσίες σε έργα ζωγραφικής, να προσδιορίσει τη σύνθεση μεταλλικών αντικειμένων, να μελετήσει τη διάβρωση τους, να εξετάσει τη διακόσμηση των αρχαίων αγγείων. Το Λούβρο στο Παρίσι διαθέτει δικό του επιταχυντή που έχει εγκατασταθεί εδώ και είκοσι χρόνια. Στη Σεβίλη και τη Φλωρεντία έχουν επίσης εγκατασταθεί επιταχυντές εδώ και αρκετά χρόνια. Την εφαρμογή τους υποστηρίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα υπουργεία Πολιτισμού και Έρευνας των χωρών αυτών.

«Barcode» στα αρχαία

Μια πρωτοποριακή εφαρμογή του επιταχυντή υπήρξε το πρόγραμμα Τεχνολογίας Ενσωματωμένης Στοιχειακής Σήμανσης (ΤΕΣΣ). Πρόκειται για επαναστατική μέθοδο στον έλεγχο και τη διασφάλιση της αυθεντικότητας ενός αρχαίου αντικειμένου, αλλά και των υψηλής ποιότητας τεχνολογικά αυθεντικών αντιγράφων.

Στην περίπτωση των αρχαίων ένα χημικό στοιχείο ενσωματώνεται στο υλικό συντήρησης ή καθαρισμού του αντικειμένου με αποτέλεσμα να αποκτά «ταυτότητα», ένα ίχνος, το οποίο καθιστά αδύνατη την κλοπή, αντικατάσταση ή μεταπώληση του. Το ίδιο συμβαίνει και με τα τεχνολογικά αυθεντικά αντίγραφα, τα οποία δεν μπορούν να πωληθούν ως γνήσια αρχαία αντικείμενα. Στο πρόγραμμα ΤΕΣΣ συμμετείχαν το Ινστιτούτο Πυρηνικής Φυσικής του «Δημόκριτου» με συντονιστή τον κ. Ανδρέα Καρύδα, το Μουσείο Μπενάκη και η εταιρία «Θέτις» με υπεύθυνη την κυρία Ελένη Αλούπη. Ο επιταχυντής και το πρόγραμμα ΤΕΣΣ υλοποιήθηκαν το 2008 στο πλαίσιο της Αριστείας του Ινστιτούτου Πυρηνικής Φυσικής και του ΠΕΠ Αττικής με συγχρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τη Γενική Γραμματεία Ερευνάς και Τεχνολογίας.

«Πρώτη φορά το εφαρμόζουμε στην πράξη», εξηγούσε στον ΕΤ.Κ η κυρία Αλούπη. «Θέλει ακόμα χρόνο για να το δούμε να υιοθετείται από τα μουσεία. Για τα σύγχρονα αντίγραφα η ενσωματωμένη στοιχειακή σήμανση χαρακτηρίζει όλο το αντικείμενο και δεν μπορεί να αφαιρεθεί. Για τα αυθεντικά αρχαία αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό του υλικού συντήρησης και ταυτίζει το αντικείμενο με το νόμιμο ιδιοκτήτη του».

Επίχρυσος Διαδούμενος

Τα μικρά αρχαία αντικείμενα μπορούν να μεταφερθούν στα εργαστήρια του «Δημόκριτου» και να εξεταστούν από τον επιταχυντή. Τι γίνεται όμως στην περίπτωση των μεγάλων αγαλμάτων; Εδώ έρχεται να δώσει λύσει ένα «αδερφάκι» του επιταχυντή, που χρησιμοποιεί όμως διαφορετική τεχνική: τις ακτίνες Χ. Το φορητό φασματόμετρο φθορισιμετρίας ακτινών Χ ανέλυσε το ελληνιστικό αντίγραφο του Διαδούμενου του Πολύκλειτου που ανασκάφηκε στη Δήλο το 1894 και βρίσκεται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Η επιφάνεια του γλυπτού αναλύθηκε με ακτίνες Χ και επιβεβαιώθηκαν τα ευρήματα της οπτικής βίντεο-μικροσκοπίας ότι στην επιφάνεια του υπήρχαν μικροσκοπικά φύλλα χρυσού. Τόσο ο καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Προβηγκίας κ. Φιλίπ Τζοκέ όσο και η επιμελήτρια του Μουσείου του Λούβρου κυρία Μπουρζουά συμπέραναν ότι όλη η επιφάνεια του αγάλματος ήταν επιχρυσωμένη.

«Το γλυπτό του Διαδούμενου ήταν ολόχρυσο», σημειώνει στον ΕΤ.Κ ο κ. Φιλίπ Τζοκέ και προσθέτει ότι και το ελληνιστικό άγαλμα του Γαλάτη, που επίσης εξετάστηκε με ακτίνες Χ στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ήταν επίχρυσο. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα υλοποιήθηκε από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών και το Κέντρο Έρευνας και Συντήρησης των Γαλλικών Μουσείων με τη συνεργασία του Ινστιτούτου Πυρηνικής Φυσικής του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος». Το πρόγραμμα ξεκίνησε το 1998 στη Δήλο.

ppanagiotakos@e-tipos.com

Με ποιόν τρόπο οι αρχαίοι έβαζαν χρώμα στα αγάλματα

Η ανάλυση με ακτίνες Χ αποκάλυψε ίχνη βαφής σε 100 γλυπτά που εξετάστηκαν στη Δήλο

Πολλά ερωτήματα έχουν ανακύψει κατά καιρούς σχετικά με τη ζωγραφική των αρχαίων μαρμάρινων γλυπτών. Η συζήτηση γύρω από το ζήτημα αναζωπυρώθηκε στις αρχές του 2007 στη χώρα μας, με αφορμή την έκθεση «Πολύχρωμοι Θεοί» που παρουσιάστηκε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Στην έκθεση, το κοινό θαύμασε 21 αντίγραφα αρχαίων γλυπτών χρωματισμένα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα σχετικής έρευνας.

Ο κ. Φιλίπ Τζοκέ στην έρευνα του στη Δήλο, με τη βοήθεια των ακτινών Χ, αποκάλυψε εντυπωσιακά ευρήματα: «Βρήκαμε χρώματα παντού», τονίζει αναφερόμενος στις έρευνες που πραγματοποίησε στα γλυπτά του Αρχαιολογικού Μουσείου της Δήλου: «Κατορθώσαμε να βρούμε τα χρώματα των γλυπτών, στρώμα με στρώμα. Στα περίπου 100 γλυπτά που εξετάσαμε στη Δήλο βρήκαμε χρώματα. Πριν φτάσουμε σε αυτά, βρήκαμε το λευκό υπόστρωμα πάνω στο μάρμαρο. Ακόμα και το παριανό μάρμαρο ήταν βαμμένο με το λευκό του μολύβδου. Πάνω στο υπόστρωμα βρέθηκαν τα χρώματα. Κυρίως μπλε και ροζ, ένα ροζ πολύ ανοικτό, ενώ το μπλε είχε διαφορετικές αποχρώσεις. Υπήρχε όλη η γκάμα του μπλε.

Βρήκαμε και κόκκινο, κίτρινο, πράσινο, όλα τα χρώματα. Υπήρχαν αγάλματα που τα ενδύματα τους ήταν χρωματιστά και τα γυμνά μέρη του σώματος ήταν χρυσά. Ξέρουμε ότι μάλλον όλα τα γλυπτά στην αρχαιότητα είχαν χρώματα. Το γνωρίζουμε από τις περιγραφές της Ακρόπολης. Υπήρχε χρώμα μέχρι τη Ρωμαϊκή Εποχή». Η μέθοδος των ακτινών Χ, μεταξύ άλλων, μπορεί να εφαρμοστεί και στις τοιχογραφίες, καθώς, όπως εξηγεί ο κ. Τζοκέ, έχουν βρεθεί φύλλα χρυσού και σε τοιχογραφίες στη Βεργίνα.

renoo6.dsa@culture.gr.

Από άρθρο στον ΕΤ