Απομυθοποιωντας τον Φιντελ Κάστρο

ΦΙΝΤΕΛ ΚΑΣΤΡΟ

Απομυθοποιώντας τον ηγέτη της Λατινικής Αμερικής

Ο Κάστρο είναι ένας από τους τελευταίους ζωντανούς θρύλους, με φανατικούς υποστηρικτές και εχθρούς. Οι δεκάδες βιογραφίες που έχουν γραφτεί γι' αυτόν παρουσιάζονται στις προθήκες των βιβλιοπωλείων κατά... κύματα, ανάλογα με την επικαιρότητα.

Από τη Μάνια Στάικου

Στα τέλη της δεκαετίας του '80 και στις αρχές του '90, πολλοί συγγραφείς «προφήτευαν» την επικείμενη πτώση του, ως συνέπεια της κατάρρευσης του ανατολικού μπλοκ. Διαψεύστηκαν. Το 2005 ξεκίνησε νέος καταιγισμός βιβλίων για τον Κουβανό ηγέτη, ίσως γιατί όλοι στοιχημάτιζαν ότι δεν είχε πολλά χρόνια ζωής. Ο άνθρωπος που έχει επιβιώσει -σαν από θαύμα- από αμέτρητες απόπειρες δολοφονίας, δεν μπορεί, επιτέλους, να τα βάλει και με τον χρόνο!

Στη Γαλλία, ο δημοσιογράφος Σερζ Ραφί επιχείρησε να απομυθοποιήσει τον Κάστρο, φωτίζοντας με διαφορετικό τρόπο τα νεανικά του χρόνια. Στο βιβλίο του «Ο άγνωστος Φιντέλ Κάστρο» (εκδόσεις Κριτική) υποστηρίζει ότι ο Φιντέλ στα πρώτα του βήματα ήταν εθνικιστής θαυμαστής του Φράνκο και φανατικός αντικομουνιστής. Μάλιστα, επιμένει ότι στις πρώτες προσπάθειες του χρηματοδοτήθηκε από τη CIΑ, που δεν έβλεπε πλέον με καλό μάτι τον Μπατίστα. Ο Κάστρο έπαιζε σε διπλό ταμπλό και οι Αμερικανοί κατάλαβαν το παιχνίδι του όταν ήταν πλέον πολύ αργά, όταν εκείνος είχε ήδη ισχυροποιήσει τις επαφές του με τη Μόσχα. Ο Ραφί σκιαγραφεί τον Κάστρο με μελανά χρώματα, τονίζοντας τον αυταρχικό χαρακτήρα του καθεστώτοδ που εγκαθίδρυσε και την άρνηση του να ακολουθήσει τις καινοτομίες του Γκορμπατσόφ. Αναφέρεται και στην περιβόητη εκτέλεση του στρατηγού Οτσόα: Το 1989 ο στρατηγός Αρνάλντο Οτσόα, από τους «ήρωες της Κουβανικής Επανάστασης», στενός φίλος του Καμίλο Σιενφουέγος στη Σιέρα Μαέστρα και αργότερα του Ραούλ Κάστρο, κατηγορείται μαζί με τον συνταγματάρχη Αντόνιο ντε λα Γκουάρδια και άλλους αξιωματούχους του υπουργείου Εσωτερικών για διαφθορά και διακίνηση ναρκωτικών. Ο Οτσόα εκτελέστηκε τελικά για «προδοσία της πατρίδας». Οι επικριτές του Κάστρο συνέδεσαν αυτή την καταδίκη με την περεστρόικα. Σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία, ο  Οτσόα πέθανε επειδή έβλεπε με συμπάθεια την πολιτική στροφή του Γκορμπατσόφ - με την οποία φυσικά διαφωνούσε κάθετα ο «θεματοφύλακας της επανάστασης».

«Σ' ένα πολιορκημένο φρούριο, κάθε διαφωνία είναι προδοσία». Το παλιό αυτό ρητό του αγίου Ιγνάτιου ντε Λογιόλα ίσως εξηγεί με τον καλύτερο τρόπο τη στρατηγική του Φιντέλ Κάστρο στο εσωτερικό της Κούβας - ιδιαίτερα σε σχέση με τα ΜΜΕ. Αυτή την πλευρά του την παραδέχονται ακόμη και φίλοι της απολύτου εμπιστοσύνης του, όπως ο Ιγνάσιο Ραμονέ. Η αμφιλεγόμενη υπόθεση Οτσόα, όμως, είχε και συνέχεια: Ένας γνωστός Κουβανός συγγραφέας ο Νορμπέρτο Φουέντες, επειδή είχε διάφορες ενστάσεις για την ενοχή των αξιωματικών που καταδικάστηκαν σε θάνατο ή σε ισόβια κάθειρξη, έπεσε σε δυσμένεια. Αποφάσισε να φύγει από την Κούβα, αλλά για ένα διάστημα ο Κάστρο δεν του έδινε άδεια επειδή ήταν οργισμένος μαζί του και χρειάστηκε να μεσολαβήσουν διάσημοι συγγραφείς όπως ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές, ο Γουίλιαμ Κένεντι και ο Νόρμαν Μέιλερ. Ο Φουέντες εγκαταστάθηκε τελικά στο Μαϊάμι κι άρχισε να γράφει πυρετωδώς μια προκλητική βιογραφία του Κάστρο. Άλλωστε, για ένα μεγάλο διάστημα ο συγγραφέας βρισκόταν στο στενό περιβάλλον του Κουβανού ηγέτη, οπότε μπορούσε να έχει μια ολοκληρωμένη εικόνα για την προσωπικότητα του. Ο πρώτος τόμος, με τίτλο «Η αυτοβιογραφία του Φιντέλ Κάστρο - Ο παράδεισος των άλλων» (εκδόσεις Πατάκη) του Φουέντες προκάλεσε την «απάντηση» του Φιντέλ, δηλαδή τη συνέντευξη-ποταμό που παραχώρησε στον Ιγνάσιο Ραμονέ για το βιβλίο του «Εκατό ώρες με τον Φιντέλ - Βιογραφία σε δύο φωνές» (εκδόσεις Πατάκη). Εκεί δίνει τη δική του εκδοχή για την υπόθεση Οτσόα, τονίζοντας ότι ένα μεγάλο μέρος των χρημάτων από τις ύποπτες συναλλαγές οι εμπλεκόμενοι τα έκρυψαν σε σπίτια φίλων τους:«... Λοιπόν, υπήρχαν ακόμα και μερικές ποσότητες χρημάτων που φυλάσσονταν σε σπίτια φίλων. Υπήρχε ένας συγγραφέας που είχε γράψει ένα βιβλίο για τον Χεμινγουέι, ο Νορμπέρτο Φουέντες, ο οποίος είχε πάει εκεί στην Αγκόλα. Στο σπίτι του Νορμπέρτο Φουέντες φυλάσσονταν κάπου διακόσιες χιλιάδες δολάρια. Και σε άλλα μέρη υπήρχαν χρήματα, νομίζω ότι ήταν ένα ποσό που τους είχαν πληρώσει, που τους χρωστούσαν... Γιατί τους πλήρωναν χίλια δολάρια ανά κιλό ναρκωτικών. Φυσικά, αν είχαν πεντακόσια κιλά, ήταν πεντακόσιες χιλιάδες δολάρια. Και πεντακόσιες χιλιάδες δολάρια είναι πολλά λεφτά...».

Τα δύο έργα αντικατοπτρίζουν με διαφορετικό τρόπο τον Φιντέλ και διεκδικούν τον τίτλο της «αυτοβιογραφίας». Στην περίπτωση του Ραμονέ ο αυτοβιογραφικός χαρακτήρας δεν αμφισβητείται, εφόσον έχουμε τον Κάστρο σε μία εκ βαθέων εξομολόγηση. Ο Νορμπέρτο Φουέντες επέλεξε μια πιο λογοτεχνική εκδοχή, βάζοντας τον Κάστρο να ξετυλίγει σε πρώτο πρόσωπο την ιστορία της ζωής του. Πρόκειται λοιπόν για μια «μυθιστορηματική αυτοβιογραφία», είδος που το υπηρέτησαν κι άλλοι συγγραφείς με επιτυχία στο παρελθόν, όπως για παράδειγμα η Μαργκρίτ Γιουρσενάρ. Ο Φουέντες αναλαμβάνει ένα τολμηρό στοίχημα, καθώς δεν περιορίζεται σε γεγονότα, αλλά σχολιάζει τα κίνητρα του Φιντέλ, επινοεί τη σκέψη και τη γλώσσα του. Ο δεύτερος τόμος του έργου του με τίτλο «Η αυτοβιογραφία του Φιντέλ Κάστρο - Η απόλυτη και ανεπαρκής εξουσία» (εκδόσεις Πατάκη) ανατέμνει την πιο ενδιαφέρουσα περίοδο της ζωής του Φιντέλ, δηλαδή τις μάχες στη Σιέρα Μαέστρα, τη «δύσκολη σχέση» με τον Τσε Γκεβάρα, τις απόπειρες εναντίον του κ.τ.λ. Η αρετή αλλά και η αδυναμία του εγχειρήματος του Φουέντες βρίσκονται ακριβώς στο θράσος του, στο δηλητηριώδες ύφος του, σε αυτό το ιδιότυπο μείγμα μαύρου χιούμορ και έξυπνης κακίας. Όταν αναφέρεται στην προσωπική του ζωή του Κουβανού ηγέτη, ο Φουέντες γίνεται ενοχλητικός, γιατί αγγίζει σχεδόν τα όρια της χυδαιότητας. Σε άλλα τμήματα του βιβλίου του πείθει περισσότερο, ιδιαίτερα όταν αναφέρεται στις σχέσεις του Φιντέλ με τον Τσε Γκεβάρα και τους υπόλοιπους πολιτικούς αντίζηλους του.

Ο Φιντέλ, ο Θεός και η ηθική

Οι συνεντεύξεις του Κάστρο αποτελούν αυτοβιογραφικά ντοκουμέντα και γνωρίζουν πολλαπλές επανεκδόσεις. Ο Βραζιλιάνος ακτιβιστής και θεολόγος Φρέι Μπέτο είχε ωθήσει το 1985 τον Κάστρο να μιλήσει για τις ιδιαίτερες θρησκευτικές και ηθικές επιρροές που δέχτηκε στα νεανικά του χρόνια. Η συνέντευξη του Μπέτο με τίτλο «Φιντέλ και θρησκεία» έγινε παγκόσμιο μπεστ σέλερ. Ένα τμήμα της μπορούμε να διαβάσουμε σε μια νέα έκδοση που κυκλοφόρησε στα ελληνικά με τίτλο «Φιντέλ Κάστρο - Εκείνα τα χρόνια - Μια αυτοβιογραφία» (εκδόσεις Τόπος). Η έκδοση συμπληρώνεται με μια εισαγωγή του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές και με μια δεύτερη συνέντευξη του δημοσιογράφου Αρτούρο Αλάπε για τη συμμετοχή του Κάστρο στην εξέγερση στην Κολομβία, το 1948. Ο φίλος του, ο Μαρκές, αφηγείται πώς ο Κάστρο μπροστά σε μια διακομματική ομάδα του Κογκρέσου δήλωσε ότι οι Ιησουίτες δάσκαλοι του (είχε φοιτήσει σε ανάλογο σχολείο) του ενστάλαξαν συγκεκριμένες ηθικές αρχές, που αποδείχτηκαν πολύ σημαντικές για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του. Ολοκλήρωσε την ομιλία του λέγοντας «είμαι χριστιανός», φράση που έσκασε στο τραπέζι σαν βόμβα. Οι Αμερικανοί τινάχτηκαν σκανδαλισμένοι. Ο Φιντέλ αναπολεί στη συνέντευξη του στον Μπέτο τα χρόνια στο σχολείο των Ιησουιτών. Πιστεύει ότι οι Ιησουίτες διαπνέονταν από ένα στρατιωτικό πνεύμα, και επιδοκίμαζε το ενδιαφέρον τους για τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά των μαθητών τους, παρ' ότι δεν συμφωνούσε με τη διδασκαλία της θρησκείας. Η αυστηρότητα και οι απαιτήσεις τους μάλλον δρούσαν σαν ένα είδος πρόκλησης για τον νεαρό Κάστρο. Ενθάρρυναν τον αθλητισμό, την πεζοπορία και τις εκδρομές στα βουνά. Μερικές φορές οι καθηγητές του τον περίμεναν δύο ώρες για να σκαρφαλώσει σε ένα βουνό, όμως δεν τον κατέκριναν γιατί κατέβαλλε τεράστια προσπάθεια και το έβλεπαν ως απόδειξη του πνεύματος, της τόλμης και της αποφασιστικότητας του. Δεν γνώριζαν, φυσικά, ότι προετοίμαζαν έναν μελλοντικό αντάρτη! Ο Φιντέλ δεν υιοθέτησε θρησκευτικές πεποιθήσεις κι αργότερα πολέμησε με μανία τον καθολικισμό στην επαναστατημένη Κούβα.

Αιτία ήταν -σύμφωνα με όσα διηγείται στον Ραμονέ -ότι οι ιερείς αναπαρήγαν την προπαγάνδα των εχθρών και ήταν επικεφαλής σε ένα είδος παιδομαζώματος: περίπου 14.000 παιδιά από την Κούβα στάλθηκαν στην Αμερική μέσω των ιερέων από τους, τρομοκρατημένους γονείς τους που φοβήθηκαν ότι ο «τρομερός Κάστρο» θα τα εξόντωνε ή θα τα εκμεταλλευόταν.

Όμως ο ίδιος θαύμαζε την ηθική ανωτερότητα των πρώτων χριστιανών και συχνά υποστήριζε ότι οι επιτυχίες του βασίστηκαν στον ιδιαίτερο ηθικό κώδικα που είχαν αναπτύξει τα μέλη της επανάστασης στην Κούβα. Οι επικριτές του -όπως ο Σερζ Ραφί- τον αποκαλούν «υποκριτή Ιησουίτη», ενώ υποστηρίζουν ότι η ηθικιστική ρητορεία του είναι προπέτασμα καπνού για να κρύψει τον ανταγωνιστικό και εγωκεντρικό χαρακτήρα του. Οι θαυμαστές του, αντίθετα, κάνουν λόγο για έναν επαναστάτη που αντιμετώπισε τίμια και μεγαλόψυχα τις προκλήσεις μιας ταραχώδους πορείας.

Culture 12.7.2008