ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΑΠΟΠΕΙΡΕΣ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ

Από τα καφενεία και τις προφητείες στον Γκάλοπ και στα ερωτηματολόγια

 

Η διπλή χρήση των προγνώσεων για αποτύπωση των εκλογικών στάσεων και για δημιουργία εντυπώσεων, ρεύματος, συσπείρωσης, χειραγώγησης κ.λπ. δεν είναι, βεβαίως, κάτι καινούργιο.

 Ψηφοφόροι έξω από εκλογικό τμήμα τον Μάρτιο του 1946.

Στην ιστορία των νεοελληνικών εκλογών διατυπώνονται από τα μέσα κιόλας του 19ου αιώνα αρκετές φορές προβλέψεις-προφητείες για τα αποτελέσματα είτε από πολιτικά πρόσωπα είτε από τον Τύπο. Βασίζονται σε παρατηρήσεις από περιοδείες υποψηφίων, προεκλογικές κινήσεις, συζητήσεις σε «εκλογικά σαλόνια», προσωπικές επαφές κ.λπ. Κυρίως, όμως, στον όγκο και την απήχηση των προεκλογικών συγκεντρώσεων.

Στα καθήκοντα των πρώτων κομματαρχών και των πελατειακών δικτύων δεν υπάρχει αμφιβολία ότι βρίσκονταν και «μετρήσεις της κοινής γνώμης». Καφενειακού και εμπειρικού χαρακτήρα. Εως τις αρχές της δεκαετίας του 1950 υπάρχουν πολλές περιπτώσεις -ανεκδοτολογικού τύπου οι περισσότερες- για «μετρήσεις» που επαληθεύτηκαν ή διαψεύστηκαν πανηγυρικά στις κάλπες.

Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του Χ. Τρικούπη το 1895, όταν δεν εκλέχτηκε βουλευτής. Τέσσερα χρόνια αργότερα του Θ. Δηλιγιάννη, όταν ο γηραιός τότε ηγέτης του Εθνικού Κόμματος είχε προβλέψει την ήττα του, αλλά όχι και τη συντριβή του. Αλλά και του Ελ. Βενιζέλου το 1920, όταν ο αρχηγός των Φιλελευθέρων ήταν βέβαιος για τη νίκη του στις «μοιραίες» εκλογές της 1ης Νοεμβρίου, αλλά κατακρημνίστηκε.

Ο «πατέρας» των δημο­σκοπήσεων Τζορτζ Γκάλοπ είχε άμεση ανάμειξη και στις πρώτες ελληνικές δημοσκοπήσεις.

Επεσαν έξω

Ο φιλοβενιζελικός Τύπος προεξοφλούσε τότε τη μεγάλη νίκη των Φιλελευθέρων: «Μετρήσεις» έκαναν, όμως, τότε και οι αντίπαλοι του Βενιζέλου. Ο Δ. Γούναρης υπολόγιζε ότι το κόμμα του (Ηνωμένη Αντιπολίτευση) θα συγκέντρωνε πλειοψηφία 40-50 εδρών. Και σε κάθε περίπτωση όχι λιγότερες από 190 έδρες στη Βουλή σε σύνολο 370. Τελικά, οι βενιζελικοί βουλευτές θα είναι λιγότεροι από κάθε πρόβλεψη (αναλόγως των υπολογισμών ανάμεσα στο 1/3 και 1/4 της νέας Βουλής), ενώ στην περιφέρεια της Αττικοβοιωτίας ούτε ο ίδιος ο Βενιζέλος θα εκλεγεί, λόγω εκλογικού συστήματος!

Ο πατήρ Γεώργιος και ο υιός Ανδρέας Παπανδρέου στην τελευταία προδι­κτατορική δημοσκόπηση προηγούνται με μεγάλη διαφορά από τον Κ. Καραμανλή.

«Η κυβέρνησις επλανήθη εις τας προβλέψεις του», όπως αναφερόταν την επομένη των εκλογών σε επίσημη ανακοίνωση των Φιλελευθέρων. Αρθρογράφοι που προεξοφλούσαν μεγάλη νίκη, ζητούν συγνώμη από τους αναγνώστες τους για το λάθος τους. Οχτώ χρόνια αργότερα (εκλογές του 1928) ο Βενιζέλος δεν θα πιστεύει, πια, σε προβλέψεις βασισμένες στο «ρεύμα», στις περιοδείες και στις συγκεντρώσεις. Γράφει στη γυναίκα του, μετά από θριαμβευτικές προεκλογικές υποδοχές: «Υστερα από την 1η Νοεμβρίου 1920 δεν τολμώ να κάνω προβλέψεις...». Τελικά, τότε, συγκέντρωσε πάνω από το 60% των ψήφων και τη συντριπτική πλειοψηφία στη Βουλή.

Την ίδια περίοδο στην Ελλάδα «συναντάται» η στατιστική με την κοινωνική έρευνα, αλλά η εφαρμογή της, σ' αυτό που θα ονομαστεί αργότερα σφυγμομέτρηση, θα εμφανιστεί μετά από δύο δεκαετίες. Νωρίτερα και λίγο αργότερα έχουν ιδρυθεί σε άλλες χώρες ινστιτούτα ερευνών ακριβώς μ' αυτό το αντικείμενο, με διασημότερο του Gallup στις ΗΠΑ (1936).

Τι ρόλο έπαιζαν οι δημοσκοπήσεις στις εκλογές βίας και νοθείας που διενήργησε ο Κ. Καραμανλής το 1961 δεν θα το μάθουμε ποτέ.

Η Συμμαχική Αποστολή

Οι ειδικοί σημειώνουν ότι στις προπολεμικές και μετεμφυλιακές συνθήκες δεν ήταν δυνατόν, για πολλούς και διάφορους λόγους, να εμφανιστούν εγχώριες δημοσκοπήσεις. Ετσι ανέλαβαν να τις διενεργήσουν Αμερικανοί και αρχίζει η μετάβαση από την προϊστορία στην ιστορία των ελληνικών σφυγμομετρήσεων. Παράδοξα, όμως, ξεκινά η ιστορία τους. Οχι μόνο επειδή διενεργήθηκε από τους Αμερικανούς (Συμμαχική Αποστολή για την παρακολούθηση των Ελληνικών εκλογών - AMFORGE). Αλλά επειδή το σπουδαιότερο μέρος της έγινε μία μέρα μετά τις εκλογές του 1946, όταν απείχε η Αριστερά.

Ο Ηλ. Νικολακόπουλος, σε σχετική μελέτη του, σημειώνει: «Η Συμμαχική Αποστολή... πραγματοποίησε έξι -διαφορετικού τύπου και μεθοδολογίας- δειγματοληπτικές έρευνες για να διερευνήσει την εγκυρότητα των εκλογικών καταλόγων, τις καταγγελίες για παραβιάσεις της εκλογικής νομοθεσίας, τις συνθήκες διεξαγωγής της ψηφοφορίας την ημέρα των εκλογών, την αξιοπιστία του εκλογικού αποτελέσματος, καθώς και το μέγεθος της πολιτικής αποχής? Η ανακοίνωση των αποτελεσμάτων της AMFORGE παρέθετε τρεις διαφορετικές εκτιμήσεις για το μέγεθος της πολιτικής αποχής (9,3%, 15% και 20% του συνόλου των εγκύρως εγγεγραμμένων) οι οποίες αντιστοιχούσαν στο 13,5%, το 20% και το 25% του δυνάμει εκλογικού σώματος. Από τις τρεις αυτές εκτιμήσεις όμως προβλήθηκε και αξιοποιήθηκε πολιτικά μόνον η πρώτη - το θλιβερό διάσημο 9,3%». Το γεγονός αυτό «είχε ως άμεσες συνέπειες τη διαμόρφωση ενός κλίματος γενικευμένης δυσπιστίας για τις πολιτικές δημοσκοπήσεις». Καχυποψία, που θα τροφοδοτεί σε συνέχεια η χειραγώγηση, που επιχειρείται από τα κέντρα εξουσίας.

ΣΤΑΘΜΟΙ ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1958 ΚΑΙ ΤΟΥ 1961
Μυστικές έως σήμερα οι προδι­κτατορικές έρευνες

Δέκα χρόνια περίπου μετά τις «κουκουβάγιες» (σκωπτικός χαρακτηρισμός των διεθνών παρατηρητών στις εκλογές του 1946 επειδή έφεραν στο πέτο σήμα με την κουκουβάγια), οι Αμερικανοί ξανάρχονται στην Ελλάδα για σφυγμομετρήσεις.

Το Στέιτ Ντιπάρτμεντ το 1957 διενεργεί μια ευρύτερη ευρωπαϊκή έρευνα. Σκοπός της η εκτίμηση της στάσης απέναντι στις ΗΠΑ, στο ΝΑΤΟ και διεθνή ζητήματα στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου. Δεν στόχευε στην πρόβλεψη εκλογικών αποτελεσμάτων, αλλά στην καταγραφή τάσεων και αντιλήψεων. Πραγματοποιήθηκε τον Μάιο-Ιούνιο και επαναλήφθηκε την επόμενη χρονιά. Αν τότε συσχετίστηκε με τις εκλογές του 1958, όταν η ΕΔΑ αναδείχτηκε αναπάντεχα αξιωματική αντιπολίτευση, είναι άγνωστο. Τη συνολική ευθύνη για την αμερικανική έρευνα είχε ο «πατέρας» των δημοσκοπήσεων Τζορτζ Γκάλοπ και η διεξαγωγή της ανατέθηκε στο Ινστιτούτο Ερευνών Επικοινωνίας.

Ο φορέας αυτός λειτουργούσε ήδη από το 1952, στο πλαίσιο της διαφημιστικής εταιρείας ΑΔΕΛ του Χρ. Παπαδόπουλου - από τους πρωτοπόρους του τομέα στην Ελλάδα. Τα προηγούμενα χρόνια είχε πραγματοποιήσει έρευνες αγοράς σε ειδικό κοινό (π.χ. φοιτητές) για κοινωνικά και πολιτιστικά θέματα.

Την εποπτεία της έρευνας ανέλαβε ο Γ. Κωστόπουλος (κατοπινά επικεφαλής ερευνών της ICAP και καθηγητής στην Ανωτάτη Βιομηχανική), ενώ τα ερωτηματολόγια, που στάλθηκαν από τις ΗΠΑ, τα συμπλήρωναν φοιτητές. Η τελική επεξεργασία της έρευνας έγινε από Αμερικανούς.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Ελληνα επόπτη, «η έρευνα με τον κωδικό αριθμό GR1 κάλυψε ολόκληρη την ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη, μ' ένα δείγμα 1.400 περίπου ερωτηματολογίων». Σημείωσε επιτυχία και απέσπασε συγχαρητήρια από τον ίδιο τον Γκάλοπ, όπως υποστήριζε ο ίδιος. Με βάση την εμπειρία, που απέκτησε το 1957 και 1958 το ελληνικό ΙΕΕ, συνεργαζόμενο με το Ινστιτούτο Γκάλοπ, θα επιχειρηθεί εν όψει της εκλογικής αναμέτρησης του 1961 (τις γνωστές εκλογές βίας και νοθείας της ΕΡΕ του Κ. Καραμανλή) η πρώτη δημοσκόπηση πρόβλεψης αποτελέσματος.

Σύμφωνα με τους επικεφαλής, η «έρευνα έγινε. Τα αποτελέσματα της δημοσκόπησης και τα πραγματικά των εκλογών είχαν μια εκπληκτική προσέγγιση, αν αφαιρούσε κανείς τ' αποτελέσματα των νησιών του Αργοσαρωνικού και των Κυθήρων που υπάγονται στον Πειραιά και όπου για τεχνικούς λόγους δεν πήγαν ερευνητές». Πάντως τα στοιχεία δεν είδαν ούτε τότε ούτε αργότερα το φως (τ' αρχεία της έρευνας, όπως και άλλων δημοσκοπήσεων του ίδιου φορέα έχουν καταστραφεί).

Το επόμενο διάστημα το ΙΕΕ θ' αρχίσει να διενεργεί δημοσκοπικές έρευνες. Ετσι λίγο πριν από τις εκλογές του 1963 δημοσιεύονται στον Τύπο και ειδικά στην εφημερίδα ΝΕΑ αποσπασματικά διάφορα ευρήματα (συχνότητα εκκλησιασμού, κοινωνικές ασφαλίσεις κ.ά.). Αν περιλαμβάνονταν και προβλέψεις εκλογικού αποτελέσματος παραμένει άγνωστο. Ούτε γνωρίζουμε για λογαριασμό ποιου πραγματοποιούνταν.

Ξέρουμε, όμως, ότι αμέσως μετά από κείνες τις εκλογές, όταν η Eνωση Κέντρου του Γ. Παπανδρέου νίκησε, αλλά χωρίς ν' αποσπάσει την κοινοβουλευτική πλειοψηφία, «παραγγελιοδόχος» άλλων «μετρήσεων» ήταν η αμερικανική πρεσβεία στην Αθήνα. Ανέθεσε στο ΙΕΕ τη διεξαγωγή μηνιαίων πολιτικών ερευνών στην περιοχή της πρωτεύουσας. Αυτές, με αντικείμενο την πολιτική στάση και τις προτιμήσεις των πολιτών, θα συνεχίζονται μέχρι την επιβολή της δικτατορίας του 1967.

Πώς αξιοποιήθηκαν δεν χρειάζεται μεγάλη φαντασία, με οδηγό την πορεία της χώρας εκείνη την περίοδο προς τη χούντα και το σφράγισμα της Βουλής.

ΠΡΙΝ ΤΗ ΧΟΥΝΤΑ

Παράλληλα με το ΙΕΕ του Χρ. Παπαδό­πουλου δραστηριο­ποιείται στον χώρο των δημοσκοπήσεων και το Ελληνικό Ινστιτού­το Στατιστικής και Ερεύνης Αγοράς. Πραγματοποιεί έρευνες στην περιφέρεια της πρω­τεύ­ουσας τις παραμονές των βουλευ­τικών εκλογών του 1964, όταν η ΕΚ του Γ. Παπανδρέου σημειώνει σαρω­τική νίκη. Αλλά και για τις δημοτικές εκλογές του 1964 στην Αθήνα. Ούτε αυτές, όμως, δημοσιεύτηκαν.

Η μοναδική προδικτατορική σφυγμομέτρηση, που είναι εν μέρει γνωστή, θα δημοσιευτεί με δέκα χρόνια καθυστέρηση (το 1977 στο περιοδικό ΑΝΤΙ). Οταν πια θα αρχίζει και η καθαυτό πορεία των ελληνικών δημοσκοπήσεων. Για την ιστορία ας σημειωθεί ότι έγινε έναν μήνα πριν από την επιβολή της δικτατορίας, δηλαδή τον Μάρτιο του 1967, εν όψει των επικείμενων εκλογών του Μαΐου.

Στην ερώτηση για τον καταλληλότερο πρωθυπουργό οι απαντήσεις ήταν: Κ. Καραμανλής 21%, Ανδ. Παπανδρέου 16%, Γεώρ. Παπανδρέου 13%, Π. Κανελλόπουλος 4%, Ι. Πασαλίδης 3%, Σπ. Μαρκεζίνης 2%. Σημειωτέον ότι την πρωθυπουργία διεκδικούσαν οι αρχηγοί της ΕΚ και της ΕΡΕ, αλλά η δημοσκόπηση αναδείκνυε πρώτο τον εξόριστο Καραμανλή και δεύτερο τον «αυτονομημένο» τότε από τον πατέρα του Ανδ. Παπανδρέου. Σαν να προέβλεπε το μέλλον.

Μόνο μετά τη Μεταπολίτευση, το 1974, αρχίζει να χαράσσεται μια προοδευτική πορεία στις δημοσκοπικές έρευνες. Θα κορυφωθεί κατά τη δεκαετία του '90, βασικά μέσω των ΜΜΕ και ειδικά της τηλεόρασης. Αυτό όμως αποτελεί ένα ξεχωριστό θέμα.

ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΕΜΠΡΟΣ»
Απόπειρες επηρεασμού μέσα από δείγματα κατασκευασμένα

Οι εμπειρικές μετρήσεις που θα δουν το φως μεταπολεμικά θα είναι δημοσιογραφικού τύπου και «κατασκευασμένες». Ιδού μερικές ενδεικτικές:

Το 1951 η συντηρητική εφημερίδα «Εμπρός» θα «διεξάγει μιαν αμερόληπτον σφυγμομέτρησιν των πολιτικών προτιμήσεων του ελληνικού λαού», μέσω απεσταλμένων και ανταποκριτών της σε όλη τη χώρα. Παραμονές των εκλογών δημοσιεύει τα «αποτελέσματα». Προβλέπει μεγάλη νίκη του Παπάγου (Εθνικός Συναγερμός). Κυβέρνηση, όμως, θα καταφέρουν να σχηματίσουν τα κόμματα του Κέντρου (ΕΠΕΚ του Πλαστήρα και Φιλελεύθεροι του Σ. Βενιζέλου). Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Αριστερά (ΕΔΑ) έδινε ποσοστό 0,86%, ενώ συγκέντρωσε 10%!

«Στήνουν» κάλπες για διαφημιστικούς λόγους

Το 1952 το «Εμπρός» επανέρχεται με άλλη δημοσκόπηση. Σωστά πρόβλεψε τότε ευρεία νίκη του Παπάγου, αλλά εντελώς λάθος τους κομματικούς συσχετισμούς. Για την ίδια αναμέτρηση η αντιπολιτευόμενη «Ελευθερία» προεξοφλούσε ότι ο Συναγερμός θα συγκεντρώσει το 36-40% των ψήφων, ενώ ο νικητής κεντρώος συνασπισμός (Πλαστήρας - Βενιζέλος) το 48-50%. Συνέβη ακριβώς το αντίθετο.

Την ίδια περίοδο «κάλπες» στήνουν για διαφημιστικούς λόγους και επιχειρήσεις. Οπως για παράδειγμα τα καταστήματα Χρυσικόπουλος «με έπαθλα σε όσους θα επιτύχουν» να απαντήσουν στο ερώτημα «ποία είναι η σειρά επιτυχίας εις τας εκλογάς».

Καλούν τους πελάτες τους, κατά τα «αμερικανικά πρότυπα» και για να «διαφωτίσουν την κοινή γνώμη», να ψηφίσουν. Συμπληρώνοντας, όπως εξηγούσαν μέσω του Τύπου, το σχετικό δελτίο βοηθούν στη «σφυγμομέτρηση επί των αποτελεσμάτων...» των εκλογών της 19ης Φεβρουαρίου 1956. Τα αποτελέσματα ουδέποτε γνωστοποιήθηκαν...

Τ. ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΣ
katsimar@pegasus.gr

http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=64128760