Βενιζέλος εναντίον Παπανδρέου

Βενιζέλος εναντίον Παπανδρέου

Στα μέσα της δεκαετίας του '50, οι Γεώργιος Παπανδρέου και Σοφοκλής Βενιζέλος  ήταν άλλοτε αρχηγοί αντιπάλων κομμάτων, ξιφουλκώντας ο ένας εναντίον του άλλου, και άλλοτε συναρχηγοί του ταλαίπωρου Κόμματος των Φιλελευθέρων. Με βάση τα δημοσιεύματα της εποχής, τις καταγραφές, τις κριτικές, τα σχόλια, τις αναμνήσεις διαπιστώνουμε ότι επρόκειτο για ένα πολιτικό δράμα με τρεις πράξεις και ένα ιλαρό ιντερμέδιο.

Γράφει ο  Μιχάλης Ν. Κατσίγερας  

Τα πρόσωπα

Ο Γεώργιος Παπανδρέου, γεννημένος στο Καλέτζι Αχαίας το 1888, έχει κάνει λαμπρές σπουδές Νομικής, καθώς και Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών στην Αθήνα και στο Βερολίνο. Από εκεί, το 1914, προσφωνεί τον Ελευθέριο Βενιζέλο εκ μέρους του Ελληνικού Ακαδημαϊκού Συνδέσμου.

Ακολουθεί μία περιπετειώδης πολιτική σταδιοδρομία που του κοστίζει φυλακίσεις και διώξεις, καθώς δεν υποστέλλει τη σημαία της Δημοκρατίας έναντι των αντιπάλων και των σφετεριστών της από όποια παράταξη και αν προέρχονται. Τα δυο τελευταία χρόνια (1930 - 1932) της «χρυσής τετραετίας» Βενιζέλου ευδοκιμεί ως υπουργός Παιδείας και το 1936 είναι από τους ολίγους πολιτικούς του αστικού κόσμου που αρνείται ψήφο εμπιστοσύνης στον Ιωάννη Μεταξά, ενώ ο Σοφοκλής Βενιζέλος διαπραγματευόταν την υπό όρους ανάληψη της αντιπροεδρίας σε δικτατορική κυβέρνηση ετήσιας διάρκειας υπό τον μετέπειτα ηγέτη της «4ης Αυγούστου».

Ο Γεώργιος Παπανδρέου, πριν περάσει στη Μέση Ανατολή και διαδεχθεί τον Σοφοκλή Βενιζέλο στην ολιγοήμερη πρωθυπουργία του, είχε υποστεί τη φυλάκιση από τις αρχές Κατοχής για τη δράση του και είχε δώσει μία πνευματική μάχη υπερασπιζόμενος τον Ι. θ. Κακριδή στη διαμάχη του, την περίφημη «δίκη των τόνων», με το συντηρητικό κατεστημένο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η πρώτη εκείνη πρωθυπουργία του θα σημαδευτεί από τον πανηγυρισμό της Απελευθερώσεως, μετά την αποχώρηση των Γερμανών, αλλά και από τον επικήδειο θρήνο των «Δεκεμβριανών».

Τοποθετημένος στο χώρο του αντικομμουνιστικού και σοσιαλίζοντος Κέντρου, ο Παπανδρέου θα συνδυάσει, σε προσωπικό επίπεδο, τη σταθερή, αλλά περιπετειώδη αγάπη για την πολιτική με την εξίσου περιπετειώδη πλην ασταθή αγάπη στις γυναίκες. Ντυμένος με γούστο μέσα στα συνήθως σταυρωτά, αλλά χαλαρά, κοστούμια του, μ' ένα λευκό μαντίλι -ενδεικτικό της διάθεσης του bon viveur- να ξεχωρίζει από την τσέπη του, ο Γεώργιος Παπανδρέου ήταν περιζήτητος στις παρέες πολιτικών, συγγραφέων, καλλιτεχνών και καλλιτέχνιδων τις οποίες γοήτευε με το πνεύμα και το παροιμιώδες χιούμορ του στα σαλόνια των Αθηνών ή στη μικρή μοναχική βίλα του στο Καστρί.

Ο Σοφοκλής Βενιζέλος ήταν ο ευγενής αχθοφόρος ενός μεγάλου ονόματος. Είχε γεννηθεί το 1894 στα Χανιά, όταν ο πατέρας του έδινε, στο πλαίσιο του αγώνα των Κρητών για την ένωση με την Ελλάδα, τα πρώτα άμεσα δείγματα ρεαλισμού και πολιτικής ιδιοφυΐας, πριν καταστεί εθνάρχης των Ελλήνων.

Ο Σοφοκλής έζησε πάντα έχοντας κατέναντί του την κρητική παροιμία «ο άντρας κάνει τη γενιά κι οχ' η γενιά τον άντρα». Ήταν φιλότιμος. Σε μια περίοδο που το έθνος ετοιμαζόταν για τη δεύτερη μετά το '21 μεγάλη εξόρμηση, εισήλθε στη Σχολή Ευελπίδων. Στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου πολέμησε στο μακεδονικό μέτωπο, ενώ το 1920 μετέχει στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Κατά καιρούς συμπαρίσταται στις διπλωματικές μάχες του πατέρα του, φεύγει και επανέρχεται στο στράτευμα και ζει για μεγάλα διαστήματα στο εξωτερικό διαθέτοντας οικονομική άνεση.

Στο προσκήνιο της πολιτικής εμφανίζεται το 1936, μετά το θάνατο του πατέρα του, συμμετέχοντας στη διοικούσα επιτροπή του πατρικού του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Ο χώρος του όμως είναι το πολιτικό παρασκήνιο. Δεινός παίκτης του μπριτζ-μέλος της γαλλικής εθνικής ομάδας-, αντιλαμβάνεται την πολιτική ως παίγνιο που κερδίζεται από τους δεξιοτέχνες στους πριβέ χώρους της ιθυνούσης τάξεως, μακριά από το πλήθος των πολιτών. Σ' αυτήν την επιλογή τον υποχρεώνει η ρητορική του ένδεια, σε αντίθεση με τον Γεώργιο Παπανδρέου ο οποίος σαγήνευε το μέγα πλήθος με το μέγα πάθος.

Οι πολιτικές του απόψεις κινούνται μεταξύ κλασικού πολιτικού Φιλελευθερισμού και συντηρητικής Δεξιάς. Πάγια επιδίωξη του, η συγκρότηση κεντροδεξιού κυβερνητικού σχήματος και η συμμαχία με τη βασιλεύουσα δυναστεία. Όταν δεν διαμένει με τη σύζυγο του στην Ελβετία, στην Αμερική ή στην Αίγυπτο, ασχολείται με την ελληνική πολιτική ζωή μέσα από τη μεγαλοαστική οικία του της οδού Μέρλιν, μόλις 300 μέτρα από τα Ανάκτορα.

Ο σκηνικός χώρος

Όλο το έργο παίζεται στην τότε Περιοχή τέως Διοικήσεως Πρωτευούσης. Κυρίως όμως στο κέντρο των Αθηνών πάνω στον άξονα των οδών Ηρώδου Αττικού και Χρήστου Λαδά, όπου η έδρα του Βασιλέως, το Πολιτικό Γραφείο, η Βουλή των Ελλήνων, το μπαρ της «Μεγάλης Βρετανίας», ο Ζωναράς («Zonar's» για τους ιθαγενείς) και ο Φλόκας, το ουζερί του Ορφανίδη (στην Πανεπιστημίου) του πατρός Απότσου (στη Σταδίου), η «Ελευθερία» , η Λέσχη των Φιλελευθέρων, «Το Βήμα» και «Τα Νέα»· με δύο υποάξονες: προς βορράν «Η Καθημερινή», προς νότον τα γραφεία του «μπέη» της οικονομικής και πολιτικής ζωής Μποδοσάκη - Αθανασιάδη. Οι πρωταγωνιστές κυκλοφορούν σε αμερικανικές πομπώδεις λιμουζίνες με ανεβασμένα τα κρύσταλλα, φορούν καπέλο ντυμένοι σε υπόλευκα κουκουλάρικα και ιταλικές σετακρούτες το καλοκαίρι, φίνα λυονέζικα ντεμί την άνοιξη και το φθινόπωρο και εγγλέζικα ή βαριά ιρλανδικά Prince des Galles και pied-de-poule το χειμώνα, ραμμένα στα μέτρα τους.

Α' Πράξη

Η πρώτη μεγάλη σύγκρουση Γεωργίου Παπανδρέου και Σοφοκλή Βενιζέλου ξεσπάει όταν ο δεύτερος παραβιάζει τη συμφωνία που είχε κάνει μετά τις αναποτελεσματικές εκλογές της 5ης Μαρτίου 1950 με τον πρώτο, καθώς και τους Εμμανουήλ Τσουδερό και Νικόλαο Πλαστήρα για συγκρότηση κυβέρνησης υπό την πρωθυπουργία του τελευταίου. Στις 22 Μαρτίου, ο βασιλέας Παύλος αναθέτει εντολή σχηματισμού στον Βενιζέλο. Οι αρχηγοί των άλλων κομμάτων του Κέντρου τον κατηγορούν για παρασπονδία η οποία πλήττει την παράταξη. Ο Γεώργιος Παπανδρέου εκφράζει τη λύπη του. Η «Ελευθερία» όμως του Πάνου Κόκκα με κύριο άρθρο της (γραμμένο προφανώς από τον ταλαντούχο λιβελλογράφο θεοφύλακτο Παπακωνσταντίνου) επιτίθεται στον Βενιζέλο. Τον προειδοποιεί ότι «θα είναι δούλος της Δεξιάς, της οποίας ο συγχρωτισμός τόσον τον έφθειρεν» και τον καλεί «να διασπάσει τον κλοιόν των ιδιοτελών νάνων» και να έρθει σε επαφή «με τας μυριάδας των πονεμένων ανθρώπων, που εψήφισαν το Κέντρον».

Η κατακραυγή δεν πτοεί τον Βενιζέλο. Την επομένη σχηματίζει κυβέρνηση με αντιπρόεδρο τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο. Ο αρθρογράφος της «Ελευθερίας» επανέρχεται στην πολεμική του κατά Βενιζέλο, χτυπώντας και τον δεξιό του αντιπρόεδρο: «Ο κ. Κανελλόπουλος είναι ο εκπληκτικός πολιτευόμενος, ο οποίος προχθές μόλις -υπερφαλαγγίζων εις τύφλωσιν και τα λείψανα του τεταρταυγουστιανισμού ακόμη- έθεσεν έξω των περιθωρίων του έθνους 300.000 περίπου Ελλήνων που εψήφισαν τον στρατηγόν Πλαστήραν».

Πριν ορκιστεί, ο Βενιζέλος είχε καλέσει στην οικία του τους βουλευτές του. Οι περισσότεροι, με προεξάρχοντα τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, του ζήτησαν να καταθέσει την βασιλική εντολή. Όσοι τάχθηκαν με τον αρχηγό επιβραβεύθηκαν με υπουργείο. Με δηλώσεις του ο Παπανδρέου κατηγορεί τον Βενιζέλο ότι «η αδίστακτος προσωπική ματαιοδοξία [...] τον ώθησε εις τυχοδιωκτικόν σχηματισμόν κυβερνήσεως και οδηγεί την χώραν εις νέαν δοκιμασίαν». Ο Βενιζέλος του απαντάει, όχι επί της ουσίας, αλλά παραφράζοντας την αρχαία ειρωνική ρήση «Εξεστι Κλαζομενίοις ασχημονείν» (επιτρέπεται στους Κλαζομενίους να ασχημονούν): «Εξέστι Παπανδρέου ασχημονείν», μία φράση η οποία αργότερα έγινε καραμέλα στα χείλη των αντιπάλων του Παπανδρέου.

Το εγχείρημα όμως του Βενιζέλου και της Αυλής ήταν θνησιγενές, καθώς στη φάση εκείνη και ο λεγόμενος συμμαχικός παράγων ευνοούσε τον σχηματισμό κυβερνήσεως υπό τον Πλαστήρα η οποία ορκίστηκε στις 15 Απριλίου με αντιπρόεδρο τον Παπανδρέου, ενώ ο Βενιζέλος έφυγε, για μία ακόμη φορά στο εξωτερικό. Ήταν το τέλος της Α'Πράξης...

Ιντερμέδιο

Στο διάστημα που ακολούθησε, ο Σοφοκλής Βενιζέλος επανήλθε στην Ελλάδα, διεδέχθη στην πρωθυπουργία τον Πλαστήρα με κύριο συνεργάτη τον Γεώργιο Παπανδρέου, ξαναείδε τον Πλαστήρα να γίνεται πρωθυπουργός στη συνέχεια· ο Παπανδρέου συνέχισε την ενεργό πολιτική δράση, ατύχησε και το 1952 αναγκάστηκε να συνεργαστεί -όπως και άλλοι πολλοί κεντρώοι πολιτικοί- με τον Παπάγο, εκλεγείς ανεξάρτητος βουλευτής Αχαΐας. Ενεργοποίησε κατόπιν το Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα. Ο Βενιζέλος, διακρίνοντας πάλι κάποιες δυνατότητες για το πρόσωπο του, άρχισε από κοινού με τον Γεώργιο Παπανδρέου ένα ιλαρό ιντερμέδιο στο πολιτικό δράμα του Κέντρου.

Συμφωνούσαν και την επομένη διαφωνούσαν - καθώς ο Σοφοκλής, όπως παρατηρεί ένας αξιωματούχος της Αμερικανικής Πρεσβείας «αλλάζει γνώμη τρεις φορές την ημέρα». Γεώργιος και Σοφοκλής ήσαν πότε αρχηγοί αντιπάλων κομμάτων, ξιφουλκούντες ο ένας εναντίον του άλλου, και πότε συναρχηγοί του ταλαίπωρου Κόμματος των Φιλελευθέρων, συνασπισμένοι εναντίον του Κωνσταντίνου Καραμανλή, χωρίς πάντα να αποκλείουν μια συνεργασία μαζί του.

Όταν ο Καραμανλής έπεσε το 1963, υπό το βάρος και του, εμπνεύσεως Μητσοτάκη, Ανενδότου Αγώνος του Γεωργίου Παπανδρέου και της ραγδαίως ανερχομένης Ενώσεως Κέντρου, ο Βενιζέλος δεν δίστασε να παρατήσει το κόμμα και τον Παπανδρέου και να επιζητήσει τον σχηματισμό κυβέρνησης με την ΕΡΕ. Άρχιζε η Β' Πράξη του δράματος.

Β' Πράξη

Όπως λέγαμε, ο Βενιζέλος πάντα είχε κατά νουν τη συνεργασία με τη Δεξιά. Ήρθε λοιπόν σε επαφή με τον πρόεδρο της πολιτικοϋπηρεσιακής κυβερνήσεως, βασιλικό άνδρα και άνθρωπο των παρασκηνίων Παναγιώτη Πιπινέλη για τον σχηματισμό πολιτικής κυβερνήσεως ΕΡΕ και βουλευτών της επιρροής του. Η πολιτική συγκυρία όμως δεν ευνοούσε τον επιδέξιο παίκτη του μπριτζ. Η αύξουσα λαϊκή δύναμη της Ενώσεως Κέντρου και του αρχηγού της είχαν πείσει τον βασιλέα Παύλο ότι όχι μόνο δεν θα έπρεπε να εμποδίσει την άνοδο της στην εξουσία, αλλά και να την διευκολύνει. Στις 14 Αυγούστου, από το Ηράκλειο ο Βενιζέλος ζητεί τον σχηματισμό πολιτικής κυβερνήσεως, ενώ ο Παπανδρέου είχε σαφώς ξεκαθαρίσει ότι απαιτεί την απόσυρση του Πιπινέλη και την προσφυγή στις κάλπες με υπηρεσιακή κυβέρνηση κοινής εμπιστοσύνης. Την επομένη, ο αρχηγός της Ενώσεως Κέντρου θέτει εκτός κόμματος τον Βενιζέλο τον οποίο κατηγορεί για «προδοσίαν των ιδανικών του ανενδότου αγώνος της αληθούς δημοκρατίας». Ο Βενιζέλος, ευρισκόμενος σε προσωπικό πολιτικό αδιέξοδο, επανέρχεται «νομιμόφρων» στην Ένωση Κέντρου, η οποία αναδεικνύεται πρώτο κόμμα στις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου 1963. Ο Παπανδρέου ηγείται κυβερνήσεως μειοψηφίας με αντιπρόεδρο τον Βενιζέλο, ενώ ο Καραμανλής αποχωρεί της πολιτικής, φεύγει από την Ελλάδα και εγκαθίσταται στο Παρίσι. Ήταν το τέλος της Β' Πράξεως. Ακολουθεί το φινάλε.

Γ' πράξη

Το δίπρακτο δράμα έχει ως φινάλε το θάνατο του ενός εκ των πρωταγωνιστών, λίγο πριν από τις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου του 1964. Ο Σοφοκλής Βενιζέλος εκφωνεί προεκλογικό λόγο στην πλατεία Δημοτικής Αγοράς των Χανίων και κατόπιν επιβιβάζεται στο πλοίο που θα τον φέρει στον Πειραιά. Παίζει μπριτζ στο σαλόνι και λίγο αργότερα πεθαίνει ξαφνικά από καρδιά. Είναι 6 Φεβρουαρίου. Ενταφιάζεται στο Ακρωτήρι, πλάι στον μεγάλο πατέρα του, Ελευθέριο Βενιζέλο. Ο Γεώργιος Παπανδρέου εκφωνεί τον επικήδειο, ο οποίος είναι υπόδειγμα ρητορικού ύφους: «Είναι κοινός ανθρώπινος κλήρος ο θάνατος, αλλά είναι προνόμιον η ευθανασία. Και αυτήν σου επεφύλαξαν οι θεοί. Είχες κινηθεί τον τελευταίον καιρόν εις μίαν ιαχήν θριάμβου. Και η Κρήτη, η ιδική σου, σε απεθέωσε. Αμέσως κατόπιν απεχαιρέτησες την ζωήν. Έπεσες ηρωικώς εις την μάχην. Και εξέλεξες το Κρητικόν Πέλαγος. Διά να αποχαιρετήσεις, μαζύ μες την γην, και την θάλασσαν των πατέρων σου. Είχες έλθει εις την ζωήν με μίαν υπερτάτην τιμήν και υπερτάτην ευθυνην: Σοφοκλής Ελευθερίου Βενιζέλος. Και δεν εκάμφθης από το μέγα βάρος. Αλλά προσέθεσες. Και αυτή είναι η δόξα σου...»

Κατόπιν ο Γεώργιος Παπανδρέου στρέφει το ξίφος του κατά του νέου αρχηγού της ΕΡΕ, του Παναγιώτη Κανελλόπουλου και τον ρίχνει στο δάπεδο τραυματίζοντας τον, αλλά χωρίς να καταφέρει να τον θέσει εκτός μάχης...

Αυλαία._

GK/Νοέμβρης 2007