Λαογραφικά του Μαρτίου - Λαϊκά έθιμα και δοξασίες

Λαογραφικά του Μαρτίου

Λαϊκά έθιμα και δοξασίες που η καταγωγή τους χάνεται στα βάθη των καιρών

Του Γεωργίου Ν. Αικατερινίδη  Δρος Φιλολογίας,

 Διευθυντή Ερευνών Κέντρου Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών

Ο ΜΑΡΤΙΟΣ παρουσιάζεται με πλούσια εθιμολογία και ενδιαφέρουσα λαϊκή δοξασιολογία, κυρίως λόγω της επίδρασης των καιρικών συνθηκών που επικρατούν το μήνα αυτό για τη γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή.

Οι συνθήκες αυτές, όπως αποτυπώνεται και στη λαϊκή παροιμία «Ο Μάρτης μια κλαίει και μια γελά», είναι πολύ ασταθείς. Σε αυτό του το χαρακτηριστικό οφείλει ο Μάρτιος την προσωνυμία του «πεντάγνωμος» -«Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, πέντε φορές εχιόνισε και πέντε το μετάνιωσε που δεν εξαναχιόνισε». Συνήθως επικρατεί δυνατό κρύο, γι' αυτό και αποκαλείται «γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης» (κάθε ξύλο διαθέσιμο θα καεί για ζεστασιά του σπιτιού).

Παράλληλα όμως με την αστάθεια αυτή του καιρού, ο Μάρτιος δεν παύει να είναι και το ορόσημο της μετάβασης από τη χειμερινή στην ανοιξιάτικη και τη θερινή περίοδο («Από Μάρτη καλοκαίρι...»). Συναφή, σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, είναι τα έθιμα με θέμα την αποπομπή του χειμώνα. Στην Τρίπολη π.χ., παραμονή του Μαρτίου, ένας μεσόκοπος πάνω σε γαϊδούρι παρίστανε τον Κουτσοφλέβαρο, δηλαδή το χειμώνα, ενώ πλήθος από παιδιά ακολουθούσαν φωνάζοντας ρυθμικά: «Όξω, Κουτσοφλέβαρε, να 'ρθει ο Μάρτης με χαρά και με πολλά λουλούδια». Στην Κυζίκιο έσπαγαν πήλινα αγγεία, λέγοντας επωδικά: «Βγαίνει ο κακόχρονος, μπαίνει ο καλόχρονος».

Την αστάθεια του καιρού του Μαρτίου ο λαός μας δικαιολογεί με ευτράπελες διηγήσεις. Λέγεται π.χ. ότι ο Μάρτης-,έχει δυο γυναίκες, μια καλή και μια κακή, και ανάλογα με αυτήν που έχει κάθε φορά κοντά του είναι και οι καιρικές διαθέσεις του. Λέγεται ακόμη ότι ξεγέλασε τους άλλους μήνες πίνοντας όλο το κρασί από το κοινό βαρέλι τους, κι αυτοί τον τιμώρησαν παίρνοντας του το προνόμιο να είναι ο πρώτος μήνας του χρόνου. Έτσι, ο Μάρτιος, όταν θυμάται το κρασί που ήπιε, χαμογελάει και τότε ο καιρός είναι ξάστερος, όταν όμως θυμάται την τιμωρία του, κλαίει και ο καιρός είναι βροχερός.

Άλλες παραδόσεις κάνουν λόγο για μια γριά που τιμωρήθηκε όταν θέλησε να κοροϊδέψει τον Μάρτιο, νομίζοντας ότι γλίτωσε αρνιά και κατσίκια από το κρύο και το χιόνι του. Αυτός όμως έκαμε τις τελευταίες μέρες του τόσο δυνατή κακοκαιρία, που η γριά και τα ζώα πέτρωσαν από το κρύο. Γι' αυτό και τις μέρες αυτές του Μαρτίου τις λένε «μέρες της γριάς», ενώ οι πρώτες μέρες του σε αρκετά μέρη θεωρούνται «μερομήνια», μέρες δηλαδή που από τις καιρικές συνθήκες τους μπορούν να γίνουν σχετικές προγνώσεις για όλο το χρόνο. Άλλες  πάλι μέρες του θεωρούνται επικίνδυνες, γιατί τότε επικρατούν οι λεγόμενες «δριμιές», όντα δαιμονικά που βλάπτουν τους ανθρώπους, καταστρέφοντας π.χ. τα ρούχα που πλένονται τις μέρες αυτές.

Πρωτομαρτιά - Πρωτοχρονιά

Η θέση του Μαρτίου ως πρώτου μήνα του έτους παλαιά, αλλά και πρώτου μήνα της άνοιξης, εποχής που αναγεννάται η φύση, συνετέλεσε ώστε η νουμηνία του να έχει χαρακτήρα πρωτοχρονιάς και να συνδέεται με ποικίλα έθιμα λατρευτικού και μαγικού περιεχομένου. Στο Βυζάντιο μάλιστα η πρωτομαρτιά εορταζόταν πανηγυρικά, όπως δείχνει και ο 62ος κανών της εν Τρούλλω Οικουμενικής Συνόδου, το 691, ο οποίος αναφέρεται και στην «εν τη πρώτη του Μαρτίου μηνός ημέρα επιτελουμένην  πανήγυριν», την οποία ο Βάλσαμων, ο υπομνηματιστής των θείων και ιερών κανόνων, αποκαλεί «πανήγυριν ελληνικήν μεγάλην διά την των ωρών και του αέρος ευκρασίαν».

Το πιο γνωστό έθιμο της πρωτομαρτιάς, με πανελλήνια διάδοση, είναι η συνήθεια να δένουν οι μητέρες στο χέρι ή στο πόδι των παιδιών τον λεγόμενο «Μάρτη», κορδόνι από λευκό και χρωματιστό νήμα, για να τα προφυλάξουν από τις ακτίνες του μαρτιάτικου ήλιου, οι οποίες θεωρούνται πολύ επικίνδυνες. «Απου 'χει κόρη ακριβή, του Μάρτη ήλιος μην τη δει», προτρέπει η παροιμία. Ο «Μάρτης» προφυλάσσει επίσης, όπως πιστεύεται, από τα κουνούπια και τους ψύλλους και γενικά απομακρύνει κάθε κακό.

Πανάρχαιες επιβιώσεις

Η συνήθεια της περιδέσεως των χρωματιστών νημάτων είναι παλαιοτάτη. Μνεία της γίνεται τον 4ο αι. από τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, ο οποίος και την ψέγει ως μη χριστιανική (« [...] κρόκη και στήμων και τα άλλα περιάμματα τα τοιαύτα του παιδιού εμπιστεύονται την ασφάλειαν»). Αργότερα, τον 15ο αι., ο Ιωσήφ Βρυέννιος κατηγορεί επίσης τη συνήθεια αυτή, που ωστόσο δεν έπαψε, αφού και σε νομοκάνονα του 18ου αι. αναφέρεται ότι «βάμματα τοις παισίν ή τοις ζώοις αυτών επιθέτουσιν».

Ο σημερινός «Μάρτης», όπως φαίνεται, αποτελεί κατάλοιπο από την αρχαία ελληνική λατρεία και μπορεί  να συνδεθεί με την κρόκη που έδεναν οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων στο χέρι και το πόδι των μυουμένων, χωρίς βέβαια να γνωρίζουμε σήμερα τη συμβολική έννοια που της απέδιδαν. Η πίστη πάντως στη δύναμη των χρωματιστών νημάτων είναι κοινή σε πολλούς λαούς κάθε πολιτιστικής βαθμίδας. Ενδιαφέρον είναι ότι σε αρχαίες αγγειογραφίες υπάρχουν τέτοιες παραστάσεις ατόμων με κλωστές δεμένες χαλαρά στον καρπό του χεριού και στα σφυρά ή στα στήθη.

Ένα άλλο γνωστό πρωτομαρτιάτικο έθιμο με μεγάλη διάδοση παλαιότερα, ιδιαίτερα στον βορειοελλαδικό χώρο, είναι και το «χελιδόνισμα», μελωδικό καλωσόρισμα της άνοιξης με ειδικά τραγούδια που λέγουν τα παιδιά γυρίζοντας από σπίτι σε σπίτι κρατώντας ομοίωμα χελιδονιού:

Χελιδόνα έρχεται

από Μαύρη θάλασσα.

Θάλασσα επέρασε

έκατσε και λάλησε...

Μάρτης μας ήρθε,

τα λουλούδια ανθίζουν,

όξω ψύλλοι και κοριοί,

μέσα υγεία και χαρά...

Στο σημερινό «χελιδόνισμα» συνεχίζεται, διαμέσου των βυζαντινών Κιόνων, αρχαίο τραγούδι αγερμού, που έλεγαν ομάδες παιδιών στην αρχή της άνοιξης. Η ομοιότητα του σημερινού τραγουδιού με το αρχαίο είναι πραγματικά εντυπωσιακή, τόσο στο λεκτικό ύφος όσο και στα επιμέρους θεματικά στοιχεία και την οικονομία της σύνθεσης τους (μήνυμα του ερχομού της άνοιξης με την επάνοδο του χελιδονιού, χαιρετισμός του φτερωτού αυτού προπομπού της χαρούμενης εποχής, επωδική αποδίωξη του κακού από το σπίτι, ευχή υπέρ των ενοικούντων, αίτηση δώρων):

Ήλθε, ήλθε χελιδών,

καλάς ώρας άγουσα

καλούς ενιαυτούς...

Αλλά με την πρωτομαρτιά ως πρωτοχρονιά έχουν συνδεθεί και άλλα έθιμα, όπως το γνωστό «ποδαρικό», που το παρατηρούν και τότε σε ορισμένα μέρη, η χρήση «αμίλητου νερού», στο οποίο αποδίδονται θαυμαστές ιδιότητες, και το χτύπημα με χλωρά κλαδιά, προκειμένου αυτός που το δέχεται να αποκτήσει τη ζωτικότητα που κρύβεται στα κλαδιά αυτά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αικατερινίδης Γ. Ν., «Έθιμα της Πρώτης Μαρτίου», περ. Αμάλθεια, τ. Δ', τ» 14 (1973>, α 37-42. Ο ίδιος, «Το χελιδόνισμα στην περιοχή της Μακεδονίας», Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου Το δημοτικό τραγούδι της Μακεδονίας, Κέντρο Μουσικής Δήμου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 17-26. Πολίτης Ν. Γ., «Μάρτης», Λαογραφικά Σύμμεικτα, τ. Β', Αθήνα 1975, σ. 249-259. Σπυριδάκης Γ. Κ., «Το άσμα της Χελιδόνας (χελιδόνισμα) την πρώτην Μαρτίου», περ. Επετηρίς Κέντρου Λαογραφίας, τ. Κ- ΚΑ', 1967-68, ο. 15-54.

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

ΜΑΡΤΙΟΣ

TOMOΣ MH'  ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ - ΑΝΟΙΞΗ