Σταύρου Βαλτά : Πελαργός ή Λελέκι

Λαογραφία και Παράδοση

Πελαργός ή Λελέκι

Από τον Αίσωπο και την λαϊκή παράδοση

του Σταύρου Βαλτά

Χειμώνιασε και φεύγουν τα πουλιά

γοργά ο πελαργός τα πελαγώνει

κι η φλύαρη χελιδονοφωλιά

χορτάριασε παντέρημη και μόνη...

(Το Φθινόπωρο, Γεώργιος Δροσίνης)

O πελαργός είναι αναμφίβολα ένα ιδιαίτερα αγαπητό από τους ανθρώπους πουλί. Άλλωστε ζει ανάμεσά μας, ενώ ένα πλήθος θετικών παραδόσεων τον περιβάλλει. Σύμβολο μητρότητας λόγω της παραμοιώδους στοργής για τα μικρά του (ποιος δεν θυμάται την πρώτη ερμηνεία που άκουσε για το πώς έρχονται τα παιδιά στον κόσμο;), αλλά και σύμβολο ευτυχίας. Καλότυχος ο ιδιοκτήτης του σπιτιού που εκεί θα κατασκευάσει τη φωλιά του.

Ανέκαθεν ο άνθρωπος έδειχνε σεβασμό στους πελαργούς, που τους θεωρούσε ωφέλιμα πουλιά, επειδή τρέφονταν με έντομα, σαύρες, ποντίκια και προπαντός με φίδια. Οι χωρικοί τους συμπαθούσαν, γιατί ακολουθούσαν το αυλάκι που άνοιγε το άροτρό τους και έτρωγαν τα σκουλήκια και τις προνύμφες που κατέστρεφαν τις καλλιέργειές τους. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι είναι άνθρωποι μεταμορφωμένοι, και ο Πλούταρχος αναφέρει ότι στη Θεσσαλία όποιος σκότωνε πελαργό, τον τιμωρούσαν με θάνατο. Αλλά και αργότερα, εξαιτίας των προλήψεων, που ήταν πολύ διαδεδομένες τόσο στις Χριστιανικές, όσο και στις Ισλαμικές χώρες, ο πελαργός απολάμβανε παντού ιδιαίτερη προστασία.

Με το όνομα του πελαργού, που συχνά λέγεται και λελέκι, συνδέεται μια ολόκληρη σειρά από μύθους. Από τον καιρό του Αριστοφάνη και του Σοφοκλή έως τα χρόνια των τελευταίων Πατέρων της Εκκλησίας, ο πελαργός θεωρείται ότι κάνει υποδειγματική οικογενειακή ζωή και ότι είναι πιστός τηρητής της έκτης εντολής «Ου μοιχεύσεις».

Πάρα πολλά επίσης έχουν γραφτεί για τα περίφημα «δικαστήρια των πελαργών», όπου αποφασίζεται η ποινή του θανάτου για εκείνον που θα καθυστερήσει να φτάσει στη συγκέντρωση που γίνεται πριν από την μετανάστευση*. Άλλοι πάλι λένε ότι είναι η ποινή για τους ανήμπορους να ακολουθήσουν ή για κείνον που πρόδωσε τη συζυγική πίστη.

Ο Όμηρος συγκρίνει τους Τρώες που ετοιμάζονται για πόλεμο με τους πελαργούς, που ετοιμάζονται να εγκαταλείψουν το μέρος όπου κλωσούν, όταν αρχίζει το κρύο. Οι αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο Πλούταρχος, ο Πλίνιος, ο Αιλιανός, ο Φίλων, ο Πορφύριος κ.ά. μας δίνουν πολλές πληροφορίες για την αγάπη που δείχνουν οι πελαργοί στα παιδιά τους, ο Αριστοτέλης όμως τις χαρακτηρίζει θρύλους.

Σε πολλούς, επίσης, μύθους, όπως π.χ. του Αισώπου, ο πελαργός παίζει σπουδαίο ρόλο. Αλλά ακόμη και στην ιστορική παράδοση γίνεται αναφορά στην παρουσία του πελαργού. Έτσι, όταν ο Αττίλας το 452 μ.Χ. πολιορκούσε την Ακυληία στην Αδριατική και, απελπισμένος πως δεν θα μπορέσει να την κυριεύσει, ήταν έτοιμος να λύσει την πολιορκία, άλλαξε γνώμη, όταν είδε να φεύγουν οι πελαργοί που είχαν χτίσει τις φωλιές τους στις στέγες των σπιτιών της πολιορκημένης πόλης. Γιατί την αναχώρηση των πελαργών τη θεώρησε καλόν οιωνό. Πραγματικά αντί να φύγει έκανε επίθεση και την κυρίευσε.

Από τα παλιά επίσης χρόνια πίστευαν πως, όταν οι γέροι πελαργοί χάσουν τη δύναμη και τα φτερά που τους ζεσταίνουν, τότε οι νεαροί πελαργοί αναλαμβάνουν τη διατροφή τους και μαδούν τα δικά τους φτερά για να σκεπάσουν με αυτά τους γονείς τους. Η δοξασία αυτής της συγκινητικής αυτοθυσίας ήταν τόσο πολύ διαδεδομένη στις παραδόσεις όλων των λαών, ώστε ο νόμος που στην αρχαιότητα υποχρέωνε τα παιδιά να γηροκομούν τους γονείς τους είναι γνωστός με το όνομα «πελαργικός νόμος» και η ανταπόδοση των τροφείων από τα φιλόστοργα παιδιά στους γονείς ονομάστηκε «αντιπελαργία» ή «αντιπελάργηση».

Μια ακόμα από τις πιο διαδεδομένες δοξασίες είναι πώς, όταν μεταναστεύουν οι πελαργοί, προηγούνται πάντα οι κουρούνες, που τους δείχνουν το δρόμο και τους χρησιμεύουν για οδηγοί. Επίσης πιστεύεται ότι μεταναστεύουν ζευγαρωμένοι. Γι αυτό, όταν πολλές φορές ο νεοφερμένος σε κάποιο μέρος πελαργός εξαφανιστεί, ύστερα από λίγες μέρες λένε ότι πάει να φέρει τη σύντροφό του. Σε άλλα πάλι μέρη πιστεύουν πως, όταν οι πελαργοί που φθάνουν είναι καθαροί και ολόλευκοι, τότε θα έχουμε ξηρασία, απεναντίας όταν είναι βρώμικοι και λερωμένοι, μας περιμένει βροχερή χρονιά.

Στην Ανατολή, όπου συνήθιζαν ν’ αποδίδουν στα ζώα και ιδιαίτερα στα πουλιά μεγάλη σημασία σαν σύμβολα, ο πελαργός συμβόλιζε, ιδίως στους Αιγυπτίους, την ευσέβεια και τη δικαιοσύνη και γι’ αυτό κοσμούσε το πάνω μέρος του σκήπτρου των βασιλέων. Συχνά επίσης σε δακτυλιόλιθους βρίσκουμε παραστάσεις με πελαργούς να σκοτώνουν φίδια, ενώ σε άλλα αρχαία έργα τέχνης απεικονίζονται σε διάφορες σκηνές κυνηγίου υδρόβιων πουλιών μαζί με άλλα πουλιά. Απεικονίζεται επίσης σε μακεδονικά νομίσματα και στη Ρώμη μαζί με την εικόνα της ευσπλαχνίας.

Αξίζει να σημειώσουμε τον σεβασμό και την αγάπη που τρέφουν για τους πελαργούς οι Τούρκοι, που τους αποκαλούν «τα πουλιά του Μωάμεθ». Στην ανατολή πιστεύουν ότι το σπίτι που ο πελαργός διάλεξε για να χτίσει τη φωλιά του δεν κινδυνεύει από τη φωτιά, και στην Ευρώπη ότι η εγκατάσταση ενός ζευγαριού πελαργών σ’ έναν τόπο προμηνύει καλή σοδειά για την περιοχή.

Ο πελαργός αναφέρεται, επίσης, συχνά σε παροιμίες και, επειδή έρχεται πάντα στην ώρα του, οι ποιητές τον ύμνησαν σαν έναν απ’ τους χαρακτηριστικούς αγγέλους της άνοιξης.

Πολλές φορές ακόμη δάνεισε το όνομά του σε οικογένειες, φυτά, τοποθεσίες, δρόμους και εστιατόρια, αλλά και την εικόνα του σε γραμματόσημα διαφόρων χωρών.

ΔΙΩΓΜΟΣ ΣΤΑ... « ΤΟΥΡΚΟΠΟΥΛΙΑ»!

Το 1729 μεγάλος αριθμός πελαργών είχαν χτίσει τις φωλιές τους στη Σμύρνη. Αυτά τα πουλιά, κατά τον Ολλανδό ευπατρίδη Aegidius van Egmont, έδιναν την ευκαιρία στους κατοίκους για μια περίεργη διασκέδαση. Οι Σμυρνιοί τοποθετούν αυγά χήνας στη φωλιά του πελαργού και, όταν ξεκλωσσήσει η πελαργίνα και βγουν τα πουλιά, το αρσενικό βλέποντας πως το χηνόπουλο είναι διαφορετικό πουλί απ’ το δικό του αναστατώνεται και προκαλεί γενικό συναγερμό. Οι άγριες κρωξιές του συγκεντρώνουν στη φωλιά πλήθος άλλων πελαργών. Εκεί διαπιστώνεται η «μοιχεία» και αποφασίζεται να τιμωρηθεί η μοιχαλίδα για την καταισχύνη της. Τη θανατώνουν λοιπόν αμέσως με δυνατά ραμφίσματα. Στο μεταξύ ο πελαργός θρηνεί γοερά σε μιαν άκρη για την κακοτυχία που τον ανάγκασε να καταφύγει σε τέτοια σκληρά μέτρα.

Πολλοί Ευρωπαίοι περιηγητές που ταξίδεψαν στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του εθνικού ξεσηκωμού γράφουν στα χρονικά τους ότι οι Έλληνες στα χρόνια της σκλαβιάς μισούσαν τα λελέκια, γιατί τα θεωρούσαν «τούρκικα πουλιά», σύμβολα κι αυτά της τυραννίας, κι ότι ύστερα από την επανάσταση διώχνοντας τους Τούρκους φρόντισαν να αφανίσουν όχι μόνο ό,τι θύμιζε την οθωμανική τυραννία, τζαμιά, τούρκικα αρχοντικά, δημόσιες κρήνες, αλλά και τα λελέκια. Αυτό έγινε κυρίως στην Αθήνα ύστερα από την κατάληψη του φρουρίου το 1821. Οι αγωνιστές, όπως γράφει ο George Waddington, έδιωξαν όλα τα λελέκια που είχαν στήσει τις φωλιές τους στις καμινάδες των σπιτιών ή στις κολώνες των αρχαίων μνημείων. Ένας άλλος περιηγητής, ο J. Hartley, έγραφε το 1828: «Η αντιπάθεια των Ελλήνων κατά των Τούρκων έφθασε σε τέτοιο βαθμό, ώστε εξόντωσαν όλα τα λελέκια στον τόπο τους. Όταν τους ρώτησα γιατί, μου είπαν: «Το λελέκι είναι τούρκικο πουλί. Ποτέ δεν έχτιζε τη φωλιά του σε σπίτι ελληνικό αλλά πάντα σε τούρκικο». Φυσικά οι πελαργοί προτιμούσαν τα ψηλά σπίτια των Τούρκων αφεντάδων με τις απλόχωρες καμινάδες από τα ρωμέϊκα σπιτοκάλυβα. Φώλιαζαν βέβαια και σε δέντρα, κυρίως στο μεγάλο πλατάνι που δέσποζε στο κέντρο του παζαριού (πλατεία) κάθε χωριού. Το πλατάνι αυτό ήταν ο συνήθης χώρος εκτελέσεων, με απαγχονισμό των κατάδικων και των εξεγερμένων. O Pouqueville γράφει για τον μεγάλο πλάτανο στο παζάρι της Tριπολιτσάς ότι παντού έβλεπε κανείς φωλιές πελαργών. H τύχη του πλάτανου αναφέρεται στα «Άπαντα» Tερτσέτη: Διηγόταν ο Kολοκοτρώνης, ύστερα απ’ την απελευθέρωση της πόλης «Όταν εβγήκα εις την Tριπολιτσά, μου έδειξαν εις το παζάρι τον πλάτανο όπου εκρέμαγαν τους Έλληνας και είπα: - Άιντε, πόσοι από το σόγι μου και από το έθνος μου εκρεμάσθησαν εκεί,   και διέταξα   και τον έκοψαν.»

ΟΙ «ΣΤΥΛΙΤΕΣ» ΤΗΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ ΚΑΛΛΟΝΗΣ ΓΡΑΦΟΥΝ ΤΩΡΑ ΤΗΝ ΣΤΗΛΗ... « ΌΣΑ ΑΚΟΥΕΙ Η ΠΛΑΤΕΙΑ».

Στα ψηλά σπίτια, στα καμπαναριά του Αγίου Ιωάννη και στις καμινάδες των ελαιοτριβείων, συνήθιζαν να χτίζουν τις φωλιές τους, με τον ερχομό τους την άνοιξη (Μάρτιος) στην Καλλονή, οι πελαργοί. Το 2014 μας εξέπληξαν ευχάριστα, όταν ένα νεαρό ζευγάρι αποφάσισε να χτίσει τη φωλιά του σε στύλο της ΔΕΗ (μπροστά από το πρώην κρεοπωλείο του Χαρίλαου Τόμπρα), στο κέντρο της πλατείας. Αμέσως κινητοποιήθηκε όλο το χωριό, υπάλληλοι της ανωτέρω υπηρεσίας ήλθαν και τοποθέτησαν υποστυλώματα για να μη κινδυνεύσει η νεόδμητη κατοικία τους και οι ίδιοι από ηλεκτροπληξία.

Από κει ψηλά οι πελαργοί εποπτεύουν όχι μόνο την πλατεία αλλά και ολόκληρη την Καλλονή, που παρακολουθεί με ενδιαφέρον τη ζωή του ζεύγους των «στυλιτών», αλλά και των παιδιών που μεγαλώνουν. Οι κακές γλώσσες λένε ότι, εάν μπορούσαν να μιλήσουν οι πελαργοί, θα αναστάτωναν όλο τον κόσμο. Γιατί από εκεί ψηλά που κάθονται, βλέπουν και ακούνε όλα όσα συμβαίνουν. Μα επειδή δεν μπορούν να μιλήσουν, κάθε φορά που γίνεται κάτι σημαντικό γύρω τους κροταλίζουν. Οι Καλλονιάτες μάλιστα τους ζήτησαν επίμονα να γράφουν αυτοί την στήλη ΟΣΑ ΑΚΟΥΕΙ Η ΠΛΑΤΕΙΑ στο περιοδικό ΤΑ ΚΑΛΛΟΝΙΑΤΙΚΑ ως οι πλέον ειδικοί και ενημερωμένοι στα δρώμενα της πλατείας. Είναι τόση μεγάλη η αγάπη τους προς αυτά τα πουλιά, που τα πολιτογράφησαν «Καλλονιατέλια». Εύχονται δε και περιμένουν του χρόνου τα «Καλλονιατέλια» να επιστρέψουν πάλι στη φωλιά τους,  πάλι στην πλατεία!

*(στην περιοχή του λεκανοπεδίου της Καλλονής Λέσβου η συγκέντρωση γίνεται στον ποταμό Τσικνιά και στην περιοχή Λίπεδα Εννιά καμάρες - Αγ. Γεώργιος Παρασιγίου)

ΤΑ ΚΑΛΛΟΝΙΑΤΙΚΑ τ.158

Περιοδικό του Συλλόγου Καλλονιατών Λέσβου