ΛΑΪΚΟΤΡΟΠΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Το γραφείο του Καζαντζάκη στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης

ΛΑΪΚΟΤΡΟΠΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Γράφει ο Σ. Ν. Φιλιππίδης, Πανεπιστήμιο Κρήτης.

Στα μυθιστορήματα του ο Καζαντζάκης ενσωματώνει ή μιμείται στοιχεία λαϊκού λόγου: παροιμίες ή παροιμιακές φράσεις· δημοτικά τραγούδια, κυρίως μαντινάδες· άσεμνα αστεία ή ευφυολογήματα· παρατακτικό λόγο, συσσωρευτικές φράσεις, κυρίως το σχήμα ασύνδετο, και γενικότερα προφορικό λόγο· παρατσούκλια και ζωικά επίθετα σε ανθρώπους· λαϊκές ιστορίες και ανέκδοτα· παρατακτική και αντιπαραθετική διάρθρωση αφηγηματικών μονάδων. Η λαϊκότροπη αφήγηση είναι χαρακτηριστικό των κειμένων πολλών νεοελλήνων πεζογράφων· η ιδιορρυθμία των μυθιστορημάτων του Καζαντζάκη είναι ότι σε αυτά επιτελείται ο -φαινομενικά παράδοξος- συνδυασμός μιας υψηλής θεματικής (ο Θεός και ο άνθρωπος, το πνεύμα και η σάρκα, η δικαιοσύνη και η αγάπη, η ελευθερία και η σκλαβιά) με λαϊκό υλικό που είναι ειρωνικό ή θυμοσοφικό ή ακόμα και χυδαίο. 'Όλα τα παραπάνω στοιχεία εξετάζονται εδώ δειγματοληπτικά· το μόνο αφηγηματικό χαρακτηριστικό στο οποίο κάπως θα επιμείνω, είναι η παρατακτική διάρθρωση συγκεκριμένων αφηγηματικών μονάδων, των ένθετων ιστοριών, επειδή αποτελούν έκτυπο χαρακτηριστικό της αφηγηματικής τέχνης του Καζαντζάκη.

Οι πλασματικοί χαρακτήρες, όχι μόνο κατά την εισαγωγή τους, αλλά και σε μεταγενέστερα σημεία του κειμένου, αποβαίνουν αφορμή ανάπτυξης ένθετων ιστοριών. Στο "Ο Χριστός ξανασταυρώνεται" οι χαρακτήρες είναι περίπου σαράντα και οι μικρο-αφηγήσεις γύρω από αυτούς είναι λαϊκότροπες: ο τσιγκούνης γερο-Λαδάς που ύστερα από το θάνατο της άρρωστης κόρης του λογαριάζει τα έξοδα του γάμου της που γλίτωσε ή που φοράει τα γαμπρικάτα του παπούτσια μόνο κάθε Πάσχα· η γυναίκα του πραματευτή Γιαννακού που έσκασε από τα πολλά ρεβύθια που έφαγε· το «παραμύθι» του αγιορείτη γέροντα που εξιστορεί πώς οι τυφλοί ενός απομακρυσμένου χωριού περιέγραψαν έναν ελέφαντα ψαχουλεύοντας τον· ο δολοφόνος ενός παπά που γίνεται ο παπα-Φώτης αργότερα· ο μελλούμενος μητροπολίτης που καταλήγει καντηλανάφτης, γιατί συνάντησε το διάβολο, την Δημητρούλα· ο δάσκαλος που αναπαριστά στον καφενέ με τις καρέκλες τη μάχη του Μαραθώνα· η «παραβολή» του παππού του αγά της Λυκόβρυσης για το πλάσιμο του Ρωμιού από τον Αλλάχ με στοιχεία τη φωτιά και την κοπριά.

Το κείμενο του "Καπετάν Μιχάλη" μοιάζει συχνά με συρραφή ένθετων λαϊκότροπων ιστοριών που αφορούν πλασματικούς χαρακτήρες: ιστορίες, της φυματικής γαλλίδας πριμαντόνας, της γυναίκας του γιατρού Κασαπάκη, που μακιγιαριζότανε άγρια για να κρύψει την αρρώστια της· του Μπαρμπαγιάννη που είναι σαλεπιτζής και μαμή, που είναι ο περίγελος όλων όταν περνάει από τα στιβανάδικα, και η προσωποποίηση της Χριστιανοσύνης όταν μιλάει στον πασά· του αγωνιστή του 1821, καπετάν Ελιά, που στις επίσημες περιστάσεις φυλάει το γυάλινο μάτι του σε ένα ποτήρι νερό· του Χαρίλαου Λιονταράκη που ρουφάει κάθε πρωί ένα αβγό μήπως και καταφέρει τη δούλα που συναντά τα βράδια· του νεκροθάφτη Κολλυβά που γδύνει τα πτώματα και ντύνει την οικογένεια του· του γέρο ραβίνου που απόμεινε ολομόναχος στον κόσμο και λογομαχεί δυνατά με τον Ιεχωβά στο έρημο σπίτι του· του Μανούσακα που απόθεσε ένα γάιδαρο μες στο τζαμί και του καπετάν Μιχάλη που μπήκε καβάλα στον τούρκικο καφενέ. Εν ολίγοις, οι 110 περίπου χαρακτήρες του μυθιστορήματος αυτού συνιστούν μία ή περισσότερες μικρο-αφηγήσεις.  

Διάφοροι παράγοντες συνεργούν στην επιλογή του Καζαντζάκη να ενσωματώσει ή να μετασχηματίσει λαϊκότροπα στοιχεία στα μυθιστορήματά του. Ο συγγραφέας είχε εμπλακεί από πολύ νωρίς στον αγώνα του δημοτικισμού και ήταν συνεργάτης του Εκπαιδευτικού Ομίλου (1909-1919). Ο αγώνας και η αγάπη της λαϊκής γλώσσας προκαλούσε και την παράλληλη εκτίμηση και αγάπη και των άλλων λαϊκών εκδηλώσεων, παραδόσεων, τελετών, κ.τ.ό. Το κοσμοείδωλο επίσης του Καζαντζάκη που βασιζόταν σε βιταλιστικές θεωρίες και ένα αντιπαραθετικό, διαλεκτικό τρόπο σκέψης, επέβαλε την ανάπτυξη πρωτόγονων πλασματικών χαρακτήρων και μια επική σχεδόν, απλή γραμμική διάρθρωση στην πλοκή, η οποία εξελίσσεται είτε παρατακτικά είτε αντιπαραθετικά, αλλά και ένα απλουστευτικό, αντιπαραθετικό ιδεολογικό περιεχόμενο στα μυθιστορήματα. Η αντίθεση υψηλό / χυδαίο αποβαίνει επομένως λειτουργική και εξηγήσιμη σε ένα τέτοιο ιδεολογικό σύμπαν: το χυδαίο είναι η άλλη όψη του υψηλού και το υψηλό είναι η άλλη όψη του χυδαίου.

Η άποψη κάποιων κριτικών ότι στον "Καπετάν Μιχάλη" υπάρχει συμφυρμός ετερόκλητων στοιχείων λαογραφικής ή ανεκδοτολογικής προέλευσης που συσκοτίζει «την άμεση προβολή του ουσιώδους» ή δημιουργεί παραφωνία, είναι μια παρανόηση· στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με μια τεχνική που χρησιμοποιείται από βιβλίο σε βιβλίο και που ειδικότερα σε αυτό το μυθιστόρημα καταφέρνει να μεταμορφώσει το ιστορικό παρελθόν σε ένα τρόπο που θυμίζει -mutatis mutandis- τον σύγχρονό μας "μαγικό ρεαλισμό" του Gabriel Garcia Marquez. Τα όσα γράφει ο James Higgins για να περιγράψει το διήγημα του Marquez "Los funerales de la Mama Grande" ("Η κηδεία της Μεγάλης Μαμάς", 1962 - ένα διήγημα που αποτελεί νοτιοαμερικάνικο ανάλογο προς το νεοελληνικό "Ο Θάνατος του παππού", 1947, διήγημα-κεφάλαιο του "Καπετάν Μιχάλη") μοιάζουν σαν να γράφτηκαν για το μυθιστόρημα του Καζαντζάκη:

Το διήγημα, στην ουσία, έχει τον χαρακτήρα μιας λαϊκής προφορικής αφήγησης που δίνει προτεραιότητα στο μυθικό και απεικονίζει τον κόσμο σε μεγεθυντικές διαστάσεις σε σχέση με την πραγματικότητα· αλλά συγχρόνως ο "μαγικός ρεαλισμός" του εξισορροπείται από έναν ειρωνικό, ασεβή τόνο που υπονομεύει αυτόν ακριβώς το μύθο που παράγει.

Τα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη θα έπρεπε να ενδιαφέρουν όχι τόσο για την ιδεολογική τους διδαχή, τον "ηρωικό μηδενισμό", όπως ονομάστηκε, όσο για τις άπειρες μικρο-ιστορίες που συσσωρευμένες στην ευρύτερη υποδοχή, εξακτινώνονται συνδέοντας τον αναγνώστη με τους πρωτογενείς αφηγηματικούς πυρήνες των μύθων.

http://www.oocities.org/ichor10/Yfadia27.html