Ο Μάρτης και η Σαρακοστή

Ο Μάρτης και η Σαρακοστή

Η καθαρτήρια νηστεία και τα λατρευτικά έθιμα του πρώτου μήνα της Άνοιξης

Της Αικατερίνης Πολυμέρου-Καμηλόκη

Διευθύντριας Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών

Ο ΜΑΡΤΙΟΣ είναι άρρηκτα δεμένος με τη Σαρακοστή, την περίοδο των σαράντα ημερών (Τεσσαρακοστή) από την Καθαρή Δευτέρα έως το Πάσχα -«Δε λείπει ο Μάρτης απ' την Σαρακοστή», κατά την παροιμιακή έκφραση. Τα έθιμα της Σαρακοστής τηρούνται περισσότερο από άλλα, επειδή συνδέονται εν πολλοίς με τη θρησκευτική συμπεριφορά του λαού και τη λατρεία των νεκρών του. Οι μεγαλύτεροι στην ηλικία νηστεύουν, μετέχουν στη λατρεία των ψυχών (Ψυχοσάββατα, μνημόσυνα) και παρακολουθούν τις ακολουθίες των Χαιρετισμών.

Κύριο χαρακτηριστικό της Σαρακοστής είναι η νηστεία, που η παράδοση τη θέλει απόλυτη τις τρεις πρώτες μέρες. Οπωσδήποτε, την πρώτη μέρα, την Καθαρή Δευτέρα, δεν καταναλώνονται τα υπόλοιπα της προηγουμένης,  της Τυρινής Αποκριάς. Η έννοια αυτής της αλλαγής τονίζεται με την καθαροδευτεριάτικη έξοδο στη φύση και την  κατανάλωση νηστήσιμων φαγητών και της λαγάνας, ψωμιού άζυμου, δηλαδή χωρίς προζύμι. Τέτοιες εκδηλώσεις αποτελούν μάλλον προσπάθεια προέκτασης της αποκριάς και δεν θυμίζουν την αυστηρή Σαρακοστή που αρχίζει. Πριν από μερικές δεκαετίες ακόμη, στις αγροτικές παραδοσιακές κοινωνίες αλλά και τα αστικά κέντρα, δεν καταναλώνονταν όλες αυτές οι σημερινές νηστήσιμες λιχουδιές που, παλιά, θα τις ζήλευε κάθε αρτύσιμη κουζίνα. Κρεμμύδια φρέσκα, ραπανάκια, ταραμάς, όσπρια βρασμένα και αλατισμένα μόνο, χωρίς λάδι, χαλβάς και θαλασσινά, όπου μπορούσαν να τα μαζέψουν επιτόπου, αυτά ήταν τα εδέσματα της Σαρακοστής. Έτσι εξηγούνται όσα σκωπτικά έλεγαν όταν αποχαιρετούσαν τον Καρνάβαλο:

Εμείς ετούτον κλαίομεν, εμάς ποιος θα μας κλάψει.

όπου το σκορδοκρέμμυδο τ' άντερα θα μας κάψει (Κρήτη)

Κι ακόμη:

Ο Λαζανάς ψυχομαχεί κι ο Μακαρούνης κλαίει

κι ο Κρόμμυδος σουσουραδεί απάνω στο τραπέζι.

[Λαζανάς από το λαζάνι, ζυμαρικό. Με την ίδια έννοια καιΜακαρούνης (= μακαρόνι)].

Η αποχή από το κρέας, τα γαλακτοκομικά, τα αβγά, και γενικά από ουσίες που επιβαρύνουν τον ήδη καταπονημένο από το χειμώνα οργανισμό, θα διατηρηθεί μέχρι το Πάσχα, με κατάλυση ψαριών μόνο του Ευαγγελισμού και του Λαζάρου.

Για τη μεγάλη της νηστεία, παρίσταναν τη Σαρακοστή χωρίς στόμα: μια γυναίκα ξερακιανή -η «κυρά-Σαρακοστή»-, αυστηρή, με χέρια σταυρωμένα, γιατί είναι όλο προσευχή, και με επτά πόδια, όσες κι οι εβδομάδες μέχρι το Πάσχα. Την έφτιαχναν από χαρτόνι ή πανί παραγεμισμένο με πούπουλα και την κρεμούσαν από το ταβάνι. Κάθε βδομάδα που περνούσε έκοβαν κι από ένα πόδι μέχρι να φτάσει το Πάσχα.

Θρησκευτικές εκδηλώσεις

Στη διάρκεια της Σαρακοστής δεσπόζουν οι Χαιρετισμοί της Παναγίας, κάθε Παρασκευή, και η λατρεία των νεκρών, τα Ψυχοσάββατα. Έτσι, το πρώτο Σάββατο της Σαρακοστής, των αγίων Θεοδώρων, είναι Ψυχοσάββατο, αφιερωμένο στους νεκρούς. Είναι επιβεβλημένο να θυμηθούν όλοι τους νεκρούς τους. Φτιάχνουν κόλλυβα και τα πηγαίνουν στην εκκλησία. Επίσης κάνουν μνημόσυνα στο νεκροταφείο και προσφέρουν πίτες, κουλούρια και άλλα νηστήσιμα στους γείτονες, για να συγχωρήσουν τις ψυχές των νεκρών. Πιστεύεται ότι οι νεκροί βρίσκονται ήδη από την αρχή του Τριωδίου στον επάνω κόσμο, τα πράγματα, λοιπόν, είναι επικίνδυνα για τη ζωή. Οι ψυχές πρέπει να εξευμενιστούν. Έτσι, εκτός από την ανάμνηση τους, πρέπει να τις καλοπιάσουν για να βοηθήσουν στην αναπαραγωγή της ζωής και στη βλάστηση της φύσης. Όλοι οι λαοί τιμούσαν και τιμούν τους νεκρούς με την εθιμική λατρεία (τρισάγια, μνημόσυνα), τα επιμνημόσυνα δείπνα (μακαριές), τις αγαθοεργίες κ.λπ. Την ίδια περίοδο του έτους, οι αρχαίοι Αθηναίοι γιόρταζαν τα Ανθεστήρια (γιορτή των λουλουδιών και των νεκρών), ενώ οι Ρωμαίοι και κατόπιν οι Βυζαντινοί γιόρταζαν τα Λεμούρια ή Ροσάλια.

Μαγικοθρησκευτικά έθιμα

Η Σαρακοστή, καθώς συμπίπτει με την ανοιξιάτικη αναγέννηση της ζωής και της φύσης, συνδέεται με μια σειρά από μαγικοθρησκευτικά έθιμα που αποβλέπουν στην αποτροπή του κακού και στην εξασφάλιση της γονιμότητας, της καλοχρονιάς και της καλής τύχης. Έτσι, οι χωρικοί της Λέσβου π.χ. κάνουν με τα κόλλυβα των αγίων Θεοδώρων κομπολόι, περνώντας τα σπειριά σε μια κλωστή με το βελόνι, και τα δένουν στα κλωνάρια των δένδρων ως αποτρεπτικά κατά της βασκανίας. Οι ανύπανδρες κοπέλες έβαζαν λίγα κόλλυβα των αγίων Θεοδώρων κάτω απ' το προσκέφαλο τους, προσκαλώντας έτσι τους αγίους ή την τύχη να φανερώσουν τον μέλλοντα σύζυγο. Στη Σκύρο και αλλού οι κοπέλες ζύμωναν αρμυροκουλούρα κι έπλαθαν πιτάκια στο σχήμα γραμμάτων του αλφαβήτου, που τα έψηναν και τα «ξάστριζαν» , τα άφηναν, δηλαδή, σκεπασμένα μ' ένα κόκκινο πανί, στη στέγη όλη νύχτα, «να τα δουν τ' άστρα». Το πρωί καθεμιά έπιανε στα τυφλά ένα πιτάκι κάτω απ' το πανί κι όποιο γράμμα της τύχαινε αυτό ήταν το αρχικό του ονόματος του άντρα που θα την έπαιρνε.

ΜΑΡΤΙΟΣ  / ΤΟΜΟΣ ΜΗ' / ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ - ΑΝΟΙΞΗ

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ