Το «ΜΑΤΙΑΣΜΑ» στην αρχαία Ελλάδα

Το «ΜΑΤΙΑΣΜΑ» στην αρχαία Ελλάδα

"Ως μη βασκανθώ τρίς εις εμόν έπτυσα κόλπον"

Πόσο παλαιά είναι η πίστη στο «μάτι»; Τι λέει η ορθόδοξη εκκλησία γι αυτό και με ποιους τρόπους προσπαθούμε να αποτρέψουμε το κακό;

Βασκανία ή μάτιασμα είναι η βλάβη που ηθελημένα ή αθέλητα μπορεί να προξενήσει κάποιος μόνο με το βλέμμα του πάνω σε κάποιον άλλον άνθρωπο, ζώο ή ακόμη και άψυχο αντικείμενο. Η βλάβη αυτή-πιστεύεται- ότι μπορεί να οδηγήσει και στον θάνατο. Βασκανία λοιπόν είναι το κακό μάτι, στα αγγλικά «evil eye».

Η πίστη αυτή υπάρχει από τα αρχαιότατα χρόνια, όχι μόνον στους Έλληνες αλλά και σε πολλούς άλλους λαούς, όπως στους Ινδούς, τους Άραβες, τους Μογγόλους,τους Εβραίους, τους Ιάπωνες, Αιθίοπες, Γερμανούς και άλλους.

Η πρώτη σημασία της λέξεως βασκανίας, για εμάς τους Έλληνες είναι «κατηγορία», «συκοφαντία», «φθόνος», και «κακία».

Ο λαός μας πιστεύει οτι ματιάζεται κάποιος όταν τον κοιτάξουν ή μιλούν ή σκέφτονται για αυτόν. Πιστεύεται μάλιστα ότι δεν έχει σημασία εάν κάποιος σκέφτεται κάτι καλό ή κακό για εμάς. Γι αυτό, επαναλαμβάνουμε ότι η βασκανία είναι η βλάβη που κάποιος ηθελημένα ή αθέλητα μπορεί να επιφέρει σε κάποιον άλλον.

Ας θυμηθούμε τα λόγια του Σωκράτη προς τον Κέβητα στον Πλατωνικό διάλογο με τίτλο «ΦΑΙΔΩΝ». Ο Κέβης μόλις έχει επαινέσει τον χειρισμό του θέματος από τον Σωκράτη. Ο Σωκράτης λοιπόν του απαντά, να μην λέει μεγάλο λόγο, μήπως και κάποια βασκανία ανατρέψει αυτά που πρόκειται να πουν στη συνέχεια.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι και στο πρωτότυπο στα αρχαία ελληνικά η λέξη βασκανία είναι αυτούσια. Βλέπουμε λοιπόν και τον ίδιο τον Σωκράτη να πιστεύει στο μάτιασμα και να φοβάται μήπως επισύρει το βάσκανο βλέμμα κάποιου ανθρώπου, ο οποίος έτσι θα βλάψει αυτά που πρόκειται να ειπωθούν.

Ποιοι όμως ματιάζουν; Όσοι έχουν σφιχτά φρύδια, δηλαδή όσων τα φρύδια είναι ενωμένα πάνω από τη μύτη ή όσοι έχουν ανοιχτόχρωμα μάτια ή ακόμη όσοι είναι Σαββατογεννημένοι, δηλαδή γεννημένοι το Σάββατο. Και πιστεύουν ότι κυρίως ματιάζουν όσοι συνδυάζουν όλα αυτά τα χαρακτηριστικά.

Ας δούμε τώρα το ποια πιστεύεται ότι είναι τα αποτελέσματα της βασκανίας. Από μία απλή αδιαθεσία, η οποία μπορεί να συνοδεύεται από πονοκεφάλους, εμετούς, άσχημη διάθεση και ανορεξία και φθάνουν έως τον θάνατο. Υπάρχουν μάλιστα μαρτυρίες πως σε ζώα τα οποία θεωρούνται ματιασμένα παρατηρούνταν έλλειψη δυνάμεων. Κυριολεκτικά έπεφταν στα πόδια τους και στις χειρότερες των περιπτώσεων ψοφούσαν.

Άψυχα αντικείμενα μπορεί να έσπαζαν ή να καταστρέφονταν με οποιονδήποτε τρόπο. Επομένως, οι συνέπειες από το μάτιασμα θεωρούνται ανεξέλεγκτες και καταστρεπτικές. Γι αυτό και ο λαός μας προσπάθησε να βρει τρόπους και μεθόδους, είτε να προλάβει το μάτιασμα είτε να θεραπευθεί από αυτό.

Ο πιο απλός και διαδεδομένος τρόπος είναι το φτύσιμο.. .και όχι μία αλλά τρεις φορές. «Ως μη βασκανθώ τρίς εις εμόν έπτυσα κόλπον», αναφέρει ο Θεόκριτος στα Ειδύλια του.

Όπως παρακολουθήσατε η γλώσσα είναι πολύ απλή. Για να μην ματιασθώ τρεις φορές έφτυσα στον κόρφο μου, στον κόλπο μου, στο στήθος μου δηλαδή- συνήθεια που διατηρείται έως σήμερα.

Ο Αριστοτέλης επίσης αναφέρει πως: «Πτύει αυτοίς ως μη βασκανθώσιν». Δηλαδή, τους φτύνει για να μην βασκαθούν.

Στην Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη στο τρίτο επεισόδειο υπάρχει μία σκηνή στην οποία συζητά η Ιφιγένεια με τον βασιληά  Θόα.

-«Μα τι έχει γίνει μέσα στον ναό, Ιφιγένεια»;

-Και εκείνη του απαντά: «Φτύνω. Ιερό μου χρέος αυτός ο λόγος».

Η Ιφιγένεια φτύνει για να αποτρέψει κάποιο κακό μάτι το οποίο φοβάται ότι θα συμβεί.

Η επικρατέστερη άποψη λέει ότι όταν φτύνουμε τον εαυτό μας ή κάποιο άλλο πρόσωπο, το μετατρέπουμε σε κατάπτυστο ώστε να μην το θαυμάζει κανείς και να μην ματιάζεται. Το ίδιο συμβαίνει και με τα άψυχα αντικείμενα.

Επίσης χρησιμοποιούμε «φυλακτά»; Υπάρχουν φυλακτά τα οποία κατασκευάζονται με κομμάτια ψωμιού και σκελίδες σκόρδου. Το ψωμί συνήθως είναι κομμάτι από αντίδωρο ή υψωμό που προσέφερε στην εκκλησία ο παππάς. Το σκόρδο, παραδοσιακά, θεωρείται αποτρεπτικό διότι έχει έντονη μυρωδιά. Θυμηθείτε τις φράσεις: «Σκόρδα στα μάτια σου», ή «φτου σκόρδα».- 

Έρευνα Ελένης Ζήτη