Η γρεκάνικη ψυχή της Κάτω Ιταλίας

ΑΠΟΥΛΙΑ : Η γρεκάνικη ψυχή της  Κάτω Ιταλίας

Τα χωριά που μιλάνε ακόμα ελληνικά

Περιηγηθείτε εννιά νησίδες πολιτισμού που έχουν ως κοινό παρονομαστή τη γρεκάνικη διάλεκτο και προσφέρουν ένα αλησμόνητο μάθημα Ιστορίας στον Έλληνα επισκέπτη.

Γράφει ο Κωνσταντίνος Μητσακης

Από τον 8ο αιώνα π.Χ., η Σικελία και η Κάτω Ιταλία αποτέλεσαν το πεδίο μιας εκπληκτικής αποικιακής δραστηριότητας του αρχαίου Ελληνισμού, του οποίου τα σημάδια και οι μαρτυρίες παραμένουν ακόμα ζωντανά σε τούτη τη γωνιά της Ιταλίας. Ο ελληνικός αποικισμός στη Μεγάλη Ελλάδα (αλλά και στη Μεσόγειο γενικότερα) κατάφερε να διευρύνει τα όρια του Ελληνισμού, να μεταλαμπαδεύσει τα φώτα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και να ισχυροποιήσει τους δεσμούς των αρχαίων προγόνων μας με τους λαούς της ευρύτερης περιοχής.

Για τον καλλιεργημένο Έλληνα ταξιδιώτη, λίγοι προορισμοί παρουσιάζουν τόσο μεγάλο ενδιαφέρον όσο μια περιπλάνηση στη Μεγάλη Ελλάδα, ειδικά αν συνδυαστεί με μια περιήγηση στα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας (Απουλία).

Πρόκειται για συνολικά εννιά κωμοπόλεις και οικισμούς που απλώνονται νοτίως της πόλης Λέτσε, σε μια περιοχή γνωστή ως Grecia Salentina (Γκρετσία Σαλεντίνα).

Εννιά ζωντανά μνημεία

Οι περίφημοι Γκρεκάνοι κατοικούν στα εννιά ζωντανά μνημεία ιστορικού ενδιαφέροντος της ιταλικής γης (Calimera, Castrignano dei Greci, Corigliano d' Otranto, Martano, Martignano, Soleto, Sternatia, Zollino, Melpignano). Αυτό που τους κάνει να ξεχωρίζουν από τους υπόλοιπους συμπατριώτες τους είναι τα ήθη, τα έθιμα, τα μουσικά ακούσματα και κυρίως η γλώσσα τους -η γρεκάνικη διάλεκτος- με τους αρχαϊσμούς, την πλούσια συντακτική πλοκή και τις όμορφες εκφράσεις της. Είναι μια μοναδική στον κόσμο διάλεκτος που αναδίδει έντονα άρωμα και πολιτισμό (αρχαίο) ελληνικό.

Από τον περασμένο ήδη αιώνα, το γλωσσικό ιδίωμα των ελληνόφωνων κατοίκων της Απουλίας έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον αρκετών επιστημόνων, οι οποίοι προσπαθούν να δώσουν μια πειστική απάντηση για την προέλευση της τοπικής γρεκάνικης διαλέκτου. Πολλοί Ιταλοί (Morosi, Comparetti, Pellegrino, Stomeo), αλλά και διακεκριμένοι Έλληνες επιστήμονες-ερευνητές (Χατζηδάκης, Καραναστάσης, Καλονάρο κ.ά.) ασχολήθηκαν διεξοδικά μ' αυτό το ιδιαίτερο γλωσσικό θέμα. Αν και όλοι τους μελέτησαν τα γλωσσολογικά, λογοτεχνικά και λαογραφικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την ελληνόφωνη διάλεκτο της Απουλίας, κατέληξαν, ωστόσο, σε διάφορες απόψεις.

Όσοι μιλούν για την αρχαιοελληνική προέλευση της γλώσσας ισχυρίζονται ότι οι σημερινοί κάτοικοι των ελληνόφωνων χωριών της Απουλίας είναι κατευθείαν απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων.

Κάποιοι άλλοι, αντίθετα, υποστηρίζουν πως οι ελληνόφωνοι κάτοικοι της Απουλίας κατάγονται από τους Βυζαντινούς και συνεπώς η ελληνόφωνη διάλεκτος μεταφέρθηκε στην Απουλία μέσα από τις μεταναστευτικές κινήσεις ελληνικών πληθυσμών (κυρίως της Πελοποννήσου) που έλαβαν χώρα από τον 6ο έως τον 12ο αιώνα μ.Χ.

Ολόθερμο... Kalos irtate

Η μοτοσικλέτα αποδείχθηκε το ιδανικότερο μέσο περιήγησης στα ελληνόφωνα χωριά της Grecia Salentina. Με τη δίτροχη παρουσία μου στον τόπο των Γκρεκάνων έμελλε να ανακαλύψω μια άλλη, ξεχασμένη Ελλάδα, που με καλωσόρισε κοντά της ευχόμενη ολόθερμα το... Kalos irtate. Στις επιγραφές των καταστημάτων, στις ονομασίες των χωριών, στους δρόμους, στα μνημεία, στις καρδιές των ντόπιων, παντού συνάντησα τη γρεκάνικη διάλεκτο.

Κι αυτό ήταν που μ' έκανε περήφανο κι ευτυχισμένο. Γιατί εδώ, στον ιταλικό Νότο, είχα την ανέλπιστη τύχη να οδοιπορήσω στη γη ενός λαού που κατάφερε μέσα στον χρόνο να διασώσει και να παραδώσει στις επόμενες γενιές μια διαφορετική ελληνική γλώσσα, όπως και τις παραδόσεις αιώνων.

ΓΡΕΚΑΝΙΚΟ ΕΡΩΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ

Αρκετά χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα από γρεκάνικο ερωτικό τραγούδι: «Orrio tto fengo pu su stekanoni/orrio tto fengon io pu s'oste panu su. / Esprize tikane, sekundu ochioni /jo llustro pu embie o fengo 'pu cipanu». («Ωραίο το φεγγάρι που κοιτούσες / Ωραίο το φεγγάρι που ήταν πάνω σου. / Ασπριζαν τα πάντα σαν το χιόνι/ για το φως που το φεγγάρι έστελνε από εκεί ψηλά»).

Η αττική στήλη της Πατρόκλειας και τα μανιάτικα μοιρολόγια

Με 7300 κατοικους, η  Calimera θεωρείται η πνευματική πρωτεύουσα της Grecia Salentina. Αυτός ήταν και ο λόγος που ώθησε το 1957 τον δήμαρχο της πόλης Τζιανίνο Απρίλε να ζητήσει από τον ομόλογο του της Αθήνας να δοθεί στην Calimera έστω και μια πέτρα από την Ακρόπολη, ως σύμβολο των κοινών ριζών των δύο πόλεων. Τρία χρόνια αργότερα, οι κάτοικοι της Calimera παραλάμβαναν μια μαρμάρινη αρχαία στήλη, την οποία τοποθέτησαν στον δημοτικό κήπο της πόλης ως την αδιαφιλονίκητη απόδειξη της ελληνικής τους ταυτότητας. Έκτοτε, η αττική στήλη (που απεικονίζει ανάγλυφα τον χαιρετισμό της Πατρόκλειας) καλωσορίζει τους Έλληνες -κι όχι μόνο- ταξιδιώτες που θα βρεθούν στην Calimera. Στην Calimera επιβάλλεται να δείτε τη Madonna di Constantinopoli (Παρθένος της Κωνσταντινούπολης), μια υπέροχη νωπογραφία του 1603, που βρίσκεται στο ισόγειο μιας πολυκατοικίας στη Via Constantinopoli. Στην τοιχογραφία εικονίζονται -εκατέρωθεν τη Παναγίας- ο Άγιος Ελίτζιο της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας και ο Άγιος Ηλίας, συνθέτοντας έτσι μια συμβολική παράσταση της ειρηνικής συνύπαρξης καθολικισμού και ορθοδοξίας.

Οικισμός του ήλιου

Με έμβλημα του τον ήλιο, το Zollino είναι ένας μικρός γεωργικός οικισμός που οι κάτοικοι του ασχολούνται αποκλειστικά με την καλλιέργεια δημητριακών, καπνού και ελιάς. Αδιευκρίνιστη παραμένει η ταυτότητα των ιδρυτών του Zollino. Κάποιες ασαφείς ιστορικές πηγές αναφέρουν για ιδρυτές του μικρού οικισμού τους Κρήτες Ιάπυγες, ενώ άλλες «δείχνουν» τους Έλληνες του γειτονικού Soleto. Ο καθεδρικός ναός με το ηλιακό ρολόι και η εκκλησία Santa Anna με την πλούσια διακοσμημένη πρόσοψη είναι τα μοναδικά αξιόλογα αξιοθέατα του Zollino.

Μινωίτες ή Ρωμαίοι;

Το Martano είναι το πολυπληθέστερο κέντρο της Grecia Salentina, με περίπου 11.000 κατοίκους. Οι απόψεις σχετικά με την ίδρυση του διίστανται, καθώς κάποιες υποστηρίζουν ότι Κρήτες της μινωικής περιόδου έβαλαν τον θεμέλιο λίθο του Martano, ενώ άλλες «δείχνουν» τον Ρωμαίο εκατόνταρχο Martius Pegasus ως ιδρυτή του. Η πολεοδομική μορφή του Martano αντιγράφει την αντίστοιχη ενός βυζαντινού οικισμού. Χαρακτηριστική είναι η παρουσία πύργου του 15ου αιώνα, ενώ πάμπολλα παραμένουν τα τοπικά τοπωνύμια ελληνικής προέλευσης. Στο πέρασμα του χρόνου, το Martano γνώρισε μια αξιόλογη πολιτιστική πορεία και αρκετά λαϊκά τραγούδια και μοιρολόγια διασώθηκαν ως σήμερα. Σύμφωνα με τους μελετητές, τόσο ο ρυθμός όσο και ο στίχος των τοπικών μοιρολογιών παραπέμπουν σε αντίστοιχα της Μάνης και της Νισύρου.

Από την Κάντια στο Βυζάντιο

Το ΜΙΚΡΟ ΚΑΣΤΡΟ (καστράκι) των Ελλήνων. Αυτό σημαίνει η επίσημη ονομασία του Castrignano dei Greci, που βρίσκεται μόλις 4 χλμ. μακριά από το Martano. Η αναστυλωμένη κρύπτη του Αγίου Ονούφριου στο κέντρο της πόλης, που φέρει ίχνη από αγιογραφίες και διαθέτει μια ελληνική επιγραφή με τη χρονολογική ένδειξη 1237, αποτελεί το σημαντικότερο αξιοθέατο του Castrignano dei Greci.

Σύμφωνα πάντα με την τοπική παράδοση, το Castrignano dei Greci κτίστηκε από Κρήτες της μινωικής εποχής. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το όνομα Καντιώτης (Κάντια/ Κρήτη) είναι ένα αρκετά συνηθισμένο όνομα μεταξύ των κατοίκων, στοιχείο που φανερώνει έμμεσα την καταγωγή των 4.000 κατοίκων του Castrignano dei Greci.

Εξέχουσα προσωπικότητα του Castrignano dei Greci υπήρξε ο καθηγητής φιλολογίας Angelo Cotardo. Διαθέτοντας όραμα και σθένος, ο Cotardo πρωτοστάτησε σε μια εκστρατεία υπέρ της διάσωσης της ελληνικής διαλέκτου, την οποία, παρεμπιπτόντως, δίδασκε ο ίδιος στα σχολεία της κωμόπολης. Χάρη στις επίμονες προσπάθειες του, ο Ιταλός φιλόλογος κατάφερε τελικά να πάρει ειδική άδεια από την ιταλική κυβέρνηση προκειμένου να διδάσκει τη γρεκάνικη διάλεκτο και στα άλλα χωριά της περιοχής.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, η ελληνική γλώσσα να παραμείνει ζωντανή στα όρια της Grecia Salentina, ενώ από το 1977 ξεκίνησε να λειτουργεί εδώ το Κέντρο Κοινωνικών Σπουδών, όπου φοιτούν όσοι επιθυμούν να διδαχτούν την ελληνική γλώσσα και να γνωρίσουν τον ελληνικό πολιτισμό.

Με σήμα τη νυφίτσα

Έμβλημα του Martignano είναι η νυφίτσα, ενώ οι περίπου 1.800 κάτοικοι του ζουν αποκλειστικά από τη γεωργία - το σιτάρι, τα κηπευτικά και το λάδι αποτελούν τα κυριότερα προϊόντα που παράγονται εδώ. Άξιο τέκνο του Martignano υπήρξε ο Giuseppe Palmieri, που έγινε γνωστός με το έργο του για τις  οικονομικές επιστήμες, τη στρατιωτική διοίκηση και την τέχνη. Στην πλατεία Palmieri δεσπόζει το Palazzo Baronale, η κατοικία όπου γεννήθηκε ο Giuseppe.

Στα σημαντικότερα αξιοθέατα του Martignano περιλαμβάνονται ο μητροπολιτικός ναός Santa Maria dei Martiri με τον πύργο του ρολογιού (βρίσκεται στην κεντρική πλατεία) και τα μικρά πηγάδια-φρεάτια (ποτσέλε) στην πλατεία Largo Pozzelle. Σε αλλοτινές εποχές, τα μικρά πηγάδια προμήθευαν με πόσιμο νερό το χωριό, αποτελώντας παράλληλα έναν δημοφιλή τόπο συνάντησης  των κατοίκων του.

Έδρα Βασιλειανών μοναχών

Στα όρια του Corigliano d'Otranto, μια κωμόπολη 5.700 κατοίκων που εικάζεται ότι ίδρυσαν οι Βυζαντινοί, οι τέχνες και τα γράμματα γνώρισαν αξιόλογη άνθηση, χάρη στο τάγμα των Βασιλειανών μοναχών που είχε εγκατασταθεί εδώ. Οι Ιταλοί καλόγεροι ασχολήθηκαν με την ιστόρηση και την αντιγραφή αρχαιοελληνικών χειρογράφων, βοηθώντας έτσι στη διάδοση των κειμένων της  αρχαιοελληνικής γραμματείας στον ιταλικό χώρο.

Το επιβλητικό κάστρο Castello di Corigliano d' Otranto στο κέντρο της πόλης εμφανίζεται ως το αρχιτεκτονικό κόσμημα του Corigliano d' Otranto. Κτισμένο για την προστασία της πόλης από τις συχνές επιδρομές των Τούρκων, το γεροδεμένο οχυρωματικό οικοδόμημα περιβάλλεται από μια βαθιά τάφρο, ενώ η πρόσοψη της εισόδου είναι διακοσμημένη με περίτεχνα αγάλματα.

Το κάστρο Castello di Corigliano d' Otranto, n πλατεία του Αγίου Γεωργίου και ο καθεδρικός ναός του Αγίου Νικολάου, πολιούχου της πόλης, αποτελούν τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα της αξιόλογης αρχιτεκτονικής κληρονομά του Corigliano d' Otranto.

Ντόπιοι που συζητούν στα γρεκάνικα

Σε αλλοτινές εποχές, το Melpignano ήταν το σημαντικότερο εμπορικό και οικονομικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής της Grecia Salentina. H αυξημένη εμπορική δραστηριότητα απέφερε στους κατοίκους του Melpignano τεράστια έσοδα, ανεβάζοντας κατά πολύ το βιοτικό τους επίπεδο.

Καρδιά του Melpignano θεωρείται η πλατεία Αγίου Γεωργίου (Piazza San Giorgio), όπου ορθώνεται ο ομώνυμος μητροπολιτικός ναός του Αγίου Γεωργίου, προστάτη του Melpignano, ενώ το θρησκευτικό ορόσημο διαθέτει μια καλοδιατηρημένη μπαρόκ πρόσοψη. Στον χώρο της πλατείας ξεχωρίζουν επίσης οι ανακαινισμένε Πέτρινες Στοές.

Πρόκειται για στεγασμένες στοές που κατασκευάστηκαν με σκοπό να διευκολύνονται οι συναλλαγές των κατοίκων με τους δεκάδες εμπόρους που κατέκλυζαν την κωμόπολη της Grecia Salentina. Η περιπλάνηση στα σοκάκια του Melpignano οδηγεί τον επισκέπτη και στη Via Dafni 7, στο μέγαρο Palazzo Notar Zullino.

Στο επιστύλιο ενός παραθύρου στο εσωτερικό του μεγάρου υπάρχει χαραγμένη η εξής πρωτότυπη λατινική επιγραφή: «STET DOMUS HAEC' DONEC FLUCTUS FORMICA MARINOS EBIBAT, ET TOTUM TESTUDO PERAMBULET ORBEM» («Αυτό το σπίτι θα παραμείνει όρθιο μέχρι το μυρμήγκι να πιει όλη τη θάλασσα και η χελώνα να ολοκληρώσει τον γύρο του κόσμου»).

Επίκεντρο ο Αγ. Στέφανος

Στο Soleto ο Έλληνας επισκέπτης μάλλον θα απογοητευθεί, αφού θα διαπιστώσει ότι η γρεκάνικη διάλεκτος έχει προ πολλού χαθεί από την καθημερινότητα των κατοίκων.

Θα αποζημιωθεί, όμως, με τα αρχιτεκτονήματα του ιστορικού παρελθόντος του Soleto, που ανάγονται στα μεσαιωνικά χρόνια, την περίοδο δηλαδή της ακμής του. Από τις εναπομείνασες «μαρτυρίες», ξεχωριστή θέση κατέχει ένας μεγαλειώδη πύργος, οικοδόμημα γοτθικής αρχιτεκτονικής που χτίστηκε μέσα σε λίγα χρόνια από τον φιλόσοφο Matteo Tafuri.

Σημείο αναφοράς του Soleto αποτελεί επίσης η μικρή εκκλησία του Αγίου Στεφάνου, ένα θρησκευτικό κτίσμα με χαραγμένη στο εσωτερικό του την επιγραφή «CΟΦΙΑ Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ». Οι τοίχοι του ναού είναι καλυμμένοι με υπέροχες αγιογραφίες που αναπαριστούν τη ζωή του Χριστού και του Αγίου Στεφάνου, την ανάσταση του Λαζάρου και τη Δευτέρα Παρουσία, με σκηνές από τον Παράδεισο και την Κόλαση.

Μεσαιωνικό φέουδο

Κτισμένη πάνω στον οδικό άξονα που κάποτε ένωνε την Αδριατική με το Ιόνιο, η Sternatia αποτέλεσε το φέουδο αρκετών τοπικών αρχόντων κατά τη μεσαιωνική περίοδο, ενώ το 1480 καταλήφθηκε και καταστράφηκε ολοσχερώς από τους Τούρκους. Αυτός είναι άλλωστε ο λόγος για τον οποίο δεν υπάρχουν μνημεία προγενέστερης περιόδου, ενώ όσα κοσμούν την πόλη χρονολογούνται μετά τον 16ο αιώνα. Το πιο ενδιαφέρον θρησκευτικό μνημείο της Sternatia είναι η μητρόπολη του Αγίου Γεωργίου.

Επίσης, στην αυλή μιας κατοικίας στην οδό Via Neviera βρίσκεται η λαξευμένη -σε ορθογώνιο σχήμα- κρύπτη του Αγίου Σεβαστιανού (Cripta San Sebastiano), με επιγραφές διαφόρων ιστορικών εποχών, οι περισσότερεε από τις οποίες είναι γραμμένες στην ελληνική γλώσσα.

Οι κάτοικοι της Sternatia, περισσότερο ίσως απ' ό,τι οι υπόλοιποι ντόπιοι της Grecia Salentina, προσπαθούν να κρατήσουν ζωντανή την ελληνική γλώσσα και τις μακραίωνες παραδόσεις τους. Γι' αυτό, όχι μόνο οι ηλικιωμένοι, αλλά και οι νεότεροι σε ηλικία κάτοικοι γνωρίζουν να μιλούν τη γρεκάνικη διάλεκτο

ΕΘΝΟΣ /ΤΑΞΙΔΙΑ