Ο ανεξερεύνητος Βενέζης

 

Ο ανεξερεύνητος Βενέζης

Ο μικρασιάτης συγγραφέας που συνέδεσε το όνομά του με τον τόπο του και την πικρή ιστορία του παραμένει ζωντανός και για τον σύγχρονο αναγνώστη

Το 1923, μόλις απελευθερώνεται από τα τουρκικά τάγματα εργασίας, ο νεαρός Ηλίας Βενέζης (1904-1973) από το Αϊβαλί καταφεύγει στη Μυτιλήνη, όπου βρίσκεται η υπόλοιπη οικογένειά του. Εκεί ο Στράτης Μυριβήλης τον ενθαρρύνει να γράψει τις εμπειρίες του από την αιχμαλωσία και τις δημοσιεύει σε συνέχειες στην εφημερίδα του «Καμπάνα» το 1924 με τον τίτλο «Το νούμερο 31328». Το 1939 Μυριβήλης και Βενέζης μοιράζονται το πρώτο στην ιστορία Κρατικό Βραβείο Πεζογραφίας για το «Γαλάζιο βιβλίο» και τη «Γαλήνη» αντίστοιχα. Το 1956 είναι και οι δύο υποψήφιοι για την έδρα της Λογοτεχνίας στην Ακαδημία Αθηνών. Εκλέγεται το 1957 ο Βενέζης. Οι δυο τους συναντώνται ξανά το 1958 στις σελίδες της «Ακροπόλεως», όπου γράφουν εκ περιτροπής μαζί με τον Τερζάκη και τον Καραγάτση «Το μυθιστόρημα των τεσσάρων». Την ίδια χρονιά ο Μυριβήλης είναι πάλι υποψήφιο μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και ο μικρασιάτης ακαδημαϊκός επιφορτισμένος να κάνει τη σχετική εισήγηση.

«Ηταν τότε συνυποψήφιοι ο Μυριβήλης και ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος. Με τον πρώτο ήταν γνωστό ότι οι σχέσεις του Βενέζη δεν ήταν απ' τις καλύτερες» είπε περιγράφοντας τη στενή αλλά ταραγμένη σχέση των δύο συγγραφέων της Αιολικής Σχολής ο μυτιληνιός συγγραφέας και φίλος του Βενέζη Τάκης Χατζηαναγνώστου στην τιμητική εκδήλωση που πραγματοποίησε η Τράπεζα της Ελλάδος στις 7 Απριλίου για τα 110 χρόνια από τη γέννηση του Ηλία Βενέζη, του υπαλλήλου και χρονικογράφου της: «Ο μεγάλος μας Μυριβήλης δεν είχε συγχωρήσει  το γεγονός ότι κατά την απονομή των Κρατικών Βραβείων Πεζογραφίας το 1939 οι κριτές τοποθέτησαν τη "Γαλήνη" του Βενέζη στο ίδιο ύψος με κάποιο δικό του βιβλίο, δίνοντας το μισό βραβείο σ' εκείνον και το άλλο μισό  στον "μαθητή"  του - έτσι θεωρούσε τον Βενέζη... Αρνήθηκε το βραβείο και έκοψε και την "καλημέρα" στον νέο συγγραφέα. Απ' την άλλη μεριά, ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος ήταν στενός προσωπικός φίλος του Βενέζη. Yστερα από πολλή αγωνία και βάσανο πήρε τις αποφάσεις του. Και με πήρε ιδιαίτερα στο γραφείο του να μου δείξει το χειρόγραφο της εισήγησής του λέγοντας: "Μπορεί ο Μυριβήλης να μη με λογαριάζει και μπορεί ακόμα και να με υποτιμά· απ' την άλλη μπορεί ο Γιάννης (ο Ι. Μ.) να είναι προσωπικός μου φίλος· εμένα ωστόσο η συνείδησή μου μού λέει ότι πρώτος τη τάξει, σαν αξία, είναι ο Μυριβήλης και έπειτα έρχεται ο φίλος μου...". Και εξελέγη τότε ο Μυριβήλης. Και εξεμάνη εναντίον του Βενέζη ο φίλος του ο Ι. Μ.».

Δεν είναι μονάχα η σχέση του Βενέζη με τους άλλους εκπροσώπους της γενιάς του 1930 που χρειάζεται διερεύνηση, είναι το έργο του συνολικά. Εξαιρετικά δημοφιλής λογοτέχνης και δημόσιος διανοούμενος στην εποχή του, με εκπομπή στο ραδιόφωνο, με θεσμικές θέσεις στο Εθνικό Θέατρο, στην Εθνική Λυρική Σκηνή, στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, ιδρυτικό μέλος της Ομάδας των Δώδεκα που με το ομώνυμο βραβείο της ανέδειξε το μεταπολεμικό μυθιστόρημα και τακτικός επιφυλλιδογράφος του «Βήματος» (από το 1946) και της «Ακροπόλεως» (από το 1958), είναι εντυπωσιακό ότι σαράντα χρόνια μετά τον θάνατό του ο Βενέζης δεν έχει ακόμη συστηματικά μελετηθεί. Παραμένει ανέκδοτη η αλληλογραφία του, δεν έχουμε ένα αναλυτικό βιογραφικό χρονολόγιό του και μόλις πρόσφατα δημοσιεύθηκε η εργογραφία των αυτοτελών εκδόσεών του. Τα δημοσιεύματά του, οι επιφυλλίδες, οι ομιλίες του παραμένουν ακατάγραφα.

Δεν ήταν αξιοποιήσιμος πολιτικά

«Μετά τη Μεταπολίτευση οι ερευνητές ενδιαφέρονταν για τις ιδεολογίες. Ο πατέρας μου δεν ήταν της μόδας, δεν μπορούσε να τον οικειοποιηθεί εύκολα κάποιος ιδεολογικά. Για τους αριστερούς ήταν δεξιός και για τους δεξιούς αριστερός. Δεν ήταν τίποτε από τα δύο, ήταν ενάντιος στον πόλεμο» μας είπε η κόρη του Αννα Βενέζη-Κοσμετάτου. «Η τελευταία μεγάλη φασαρία ιδεολογικού χαρακτήρα που προκλήθηκε για τον πατέρα μου ήταν η έκδοση της "Αιολικής γης" το 1943. Η αριστερή κριτική υποστήριξε ότι δεν μπορεί ένας συγγραφέας μέσα στην Κατοχή να γράφει ένα βιβλίο σαν παραμύθι αφηγούμενος τις παιδικές του αναμνήσεις. Για τον πατέρα μου ήταν ένας τρόπος να αντιδράσει σε αυτή τη φρίκη».

Το Αρχείο του πατέρα της παραχώρησε η Αννα Βενέζη-Κοσμετάτου στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη κρατώντας τα βιβλία του, την προσωπική αλληλογραφία των γονιών της και το φωτογραφικό αρχείο. Τα υπόλοιπα, αλληλογραφία, ομιλίες στην Ακαδημία, εκδόσεις, μεταφράσεις, πλήρως ταξινομημένα και καταλογογραφημένα, περιμένουν τους ερευνητές να τα ανακαλύψουν. «Ο Βενέζης είναι παρθένο έδαφος για τους μελετητές» λέει. «Στην εποχή του ήταν αναγνωρίσιμος. Στα πρώτα χρόνια μετά τον θάνατό του διαβαζόταν, ήταν ακόμη πολύ ζωντανός για να μελετηθεί. Με την αλλαγή του αιώνα από τη γενιά του 1930 προβλήθηκαν και μελετήθηκαν πολλοί συγγραφείς που είχαν γράψει θεωρητικά κείμενα, όπως ο Θεοτοκάς, τα οποία ο σύγχρονος σχολιασμός θα μπορούσε να αξιοποιήσει μιλώντας για ζητήματα πολιτικά και κοινωνικά. Την ίδια εποχή περιορίστηκε η διδασκαλία των έργων του Βενέζη στο σχολείο, σε ένα διήγημα και ένα απόσπασμα της "Γαλήνης". Οι νέοι πλέον δεν γνωρίζουν το έργο του».

«Οι αναγνώστες της γενιάς μου, της γενιάς του Πολυτεχνείου, που διαβάσαμε τον Βενέζη στην εφηβεία μας, θεωρούσαμε τη γλύκα της λογοτεχνίας του γλυκερή» ανέφερε στην εκδήλωση της Τράπεζας της Ελλάδος ο συγγραφέας Τάκης Θεοδωρόπουλος. Πολλά χρόνια αργότερα, τι έχει να πει ο συγγραφέας των αλύτρωτων πατρίδων και της προσφυγιάς στον σύγχρονο αναγνώστη; «Είναι ο συγγραφέας που έχει την τάση να βλέπει πάντα έναν δρόμο επιβίωσης, μια πορεία προς τα εμπρός, φαίνεται καθαρά στο "Νούμερο 31328" και στη "Γαλήνη"» λέει η κόρη του Βενέζη.

Σε ανυπόγραφο σημείωμα στα γαλλικά που συνοδεύει το δακτυλόγραφο της μετάφρασης του πρώτου κεφαλαίου του «Νούμερου 31328» στα γαλλικά το 1945, το οποίο απόκειται στο Αρχείο Βενέζη, ο συντάκτης του, πιθανότατα ο Θράσος Καστανάκης, επισημαίνει στους εκδότες των Éditions du Pavois: «Εκτός από τον τοπικό τους χαρακτήρα, βρίσκουμε στα βιβλία του Βενέζη την αγάπη για τον άνθρωπο, τον άνθρωπο που είναι δεμένος με τη γη του, που μισεί τον πόλεμο και αγαπά τη φύση και αυτός ο άνθρωπος υπήρχε πάντοτε και υπάρχει παντού».  

http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=587750 

Ημέρα Μνήμης για ένα ξεχωριστό Μικρασιάτη όπου η ΕΣΤΙΑ Νέας Σμυρνης έχει τιμήσει το εξαιρετικό του έργο

"Ηλίας Βενέζης"

Σαν σήμερα έφυγε από κοντα μας ενας από τους σημαντικότερους Έλληνες πεζογράφους του 20ού αιώνα, με μικρασιατικές ρίζες και έργο εμπνευσμένο από τον ξεριζωμό και τα προβλήματα των προσφύγων, που βίωσε και ο ίδιος, γέννημα γαρ του Αϊβαλιού από κεφαλλονίτικης καταγωγής πατέρα και από Μυτιληνιά μητέρα.

Το 1922 ο Ηλίας Μελλος που ήταν το πραγματικό του όνομα δεν πρόλαβε να επιβιβαστεί σε πλοίο, αιχμαλωτίστηκε από τους Τούρκους και στάλθηκε στα λεγόμενα «εργατικά τάγματα», όπου έμεινε πάνω από έναν χρόνο και την περιπέτεια εκείνη κατά προτροπή του συμπατριώτη της μητέρας του και ήδη γνωστού λογοτέχνη Στρατή Μυριβήλη πέρασε στο χαρτί. 

Έτσι προέκυψε το πρώτο του μυθιστόρημα «Το νούμερο 31328», που είχε τεράστια απήχηση στον κόσμο της προσφυγιάς και γνώρισε και μεταφράσεις στο εξωτερικό. 

Στην Αθήνα της δεκαετίας του 30 και ενώ είχε αρχίσει να γράφει, κατηγορήθηκε από το δικτατορικό καθεστώς Μεταξά ως «αναρχικό στοιχείο» και υπέστη διώξεις.

Το 1923 απελευθερώθηκε και επέστρεψε στη Μυτιλήνη. Εκεί υπήρχε αξιόλογη λογοτεχνική κίνηση με πρωτεργάτη τον Στράτη Μυριβήλη. Αυτός μάλιστα τον παρακίνησε να καταγράψει την αιχμαλωσία του και έλεγε χαρακτηριστικά ότι "του έμαθε πώς να κρατάει το μολύβι στο χέρι". Το Νούμερο 31328 δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά σε συνέχειες το 1924 στην εφημερίδα Καμπάνα της Μυτιλήνης, διευθυντής της οποίας ήταν ο Μυριβήλης. Το 1939 ο Βενέζης μοιράστηκε μαζί με τον Μυριβήλη το πρώτο στην ιστορία Κρατικό Βραβείο Πεζογραφίας. Το 1956 ήταν και οι δυο υποψήφιοι για την έδρα Λογοτεχνίας στην Ακαδημία Αθηνών, όπου και εκλέχτηκε ο Βενέζης.

Στη Μυτιλήνη εργαζόταν στην Τράπεζα της Ελλάδος και το 1932 πήρε μετάθεση και εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα (υπήρξε υπάλληλος στην τράπεζα το διάστημα 1930-1957). Δύο χρόνια πριν από την αποχώρησή του το 1955, κατόπιν παροτρύνσεως του τότε διοικητή Ξενοφώντα Ζολώτα, συνέγραψε το ¨΄Χρονικό της Τραπέζης της Ελλάδος¨΄ μια εξιστόρηση της πρώτης 25ετίας της Τράπεζας. Διώχθηκε για τις πολιτικές του ιδέες από τον νόμο του "Ιδιωνύμου", από τη δικτατορία του Μεταξά και κατά τη διάρκεια της Κατοχής συνελήφθη με την κατηγορία ότι είχε μιλήσει για ελευθερία, σε συγκέντρωση του προσωπικού της τράπεζας μέσα στο κεντρικό κτίριο, με αφορμή την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου. 

Φυλακίστηκε στο "Μπλοκ C" των φυλακών Αβέρωφ και η εκτέλεσή του απετράπη έπειτα από αντιδράσεις του πνευματικού κόσμου.

Μετά τον πόλεμο διαδραμάτισε ενεργό ρόλο στην πνευματική ζωή της χώρας με επίσημες θέσεις, όπως του Διευθύνοντος συμβούλου του Εθνικού Θεάτρου, Αντιπροέδρου του διοικητικού συμβουλίου της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Το 1957 εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Παράλληλα το έργο του γνώριζε πολύ μεγάλη επιτυχία στην Ελλάδα με συνεχείς επανεκδόσεις και στο εξωτερικό με πολλές μεταφράσεις. 

Ήταν εξαιρετικά δημοφιλής λογοτέχνης στην εποχή του, με εκπομπή στο ραδιόφωνο και ιδρυτικό μέλος της Ομάδας των Δώδεκα, που με το ομώνυμο βραβείο της ανέδειξε το μεταπολεμικό μυθιστόρημα.

Τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής του (1971-1973) υπέφερε από σοβαρό πρόβλημα υγείας. Κατά το διάστημα αυτό είχε αποτραβηχθεί από κάθε κοινωνική ζωή και όταν δεν βρισκόταν στο νοσοκομείο, εργαζόταν επάνω στα τελευταία του βιβλία. 

Μετά τον θάνατό του κυκλοφόρησε το Μικρασία, Χαίρε, που βρέθηκε έτοιμο σε ντοσιέ ανάμεσα στα χαρτιά του με τη σημείωση: «Για το τυπογραφείο». Το 1979 το «Βιβλιοπωλείον της Εστίας» δημοσίευσε Το Μυθιστόρημα των Τεσσάρων, που είχε γραφεί για την εφημερίδα «Ακρόπολη» το 1958. 

Πέθανε στις 3 Αυγούστου 1973 στην Αθήνα, από καρκίνο του λάρυγγα. Κηδεύτηκε και τάφηκε στη Μήθυμνα (Μόλυβο) της Λέσβου απέναντι από τη μικρασιατική του πατρίδα. 

Σύμφωνα με τη θέλησή του, ο τάφος του είναι ανώνυμος με μόνη επιγραφή τη λέξη ΓΑΛΗΝΗ.

Facebook/Εστία Νέας Σμύρνης