1η Ιουνίου 1973 : Η αρχή του τέλους της βασιλείας στην Ελλάδα

Την 1η Ιουνίου 1973, αντιδρώντας στο «κίνημα του ναυτικού», η χούντα ανακήρυξε με συντακτική πράξη την Ελλάδα σε «προεδρική κοινοβουλευτική δημοκρατία». Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος ορκίστηκε πρώτος πρόεδρος της ελληνικής δημοκρατίας (της «νέας δημοκρατίας» όπως αυτοαποκαλούνταν) και ο λαός κλήθηκε να υπερψηφίσει την πράξη αυτή (αλλά και την οκταετή προεδρική θητεία του Γ. Παπαδόπουλου, ως το 1981) με δημοψήφισμα, που οργανώθηκε εδώ και σαρανταένα χρόνια ακριβώς, στις 29 Ιουλίου 1973. Αυτή ήταν η πρώτη φορά που προβλήθηκαν προεκλογικά τηλεοπτικά σποτ σε ελληνικές εκλογές -όλα φυσικά υπέρ του «ναι». Στο δημοψήφισμα, που κατά τα χουντικά ειωθότα ξεχώρισε για τις κραυγαλέες παρατυπίες και την εκτεταμένη νοθεία, η συμμετοχή ξεπέρασε το 75% και το «ναι» το 78%.

 

 «Επιχείρηση Δημοψήφισμα 1973»

Πώς ο Γ. Παπαδόπουλος επεδίωξε να προχωρήσει σ' ένα «καθεστώς Τουρκίας»

Η αντίσταση του Παν. Κανελλόπουλου και των πολιτικών

Του Γ. Α ΛΕΟΝΤΑΡΙΤΗ

Τον Ιούνιο του 1973, -πριν από 41 χρόνια- ο δικτάτορας Γ. Παπαδόπουλος απηύθυνε διάγγελμα προς τον ελληνικό λαό, με το οποίο ανήγγειλε την κατάργηση του πολιτεύματος της Βασιλευομένης Δημοκρατίας (που ο ίδιος ανεγνώρισε με το συνταγματικό κείμενο του 1968) και αυθημερόν δημοσιευόταν στην εφημερίδα της Κυβερνήσεως, Συνταγματική Πράξη, που καθιέρωνε ως πολίτευμα της χώρας, την «Προεδρική Κοινοβουλευτική Δημοκρατία». Συγχρόνως όριζε τον... εαυτό του, ως «προσωρινό Πρόεδρο της Δημοκρατίας». Επρόκειτο βέβαια για μια κακοστημένη «θεατρική παράσταση», σε μια προσπάθεια να εκμεταλλευτεί τα αντιμοναρχικά αισθήματα της πλειοψηφίας  του ελληνικού λαού.

Τις επόμενες μέρες το καθεστώς έδωσε στη δημοσιότητα σχέδιο ψηφίσματος, το οποίο ο λαός εκαλείτο να εγκρίνει με δημοψήφισμα την 29-7-1973. Το ψήφισμα τροποποιούσε το Σύνταγμα του 1968 ως προς την μορφή του πολιτεύματος, ανέθετε την «Προεδρία της Δημοκρατίας» στον Γ. Παπαδόπουλο έως το... 1981, και προέβλεπε τον θεσμό Αντιπροέδρου της «Δημοκρατίας», για την θέση του οποίου προοριζόταν ο στρατηγός Οδ. Αγγελής.

Απ' εκείνη τη στιγμή, ο Π. Κανελλόπουλος, ο πολιτικός ηγέτης του αντιδικτατορικού αγώνα στο εσωτερικό της χώρας, πλαισιούμενος από τον Γ. Μαύρο, τον Γ. Ράλλη, τον Κ. Τσάτσο, τον Δημ. Παπασπύρου, τον Παν. Παπαληγούρα, τον Ιω. Ζίγδη, το Στ. Αλλαμανή, τον Κώστα Στεφανάκη, τον Εμμ. Κοθρή και Κ. Παπακωνσταντίνου και άλλους παλαιούς πολιτικούς, άρχισε ένα μεγάλο και δύσκολο έργο, να ξεσκεπάσει δηλ. στα μάτια των ξένων,, την πολιτική απάτη που επιχειρούσαν οι δικτάτορες. Η  προσπάθεια αυτή, ούτε εύκολη ήταν, ούτε ακίνδυνη.

Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα με τη σειρά. Είχε προηγηθεί το Κίνημα του Ναυτικού, που είχε προκαλέσει σοκ στο καθεστώς. Οι στρατιωτικοί στην Αθήνα, μιλούσαν για διασυνδέσεις των Κινηματιών με τον Βασιλιά και τον Κων. Καραμανλή, ενώ ο Ευάγγελος Αβέρωφ συνελήφθη και κλείστηκε στις φυλακές. Την 31η Μαΐου, η αμερικανική εφημερίδα «Νιου Σταρ», που απηχούσε επίσημες απόψεις, έγραφε: «Ο Βασιλεύς είναι σε δύσκολη θέση. Εάν αρνηθεί οποιαδήποτε ανάμιξη στη συνωμοσία που αποκαλύφθηκε στο Ναυτικό και καταδικάσει τους συνωμότες, θα αποξενωθεί από τους πιο σταθερούς υποστηρικτές της δυναστείας του. Εάν τηρήσει σιωπή, το γεγονός θα θεωρηθεί από την Κυβέρνηση των Αθηνών ως παραδοχή ενοχής και ουσιαστικά, δεν θα του επιτραπεί να επιστρέψει στην Ελλάδα. Εάν όμως, η Ελλάς είναι μοναρχία ή δημοκρατία, δεν έχει και τόση σημασία για μάς (την Αμερική)».

Τι σχεδίαζε όμως, το δικτατορικό καθεστώς στην Αθήνα;

 Νέα πραγματικότητα

Το Κίνημα του Ναυτικού δεν είχε μόνο απήχηση στους αξιωματικούς και στο λαό, αλλά προκάλεσε σοκ στο καθεστώς και στην ηγετική ομάδα της Χούντας, η οποία με επικεφαλής τον Γ. Παπαδόπουλο, αντιμετώπιζε τώρα, μια καινούργια πραγματικότητα. Οι ξένοι έβλεπαν πόσο σοβαρή ήταν η βάση του καθεστώτος ακόμη και σ' αυτό το σώμα των στρατιωτικών. Οι ανακρίσεις για το Κίνημα, γρήγορα έφεραν στο φως διαστάσεις συνωμοσίας.

Οι περισσότεροι κυβερνήτες (που το αξίωμα τους αντιστοιχεί προς των διοικητών μεγάλων μονάδων στο στρατό), εφέροντο ως μυημένοι. Το γεγονός αυτό, προκάλεσε ευρύτερους προβληματισμούς στην ομάδα του Γ. Παπαδόπουλου. Αν μέχρι τότε τα σχέδια περιορίζοντο μόνο σε μια αλλαγή επιφανειακή, τώρα έβλεπαν ότι χρειαζόταν κάτι πιο εντυπωσιακό.

Έτσι ο Γ. Παπαδόπουλος κατέληξε στην απόφαση για "μετασχηματισμό".  Μεταβολή του πολιτεύματος, «πορεία προς τον κοινοβουλευτισμό», εκλογές, «Δημοκρατία». Όλα αυτά κατ' επίφασιν, αφού δεν θα άφηνε την κατάσταση να ξεφύγει από τον έλεγχο του καθεστώτος! Ο ίδιος και η στρατιωτική κάστα της δικτατορίας θα εξακολουθούσαν πάντα να κρατούν τα κλειδιά. Θα προχωρούσαμε δηλαδή σε μια κατάσταση που έμοιαζε πολύ με αυτή της Τουρκίας, όπου στην πραγματικότητα, ο στρατός βρίσκεται πίσω από το πολιτικό σκηνικό.

Με τη «στροφή» αυτή, ο Παπαδόπουλος πίστευε, ότι θα έβγαζε το καθεστώς από το αδιέξοδο και θα ξεγελούσε τη διεθνή κοινή γνώμη. Ήσαν σύμφωνοι όμως, στα σχέδια αυτά οι Ηρακλειδείς της δικτατορίας, οι αξιωματικοί που τη στήριζαν;

Είναι χαρακτηριστικά αυτά που γράφει ο στρατηγός Γρηγ. Μπονάνος στις αναμνήσεις του: «Αι ενδοεπαναστατικαί προστριβαί και αλληλοϋπονομεύσεις εν συνδυασμώ και με την συνεχώς εντεινομένην εκ του εξωτερικού προπαγάνδα, οδηγούν εις επίτασιν ενός κλίματος αβεβαιότητος και ήρχισαν να επηρεάζουν και τον λαόν, ο οποίος διεβίωνε μεν καλύτερα και ανετώτερα, αλλ' όπως είπομεν, από την ιδίαν την ιδιοσυστασίαν του επεθύμει τώρα μίαν αλλαγήν.

Παραλλήλως, εσημειούτο μία απαράδεκτος όσον και επιζήμια διά την πειθαρχίαν και την ιεραρχίαν των Εν. Δυνάμεων κατάστασις. Η γενική εντύπωσις περί της μεγάλης ισχύος του Ιωαννίδη, έκανε τους πλείστους των Ανωτάτων Αξιωματικών, αλλά και πολλούς νεωτέρους, να θεωρούν αυτονόητον καθήκον των, κατερχόμενοι στας Αθήνας δι' οιονδήποτε υπηρεσιακόν ή προσωπικόν λόγον, να επισκέπτωνται τον Ιωαννίδην. Εδήλωναν ούτω πίστιν και υποταγήν προς αυτόν και παραλλήλως προσεπάθουν να επιλύσουν τα τυχόν προβλήματα των, ικετεύοντες την παρέμβασίν του...».

Ο Παπαδόπουλος λοιπόν, έβλεπε ότι το βάρος της προτιμήσεως σημαντικής μερίδας του Στρατού, μετατοπιζόταν προς τον ισχυρό και παραμένοντα πάντα στο παρασκήνιο, Ιωαννίδη, και ήθελε να προχωρήσει σε νέες «εξελίξεις». Έτσι, αποφάσισε να πραγματοποιήσει την πολιτειακή μεταβολή την 1η Ιουνίου. Στις 11 το πρωί εκείνης της ημέρας, συνήλθε εκτάκτως το υπουργικό Συμβούλιο και υπέγραψε την Συνταγματική Πράξη «Περί εγκαθιδρύσεως πολιτεύματος Προεδρικής Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας, τροποποιήσεως του Συντάγματος και διενεργείας δημοψηφίσματος».

 

 Αριστερά: Ο Γ. Παπαδόπουλος με τον Οδ. Αγγελή. «Πρόεδρος» και «Αντιπρόεδρος» της «Δημοκρατίας» αλά τουρκικού τύπου που ήθελαν οι δικτάτορες... Δεξιά: Ο Στυλ. Παττακός ψηφίζει «ΝΑΙ» στο Σύνταγμα της Χούντας. Δίπλα του, ο κ. Σωκρατείδης...

  Κατά του Κωνσταντίνου

Ο Γ. Παπαδόπουλος, για να δικαιολογήσει την έκπτωση του Κωνσταντίνου και την κατάργηση του Στέμματος, είπε στο υπουργικό Συμβούλιο: «Επανειλημμένως -τουλάχιστον τεσσάρας φοράς- εχρησιμοποιήθη ο Αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων, κατά τας μεταβάσεις του δι' υποχρεώσεις του ΝΑΤΟ, ως σύνδεσμος, ίνα ενημερώνει τον Βασιλέα επί  πληροφοριών   και  στοιχείων  της Κυβερνήσεως, εξ ων προέκυπτεν η ενθάρρυνσις αυτού εις προσκείμενα πρόσωπα δι' οργάνωσιν ανατρεπτικής δράσεως εις βάρος της Επαναστάσεως και της Εθνικής Κυβερνήσεως. Συγκεκριιιένως του διεμηνύθη ότι ο τέως γραμματεύς αυτού απότακτος ταγματάρχης Αρναούτης, ενήργει έρανον μεταξύ των εφοπλιστών, δια να συλλέξει χρήματα προς οργάνωσιν ανατρεπτικής δράσεως εναντίον της Επαναστάσεως και της Εθνικής Κυβερνήσεως, εκλιπαρών τον Νάσερ να του πωλήση όπλα.

Τούτο εμερίμνα να γνωστοποιηθεί εις τον βασιλέα. Ηρνήθη ότι το εγνώριζεν ενώ είχε δις της ημέρας επαφήν με τον Αρναούτην. Συνειργάσθη μετά των αντιδραστικών δυνάμεων όλων των αποχρώσεων παρά τας επανειλημμένος προειδοποιήσεις της Κυβερνήσεως, και εστράφη ευθέως κατά των Ενόπλων Δυνάμεων...

«Στη μία το μεσημέρι, ο Παπαδόπουλος απηύθυνε διάγγελμα προς τον ελληνικό λαό με το οποίο ανήγγελε την πολιτειακή μεταβολή, και συγχρόνως ανεκοίνωσε ότι ο ίδιος ανελάμβανε προσωρινώς τα καθήκοντα του «Προέδρου της Δημοκρατίας» χωρίς να πάψει να   κατέχει   την   θέση   του   πρωθυπουργού. Στο δημοψήφισμα που θα διεξαγόταν την 29ην Ιουλίου, θα ετίθετο υπ' όψιν του λαού η Συντακτική Πράξις και θα εψήφιζε με ένα «ΝΑΙ» που εσημαινε ότι εγκρίνει την Πράξη και δέχεται την «Δηιιοκοατία», ή με ένα «ΟΧΊ» που θα εσήμαινε ότι τάσσεται υπέρ της διατηρήσεως της βασιλείας. Η φαρσοκωμωδία του «Δημοψηφίσματος», ήταν έτοιμη.

 

 Αντιδρούν οι πολιτικοί

Από της επομένης της μεταβολής του πολιτεύματος και της προκηρύξεως του δημοψηφίσματος, σύσσωμος ο πολιτικός κόσμος, άρχισε αγώνα, με σύνθημα το «ΟΧΙ». Υπό την προεδρία του Παν. Κανελλοπούλου, συστήθηκε η «Κοινοβουλευτική Επιτροπή προς Αποκατάστασιν της Δημοκρατικής Νομιμότητος», ενώ από ομάδα πολιτών συστήθηκε η «Συντονιστική Επιτροπή Αποκαταστάσεως της Δημοκρατικής Νομιμότητας».

Της πρώτης μετείχαν κοινοβουλευτικά στελέχη της ΕΡΕ και της Ενώσεως Κέντρου, και της δεύτερης, επίλεκτα μέλη της επιστημονικής ζωής της χώρας, όπως π.χ. ο Ανέστης Παπαστεφάνου, ο Αντ. Φλώρος, η Αγνή Ρουσοπούλου, κ.α. Η υπό την προεδρία του Παν. Κανελλοπούλου κοινοβουλευτική επιτροπή, επί μεγάλο χρονικό διάστημα, συνήγειρε όλο τον πολιτικό κόσμο, ακόμα και παλαιούς κοινοβουλευτικούς που έως τότε δεν είχαν ενεργά εκδηλωθεί εναντίον του καθεστώτος, σε μια πρωτοφανή εκστρατεία διαφωτίσεως του λαού, και σ' έναν ανένδοτο αγώνα κατά των νέων σχεδίων της δικτατορίας.

Στις 2 Ιουνίου, ο Κωνσταντίνος από την Ρώμη, εξέδωσε διάγγελμα προς τον ελληνικό λαό, στο οποίο μεταξύ άλλων, ενεφάνισε την επιβολή της «Δημοκρατίας», σαν μια επί πλέον μορφή μεταμφιέσεως της δικτατορίας. Θα πρέπει να σημειωθεί, ότι σ' εκείνη την περίοδο υπήρξε θαρραλέα αρθρογραφία κατά των δικτατόρων, από τον Ν. Ψαρουδάκη, τον Βάσο Βασιλείου, κ.α.

Τέλος η ημέρα του δημοψηφίσματος ήλθε: Η 29 Ιουλίου 1973. Και το αποτέλεσμα δεν εξέπληξε κανένα. Το «ΝΑΙ» πήρε 78,4% και το «ΟΧΙ» 21,6%. Σε δήλωση του, ο Παν. Κανελλόπουλος ετόνιζε: «Δεν υπάρχει επί της γης λαός που θα εψήφιζε ελευθέρως υπέρ των κρατούντων εις τοιούτον ποσοστόν. Και δεν εφανταζόμην ότι θα υπήρχον Έλληνες που θα ενεφάνιζαν τον Ελληνικόν λαόν ως αγέλη ακολουθούσαν αυτούς βελάζουσα.

Τα δοθέντα εις την δημοσιότητα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος είναι απολύτως αντίθετα προς την πραγματικήν θέλησιν του υπερήφανου λαού μας.  

Αρνούμαι την εγκυρότητα των αποτελεσμάτων αυτών, διότι τιμώ τους συμπατριώτας μου και δεν τους θεωρώ δούλους. Ούτε είναι δυνατόν να δεχθώ, ότι ελεύθεροι εις την ψυχήν των Έλληνες είναι μόνον όσοι ζουν εις τας μεγάλας πόλεις, όπου ηναγκάσθη το καθεστώς να εμφανίσει σχετικώς, αλλά όχι πλήρως, ακριβές το ποσοστόν του «ΟΧΙ» και ότι δεν είναι εξ ίσου ελεύθεροι και υπερήφανοι, ίσως μάλιστα περισσότερον από τους κατοίκους των μεγάλων πόλεων, οι κάτοικοι της γενναίας Ελληνικής υπαίθρου».

Ο κ. Γεώργ. Ράλλης σημείωνε στο ημερολόγιο του: «29 Ιουλίου 1973. Είναι προχωρημένα μεσάνυχτα και όμως, ενώ έχω σηκωθεί στις 5 το πρωί και είμαι κατάκοπος, δεν μπορώ να κοιμηθώ. Έχω κάμει 7 βουλευτικές εκλογές, και μόνο το 1956 που είχε σχηματιστεί "λαϊκό μέτωπο", ξενύχτησα περιμένοντας τα αποτελέσματα. Στις υπόλοιπες έξι, κοιμόμουν νωρίς και μάθαινα τα αποτελέσματα το πρωί όταν ξυπνούσα. Στο σημερινό δημοψήφισμα, το αποτέλεσμα, ύστερα απ' όσα έγιναν, είναι γνωστό και όμως η αναισχυντία με την οποία έγινε η επέμβαση, με έχει κάμει έξαλλο.

Ο Παττακός είχε πει πως το δημοψήφισμα θα ήταν υπόδειγμα και κράτησε την υπόσχεση του. Με τη διαφορά ότι δεν ήταν υπόδειγμα ελεύθερης ετυμηγορίας, αλλά υπόδειγμα για όσα καθεστώτα καταφεύγουν στη λαϊκή ψήφο για να καλύψουν κάτω από ένα μανδύα ψεύτικης ελευθερίας τη δικτατορική διακυβέρνηση τους.

Στα δύο τελευταία φύλλα των «Πολιτικών Θεμάτων» είχα ανακοινώσει ότι κάθε πολίτης μπορεί να καταγγέλλει τις παραβιάσεις που θα γίνονται την ημέρα της εκλογής στα γραφεία της «Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Αποκαταστάσεως της δημοκρατικής ομαλότητος», Ομήρου 10, ή Σόλωνος 18, όπου είναι το γραφείο μου.

Για μεγαλύτερη διευκόλυνση είχα ανακοινώσει και τα τηλέφωνα των γραφείων μας. Στις 6.30 το πρωί πήγα στο γραφείο μου, όπου διαπίστωσα ότι το βράδυ είχαν κολλήσει στην εξώπορτα της πολυκατοικίας και στο διάδρομο του γραφείου μου τεράστιες φωτογραφίες του δικτάτορα. Έσκισα εκείνες που μπορούσα, έβγαλα τα μάτια στις· υπόλοιπες που ήταν καλά κολλημένες,  έβρισα το θυρωρό που επέτρεψε το τοιχοκόλλημα και κατά τις 7 π.μ. μπήκα στο γραφείο μου...».

Κι ο Γ. Ράλλης προσθέτει: «Στις 30 Ιουλίου, υπό την προεδρία του Παν. Κανελλόπουλου, οι Ζίγδης, Μαύρος, Παπαληγούρας, Παπασπύρου και εγώ, καλέσαμε τους ξένους και Έλληνες δημοσιογράφους, τους παραθέσαμε όσα στοιχεία είχαμε συγκεντρώσει σχετικά με τις παραβιάσεις της μυστικότητας της ψηφοφορίας που διαπιστώσαμε, και αφού παραδώσαμε ένα μακρύ κατάλογο με τις αυθαιρεσίες που είχαν σημειωθεί την ημέρα της ψηφοφορίας, ανακοινώσαμε την ομόφωνη απόφαση μας να ζητήσουμε από τον Άρειο Πάγο, την ακύρωση του δημοψηφίσματος».

Στο μεταξύ ο Γ. Παπαδόπουλος προχωρούσε στα σχέδια του για την δημιουργία ενός καθεστώτος «Τουρκικού τύπου», με εκλογές. Τότε ακριβώς αποφάσισε . να βολιδοσκοπήσει τον Σπ. Μαρκεζίνη κι ένα βράδυ έστειλε τον Ιω. Πασά να τον φέρει στο Λαγονήσι.

Η μυστική εκείνη συνάντηση πραγματοποιήθηκε προ της διεξαγωγής.·-του δημοψηφίσματος. Αφηγείτο για εκείνο το νυχτερινό ραντεβού ο Σπ. Μαρκεζίνης: «Την 8.30 περίπου, ευρισκόμεθα εις το Λαγονήσι, και εκεί εις την εξώθυραν της οικίας του, με υπεδέχθη ο Γ. Παπαδόπουλος με πολλήν θερμότητα. Εκαθήσαμεν εις την βεράντα προς την θάλασσαν και παρεμείναμεν συνομιλούντες επί δίωρον περίπου...». Ο δικτάτορας του είπε ότι είχε εξουσιοδοτηθεί από τους Αγγελή, Παττακό και Μακαρέζο, να τον βολιδοσκοπήσει εάν θα ήθελε να αναλάβει τον σχηματισμό της πρώτης Κυβερνήσεως, μετά το δημοψήφισμα. Εκείνη τη στιγμή, ο Παπαδόπουλος δεν υποψιαζόταν, ότι οι «αδιάλλακτοι» του καθεστώτος έκαναν άλλα σχέδια, που θα είχαν τραγικές συνέπειες για την Ελλάδα και την Κύπρο...

 

 Οι εκλογές του 1973 που δεν έγιναν

«Οι δυο όψεις της Ιστορίας»

Ποια στάση κράτησαν οι πολιτικοί στη «φιλελευθεροποίηση» του Σπ. Μαρκεζίνη - Αντίθεση από αξιωματικούς

Σε ιστορικά γεγονότα, που ακόμη δεν έχουν πλήρως διερευνηθεί, υπάρχει πάντα και μια άλλη πλευρά άγνωστη, που όταν την πλησιάσει ο ερευνητής, συχνά βρίσκεται μπροστά σε μια εικόνα τελείως διαφορετική, που του επιτρέπει να δώσει καινούργιες ερμηνείες σε βασανιστικά ερωτήματα. Αυτό ακριβώς συμβαίνει στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του εκλεκτού συναδέλφου κ. Λευτέρη Μαυροειδή, που έχει τον τίτλο: «Οι δύο όψεις της Ιστορίας» (εκδόσεις Δελφίνι). Ο συγγραφέας κουβεντιάζει με πέντε βετεράνους του αριστερού κινήματος, τον Βασ. Νεφελούδη, τον Λ. Κύρκο, τον Γρηγ. Φαράκο, τον Λευτέρη Βουτσά και τον Λ. Τζεφρόνη, πάνω σε κρίσιμες φάσεις που πέρασε το Ελληνικό Κομμουνιστικό Κίνημα από τότε που ιδρύθηκε, το 1918, μέχρι τις ημέρες μας. Η θαυμαστή βιωσιμότητα αλλά και οι διαστάσεις αυτής της παράταξης τροφοδοτούν τον προβληματισμό κάθε καλόπιστου μελετητή, σε οποιονδήποτε χώρο κι αν ανήκει. Ο αντίλογος είναι φυσικό να υπάρχει μέσα κι έξω από την Αριστερά και είναι πάντα καλοδεχούμενος. Σημασία έχει ότι οι πέντε αυτοί ηγέτες μιλούν «εκ βαθέων», χωρίς δόγματα και σκοπιμότητες, και με τις αποκαλυπτικές αφηγήσεις τους φωτίζουν πολλά, μας βοηθούν να αξιολογήσουμε εκ νέου αρκετά απ' όσα συνέβησαν τον 20ό αιώνα στον αριστερό χώρο, συνθέτουν το «χθες» και μας προβληματίζουν για το «αύριο». Αφορμή παίρνουμε σήμερα απ' όσα αφηγείται στο βιβλίο αυτό ο Λ. Κύρκος, σχετικά με την περίοδο του 1973 (όταν έγινε το «πείραμα Μαρκεζίνη»), για να προχωρήσουμε σε μια ευρύτερη αναφορά.

Με την «αμνηστία» που δόθηκε το 1973, ο Λ. Κύρκος βγήκε από τη φυλακή και συνδέθηκε με το ΚΚΕ Εσωτερικού. Σε λίγο άρχισε η φάση με τη «φιλελευθεροποίηση» του Σπ. Μαρκεζίνη. Στο ερώτημα του κ. Μαυροειδή, τι θέση πήρε πάνω σ' αυτό, ο Λ. Κύρκος είπε: «Πήρα τη θέση η οποία χτυπήθηκε. Η άποψη μου ήταν ότι έπρεπε να επωφεληθούμε από τη "φιλελευθεροποίηση". Με είχε εντυπωσιάσει το γεγονός ότι το φοιτητικό κίνημα σήκωνε κεφάλι από τη στιγμή που οι φοιτητές διεκδίκησαν εκλογές. Και πήγαν σε εκλογές. Και συγκρούστηκαν στις εκλογές. Και κέρδισαν τις εκλογές. Ύστερα ήρθε το δημοψήφισμα. Και στο δημοψήφισμα συγκρούστηκε η άποψη της χούντας με την αντίθετη άποψη». Όσοι έζησαν τότε στο περιβάλλον της Αριστεράς, θα θυμούνται πόσο είχε απασχολήσει όλους το θέμα αυτό, της συμμετοχής ή όχι στις εκλογές που φιλοδοξούσε να κάνει ο Σπ. Μαρκεζίνης. Η απάντηση δεν ήταν εύκολη, δεδομένου ότι φως δεν υπήρχε από πουθενά αλλού. Ο συντάκτης αυτού του κειμένου, που περνούσε πολλά πρωινά στο σπίτι του αείμνηστου Ηλία Ηλιού εκείνη την περίοδο, είχε συζητήσει μαζί του τα ερωτήματα. Ο Ηλιού μου έλεγε χαμογελώντας αινιγματικά: «Θυμίσου το 1946». Κι εννοούσε ότι το λάθος της αποχής κατά τις εκλογές του 1946, που πλήρωσε ακριβά η Αριστερά, θα έπρεπε να μας προβληματίσει. Ο Λέων. Κύρκος πιστεύει ότι ίσως, αν γίνονταν εκείνες οι εκλογές, να είχε αποφευχθεί η τραγωδία της Κύπρου: «Ο Παπαδόπουλος τότε καταλάβαινε ότι έφτανε το τέλος του. Δεν είχε εμπλακεί ακόμα στο προδοτικό πραξικόπημα στην Κύπρο, για το οποίο πιεζόταν ενδεχομένως, και αναζητούσε μια διέξοδο. Τη διέξοδο αυτή του την πρόσφερε ο Μαρκεζίνης, ο οποίος διατύπωνε και εξαιρετικά πονηρές ιδέες. Έφτασε να επικαλεσθεί ακόμα και τον Λένιν. Δεν ξέρω αν θυμάσαι, έγραψε ένα κείμενο με το οποίο αναφερόταν στον Λένιν και στη λενινιστική διδασκαλία, υποδεικνύοντας στους Κομμουνιστές ότι δεν έπρεπε να την ξεχνούν.

Έλεγε, λοιπόν, ότι ο Λένιν -ο οποίος έφτασε στη Ρωσία μέσα από το γερμανικό έδαφος και αδιαφόρησε για τη συκοφαντία ή την επίθεση που του έκανε η αντικομουνιστική προπαγάνδα- είναι ένα υπόδειγμα για το πώς πρέπει οι Αριστεροί να μένουν προσηλωμένοι στο στόχο τους. Λίγο πολύ, το άρθρο αυτό ήταν μια πρόσκληση προς τους Αριστερούς να μετέχουν στη διαδικασία της "φιλελευθεροποίησης". Το ενδιαφέρον είναι ότι πιθανότατα θα είχε αποφευχθεί το πραξικόπημα της Κύπρου, με ό,τι αυτό εσήμαινε, δηλαδή τη βαρύτατη υποθήκη στη συνέχεια της ελληνικής πορείας»... ; Το ΚΚΕ Εσωτερικού όμως απέρριψε την άποψη του Λ. Κύρκου κι ο Αντώνης Μπριλλάκης ξεσήκωσε ολόκληρη πολεμική εναντίον ενός άρθρου που είχε γράψει ο Κύρκος στην «Κομμουνιστική Επιθεώρηση» μ' αυτό το πνεύμα.

 

 «Δεν βλέπω πώς αλλιώς...»

Εκείνες τις μέρες μια Γερμανίδα δημοσιογράφος, απεσταλμένη του «Σπίγκελ», πήρε μια συνέντευξη του Μαρκεζίνη και παρατήρησε ότι πολλοί θεωρούσαν φενάκη την πολιτικοποίηση που επιχειρούσε η κυβέρνηση στηριζόμενη στην προεδρία του Παπαδόπουλου. Ο Μαρκεζίνης απήντησε: «Δεν βλέπω πώς αλλιώς θα ηδύνατο να γίνει η μετάβαση εις την λειτουργίαν του Συνταγματικού Πολιτεύματος, χωρίς να διέλθομεν από μίαν φάσιν πολιτικής κυβερνήσεως, η οποία θα διεξήγαγε αδιαβλήτους έκλογάς. Εάν δεν ήτο ο πρόεδρος της Δημοκρατίας η πηγή της εξουσίας, τότε θα έπρεπε να ήτο άλλη δύναμις και αυτή θα ήτο δυνατόν να προέλθη μόνον από μίαν επανάστασιν. Όσοι, όπως εγώ, αρνούνται την βίαν, δεν βλέπουν άλλην πηγήν εξουσίας από αυτήν του Προέδρου της Δημοκρατίας...»

Στόχος του Μαρκεζίνη ήταν να εξασφαλισθεί η συμμετοχή του Κ. Καραμανλή, ο οποίος διατηρούσε αμείωτη τη δημοτικότητα του. Ήταν όμως προφανές ότι η προσπάθεια έπρεπε ν' αρχίσει από τους πολιτικούς που βρίσκονταν στην Ελλάδα και είχαν υποστεί τα δεινά της δικτατορίας. Έτσι, μία εβδομάδα μετά την ορκωμοσία του, ο Μαρκεζίνης ετηλεφώνησε στον Παν. Κανελλόπουλο, παρά το ότι εγνώριζε ότι ο αρχηγός της ΕΡΕ δεν συμμεριζόταν τις ιδέες του και δεν ενέκρινε ούτε την πολιτική της «γέφυρας» του Ευαγγ. Αβέρωφ. Ο Κανελλόπουλος είπε στον πρωθυπουργό ότι θα τον περίμενε στο σπίτι του το απόγευμα της 19ης Οκτωβρίου. Το ραντεβού όμως δεν πραγματοποιήθηκε, διότι την επομένη ο Κανελλόπουλος έστειλε στον Μαρκεζίνη επιστολή, με την οποία του εξηγούσε ότι επέμενε στις απόψεις του. Ο Μαρκεζίνης παρ' όλα αυτά ζήτησε νέο ραντεβού, που τελικά έγινε, αλλά δεν βγήκε κανένα αποτέλεσμα.

Την ίδια αρνητική στάση ετήρηοε και ο αρχηγός της Ε.Κ. Γεώργ. Μαύρος. Με την άρνηση Κανελλόπουλου διεφώνησε δημόσια ο Γ. Ράλλης, ο οποίος έγραψε στη «Βραδυνή» ένα άρθρο, με τον τίτλο «Αποχή ή συμμετοχή». Στο άρθρο εκείνα ο Γ. Ράλλης επισήμαινε ότι η αποχή θα έπρεπε να αποφασιστεί μόνον αφού θα είχε διαπιστωθεί η άρνηση του καθεστώτος να λάβει μέτρα, που θα καθιστούσαν δυνατή τη διεξαγωγή ελεύθερων εκλογών και εξηγούσε τους λόγους για τους οποίους θα ήταν λάθος «από τώρα η μη συμμετοχή». Τη στάση αυτή του Γ. Ράλλη, έλεγαν ότι είχε ενθαρρύνει ο ίδιος ο Καραμανλής. Ο Ν. Μομφερράτος έλεγε πως όταν πήγε να τον συναντήσει στο Παρίσι, μετά την ανατροπή του Παπαδόπουλου από τον Ιωαννίδη, ο Καραμανλής του παρετήρησε: «Εγώ δεν ήμουν εναντίον της λύσεως Μαρκεζίνη. Κακώς οι πολιτικοί εις την Ελλάδα ημιλλώντο εις αδιαλλαξίαν εναντίον του. Γι' αυτό και υπέδειξα εις τον Ράλλην, να γράψει το άρθρον που έγραψε εις την "Βραδυνήν"...» Η εκδοχή αυτή είχε εκφρασθεί από το Νικ. Μομφερράτο, και σχετική επιστολή του προς τον Σπ. Μαρκεζίνη ήλθε αργότερα στο φως της δημοσιότητας. Ο ίδιος ο Καραμανλής όμως τα διέψευσε αυτά και καθ' υπόδειξη  του η «Βραδυνή» εδημοσίευσε την ακόλουθη είδηση: «Κατ' απολύτως εξήκριβωμένας πληροφορίας εκ Παρισίων, ο πρώην πρωθυπουργός κ. Κ. Καραμανλής ουδένα άμεσον ή έμμεσον διάλογον μετά του κ. Σπ. Μαρκεζίνη διεξήγαγε και προς ουδένα και κατ' ουδένα τρόπον εξέφρασε την συμφωνίαν του προς την λύσιν Μαρκεζίνη».

Η διατύπωση εικασιών για τις σκέψεις και τις προθέσεις του Καραμανλή απέναντι στις διαγραφόμενες εξελίξεις εξακολούθησε και μετά την ορκωμοσία της νέας κυβερνήσεως, έως την παραμονή των γεγονότων του Πολυτεχνείου. Ο Παν. Κανελλόπουλος θα διευκρίνιζε: «Η στάσις τόσον η ιδική μου, όσον και του γενικότερου πολιτικού κόσμου έναντι του κ. Μαρκεζίνη όταν τον επέλεξε ο δικτάτωρ ως πρωθυπουργόν, ήτο ιστορικώς επιβεβλημένη. Διότι άσχετα από τις διαθέσεις και τα κίνητρα του ιδίου του κ. Μαρκεζίνη, θα ήταν αδύνατον να γεννηθεί μέσα από τους κόλπους μιας τυραννίας, η δημοκρατία...» Ο κ. Γ. Ράλλης πολύ αργότερα θα έγραφε ότι πράγματι είχε εισηγηθεί στον Καραμανλή να δηλώσει ότι θα ελάμβανε μέρος στις εκλογές κι αν διεπίοτωνε ότι υπήρχε εκτεταμένη νοθεία και αδυναμία ελεύθερης έκφρασης του λαού, τότε να προχωρούσε σε καταγγελίες και να εδήλωνε ότι δεν συμμετέχει σ' αυτό το «παιχνίδι»....

Φαίνεται, όμως, ότι ούτε όλοι οι πιστοί στη δικτατορία αξιωματικοί έβλεπαν με καλό μάτι τον Μαρκεζίνη. Όπως αποκαλύπτει στις αναμνήσεις του ο στρατηγός Γρηγ. Μπονάνος, «Τόσον η νέα κυβέρνησις, όσον και αι δηλώσεις του πρωθυπουργού Μαρκεζίνη περί ΚΚΕ και Καντάφι, δηλώσεις που απεκάλυπταν ένα πνεύμα σαφώς αντίθετον εκείνου της 21ης Απριλίου, προεκάλεσαν ανησυχίαν και δυσαρέσκειαν μεταξύ των αξιωματικών, οι οποίοι μάλιστα, δεν εδίσταζαν να διατυπώσουν τας επικρίσεις των και δημοσία...» Έτσι, πολλοί από τους πραξικοπηματίες αξιωματικούς άρχισαν ν' αμφισβητούν για πρώτη φορά τον Παπαδόπουλο, φοβούμενοι ότι ακόμα και μια κυβέρνηση τύπου Μαρκεζίνη ήταν έξω από τους αρχικούς τους στόχους και οι εξελίξεις μπορούσαν να είναι απρόβλεπτες.

Στο ημίφως του παρασκηνίου άρχισε να κινείται η πιο σκοτεινή μορφή της δικτατορίας, ο Δημ. Ιωαννίδης, ο οποίος έβαλε μπροστά το σχέδιο του ν' ανατρέψει τον «αδελφό» του. Κι όταν τα τανκς φάνηκαν στο Λαγονήσι, ο Παπαδόπουλος παραδόθηκε χωρίς καμιά αντίσταση...

Από την "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ"