Πέθανε
ο Βρετανός αστροφυσικός Στίβεν Χόκινγκ
Ο διαπρεπής Βρετανός θεωρητικός φυσικός Στίβεν
Χόκινγκ απεβίωσε σήμερα, σε ηλικία 76 ετών, αναφέρει ανακοίνωση που υπογράφουν
τα παιδιά του.
«Αισθανόμαστε τεράστια θλίψη για τον θάνατο
του αγαπημένου μας πατέρα», ο οποίος «ήταν σπάνιος άνθρωπος» και «σπουδαίος
επιστήμονας, το έργο του οποίου θα ζήσει για πολλά χρόνια ακόμη», τόνισαν τα
παιδιά του κοσμολόγου, η Λούσι, ο Ρόμπερτ και ο Τιμ, στην ανακοίνωση που
μετέδωσε το βρετανικό πρακτορείο ειδήσεων Press Association.
«Μια φορά είχε πει
"δεν θα ήταν και πολύ σπουδαίο αυτό το σύμπαν, αν δεν ήταν το σπίτι των
ανθρώπων που αγαπάς". Θα μας λείπει για πάντα», σύμφωνα με την ανακοίνωση
των παιδιών του, την οποία αναμετέδωσε επίσης το BBC.
Ο Στίβεν Χόκινγκ είχε
διαγνωστεί με τη νόσο του κινητικού νευρώνα σε ηλικία 21 ετών το 1963 με τους
γιατρούς να εκτιμούν τότε ότι δεν θα ζήσει για περισσότερα από 2-3 χρόνια. Ο
Χοκινγκ, θεωρείται ένας εκ των κορυφαίων επιστημόνων της σύγχρονης εποχής και
αφήνει πίσω του μια πολύ σημαντική επιστημονική παρακαταθήκη.
Η
ζωή του και το έργο του
O Στήβεν Χόκινγκ (αγγλ.
Stephen Hawking, 8 Ιανουαρίου 1942 – 14 Μαρτίου 2018) ήταν Βρετανός θεωρητικός
φυσικός, κοσμολόγος, συγγραφέας και Διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Θεωρητικής
Κοσμολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ. Μεταξύ των σημαντικών επιστημονικών
εργασιών του ήταν μια συνεργασία με τον Ρότζερ Πένροουζ επάνω σε θεωρήματα
βαρυτικής μοναδικότητας στα πλαίσια της γενικής σχετικότητας και η θεωρητική
πρόβλεψη ότι οι μαύρες τρύπες εκπέμπουν ακτινοβολία, που συχνά καλείται
ακτινοβολία Χόκινγκ. O Χόκινγκ ήταν ο πρώτος που εξέθεσε μια κοσμολογία που
εξηγήθηκε από μια ένωση της γενικής θεωρίας της σχετικότητας και της κβαντικής
μηχανικής. Ήταν φανατικός υποστηρικτής της ερμηνείας πολλών κόσμων της
κβαντικής μηχανικής.
Υπήρξε επίτιμος συνεργάτης
της Βασιλικής Εταιρείας των Τεχνών, ισόβιο μέλος στην Επισκοπική Ακαδημία
Επιστημών, και αποδέκτης του Προεδρικού Μεταλλίου της Ελευθερίας, το υψηλότερο
πολιτικό βραβείο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Χόκινγκ ήταν Καθηγητής Μαθηματικών
στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ μεταξύ 1979 και 2009.
Ο Χόκινγκ έχει συντάξει
εργασίες εκλαϊκευμένης επιστήμης, στις οποίες συζητά τις θεωρίες και την
κοσμολογία του γενικά. Το βιβλίο του Το Χρονικό του Χρόνου έμεινε στη λίστα με
τα best-seller της Βρετανικής Sunday Times για 237 εβδομάδες σπάζοντας ρεκόρ.
Ο Χόκινγκ έπασχε από τη
νόσο του κινητικού νευρώνα (αμυοτροφική πλευρική σκλήρυνση), κατάσταση που εξελίχθηκεί
κατά τη διάρκεια των ετών. Ήταν σχεδόν εξ ολοκλήρου παράλυτος και επικοινωνούσε
μέσω συσκευής παραγωγής ομιλίας. Παντρεύτηκε δύο φορές και έχει τρία παιδιά.
Το 2014 κυκλοφόρησε το
αυτοβιογραφικό βιβλίο του Το χρονικό της ζωής μου.
Πρώτα
χρόνια και εκπαίδευση
Ο Χόκινγκ γεννήθηκε στις 8
Ιανουαρίου 1942 από τον Φρανκ και την Ίζομπελ Χόκινγκ. Παρά τα οικονομικά τους προβλήματα,
και οι δύο γονείς είχαν σπουδάσει στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, όπου ο Φρανκ
είχε σπουδάσει ιατρική και η Ίζομπελ Φιλοσοφία, Πολιτική και Οικονομικά. Οι δύο
συναντήθηκαν λίγο μετά την αρχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου σε ένα ίδρυμα
ιατρικής έρευνας όπου η Ίζομπελ εργαζόταν ως γραμματέας και ο Φρανκ ως ιατρικός
ερευνητής.
Η οικογένεια Χόκινγκ έζησε
στο Χάιγκεϊτ αλλά καθώς το Λονδίνο υφίστατο συνεχείς αεροπορικές επιδρομές κατά
τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η μητέρα του πήγε στην Οξφόρδη για να
γεννήσει με μεγαλύτερη ασφάλεια. Έχει δύο νεότερες αδελφές, τη Φιλίππα και τη
Μαίρη και έναν υιοθετημένο αδελφό, τον Έντουαρντ. Ο Χόκινγκ άρχισε την εκπαίδευσή του στο Byron
House School, ενώ αργότερα κατηγόρησε τις «προοδευτικές μεθόδους» του σχολείου
για την αποτυχία του να μάθει να διαβάζει όσο φοιτούσε σε αυτό.
Το 1950, όταν ο πατέρας
του έγινε επικεφαλής του τμήματος παρασιτολογίας στο Εθνικό Ίδρυμα Ιατρικής
Έρευνας, ο Χόκινγκ και η οικογένειά του μετακώμησαν στο Σαιντ Άλμπανς στο
Χέρτφορντσάιρ (Hertfordshire). Ο οκτάχρονος Χόκινγκ παρακολούθησε μαθήματα στο
High School for Girls για μερικούς μήνες· εκείνη την περίοδο, τα νεότερα αγόρια
μπορούσαν να φοιτήσουν σε κάποιο από τα υφιστάμενα οικοτροφεία. Στο Σαίντ
Αλμπανς, η οικογένεια του θεωρήθηκε ιδιαίτερα ευφυής και κάπως εκκεντρική,
συχνά δε τα γεύματα των μελών της οικογένειας πραγματοποιούνταν με κάθε άτομο
να διαβάζει σιωπηλά ένα βιβλίο.] Η οικογένεια έζησε μέσα σε οικονομική λιτότητα
σε ένα μεγάλο, ακατάστατο και κακοδιατηρημένο σπίτι, και ταξίδευαν με ένα
βελτιωμένο προπολεμικό ταξί του Λονδίνου. Κατά τη διάρκεια μιας από τις συχνές
απουσίες του πατέρα του Χόκινγκ στην Αφρική, η υπόλοιπη οικογένεια πέρασε
τέσσερις μήνες στην Μαγιόρκα, επισκεπτόμενοι την φίλη της μητέρας του, Μπέριλ,
και τον σύζυγό της ποιητή Ρόμπερτ Γκρέιβς.
Με την επιστροφή τους στην
Αγγλία, ο Χόκινγκ παρακολούθησε μαθήματα στο Σχολείο Ράντλεττ για ένα χρόνο και
από τον Σεπτέμβριο του 1952, στο Σχολείο Σεντ Άλμπανς. Η οικογένεια έδωσε
μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση. Ο πατέρας του Χόκινγκ ήθελε o γιος του να
παρακολουθήσει το καλής φήμης Σχολείο του Γουεστμίνστερ, αλλά o 13χρονος Χόκινγκ
ήταν άρρωστος την ημέρα των εξετάσεων για την χορήγηση υποτροφιών εκ μέρους του
Ιδρύματος. Η οικογένειά του όμως δεν μπορούσε να αντέξει οικονομικά τα σχολικά
δίδακτρα χωρίς την οικονομική ενίσχυση από μια υποτροφία και έτσι ο Χόκινγκ παρέμεινε
στο Σαιντ Άλμπανς. Η παραμονή του εκεί είχε και την θετική της πλευρά· ο
Χόκινγκ παρέμεινε με μια στενή ομάδα φίλων με τους οποίους απολάμβανε τα
επιτραπέζια παιχνίδια, την κατασκευή πυροτεχνημάτων, μοντέλων αεροπλάνων και
καραβιών, και έκανε μαζί τους μακρές συζητήσεις περί Χριστιανισμού και
υπεραισθητικής αντίληψης. Από το 1958, και με τη βοήθεια του δασκάλου
μαθηματικών Ντικράν Τάχτα, κατασκεύασαν έναν υπολογιστή από τμήματα ρολογιών,
ενός παλαιού τηλεφωνικού κέντρου και από άλλα ανακυκλώσιμα εξαρτήματα.
Αν και στο σχολείο ήταν
γνωστός ως «Αϊνστάιν», ο Χόκινγκ δεν ήταν αρχικά επιτυχημένος ακαδημαϊκά. Με
τον καιρό, άρχισε να παρουσιάζει ιδιαίτερη δεξιότητα στα επιστημονικά θέματα,
και εμπνευσμένος από τον Τάχτα (Tahta), αποφάσισε να σπουδάσει μαθηματικά στο
πανεπιστήμιο. Ο πατέρας του όμως τον συμβούλεψε να σπουδάσει ιατρική,
ανησυχώντας ότι υπήρχαν λίγες θέσεις εργασίας για τους πτυχιούχους μαθηματικών.
Επίσης ήθελε ο γιος του να κάνει τις σπουδές του στο Oxford University College
στην Οξφόρδη, το πανεπιστήμιο από το οποίο και ο ίδιος είχε αποφοιτήσει.
Δεδομένου όμως ότι δεν ήταν δυνατό να σπουδάσει εκεί μαθηματικά εκείνη την εποχή,
ο Χόκινγκ αποφάσισε να στραφεί στη φυσική και τη χημεία. Παρά τις συμβουλές του
διευθυντή του να περιμένει μέχρι το επόμενο έτος, ο Χόκινγκ κέρδισε μια
υποτροφία μετά από εξετάσεις τον Μάρτιο του 1959.
Πανεπιστημιακές
σπουδές
Ο Χόκινγκ ξεκίνησε τις πανεπιστημιακές
του σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης τον Οκτώβριο του 1959 σε ηλικία 17
ετών. Τους πρώτους 18 μήνες αισθανόταν να βαριέται καθώς ήταν μόνος του εκεί
και ήταν νεότερος από πολλούς άλλους σπουδαστές. Πέρα όμως από αυτά βρήκε την
ακαδημαϊκή μελέτη «γελοία εύκολη».
Ο Ρόμπερτ Μπέρμαν (Robert
Berman), καθηγητής του στη φυσική, είπε αργότερα, «ήταν αρκετό για αυτόν να
ξέρει ότι κάτι μπορούσε να γίνει, και μπορούσε να το κάνει χωρίς να δει πώς οι
άλλοι άνθρωποι το έκαναν». Μια αλλαγή όμως προέκυψε κατά τη διάρκεια του
δεύτερου και τρίτου έτους των σπουδών του όταν, σύμφωνα με τον Μπέρμαν, ο Χόκινγκ
κατέβαλε περισσότερη προσπάθεια «να
είναι περισσότερο κοινωνικός». Εξελίχθηκε έτσι σε ένα δημοφιλές, ζωηρό και
πνευματώδες μέλος του κολεγίου, που ενδιαφερόταν για την κλασσική μουσική και
την επιστημονική φαντασία. Μέρος της αλλαγής αυτής προέκυψε από την απόφασή του
να συμμετάσχει στη λέσχη κωπηλασίας του κολεγίου, όπου έκανε τον πηδαλιούχο σε
μια ομάδα κωπηλασίας. Ο προπονητής της κωπηλασίας όμως διαπίστωσε ότι ο επικίνδυνα
τολμηρός Χόκινγκ οδηγούσε το πλήρωμά της ομάδας του σε επικίνδυνες διαδρομές
που κατέληγαν σε κατεστραμμένες βάρκες.
Ο Χόκινγκ έχει υπολογίσει
ότι μελέτησε περίπου 1000 ώρες κατά τη διάρκεια των τριών ετών του στην
Οξφόρδη. Αυτές οι μη αρκετές ώρες μελέτης έκαναν τη συμμετοχή του στις τελικές
εξετάσεις μια πρόκληση, και αποφάσισε να απαντήσει μόνο σε ερωτήσεις θεωρητικής
φυσικής παρά σε εκείνες που απαιτούσαν πρακτικές γνώσεις. Το πτυχίο με διάκριση
(First-class honours degree) που έλαβε ήταν ένας όρος αποδοχής για τις
προγραμματισμένες μεταπτυχιακές σπουδές του στην κοσμολογία στο Πανεπιστήμιο
του Κέιμπριτζ. Η αγωνία του τον άφησε άυπνο τη νύχτα πριν από τις εξετάσεις και
έτσι ο τελικός βαθμός πτυχίου ήταν οριακά μεταξύ πρώτης και δεύτερης κατηγορίας
διάκρισης, καθιστώντας την προφορική εξέταση του απαραίτητη. Επειδή ο Χόκινγκ
ανησυχούσε ότι θα αντιμετωπιζόταν ως ένας οκνηρός και δύσκολος σπουδαστής, όταν
του ζητήθηκε στην προφορική εξέταση να περιγράψει τα μελλοντικά του σχέδια, απάντησε:
«εάν μου απονείμετε έναν πρώτο τίτλο, θα πάω στο Κέμπριτζ. Εάν λάβω ένα
δεύτερο, θα μείνω στην Οξφόρδη, έτσι αναμένω ότι θα μου δώσετε έναν πρώτο». Με
την συμεριφορά του αυτή τελικά κέρδισε υψηλότερο σεβασμό από αυτόν που ανέμενε:
όπως σχολίασε ο Μπέρμαν, οι εξεταστές «ήταν αρκετά ευφυείς ώστε να
συνειδητοποιήσουν ότι μιλούσαν με κάποιο μακράν εξυπνότερο από τους
περισσότερους από εκείνους». Αφού έλαβε το πτυχίο του με διάκριση (Honours
Degree) και μετά και από ένα ταξίδι στο Ιράν με έναν φίλο του, άρχισε τη
μεταπτυχιακή του εργασία στο Τρίνιτι Χολ του Κέιμπριτζ τον Οκτώβριο του 1962.
Το πρώτο έτος του Χόκινγκ
ως υποψήφιου διδάκτορα ήταν δύσκολο. Αρχικά απογοητεύτηκε όταν διαπίστωσε ότι
είχε διοριστεί ο Ντένις Σιάμα (Dennis W. Sciama) ως επιβλέπων καθηγητής αντί
του Φρεντ Χόυλ (Fred Hoyle) και θεώρησε και την κατάρτισή του στα μαθηματικά
ανεπαρκή για να εργαστεί στην γενική σχετικότητα και την κοσμολογία. Πέρα όμως
από αυτά είχε αρχίσει να αντιμετωπίζει προβλήματα με την υγεία του. Ο Χόκινγκ αντιμετώπιζε
μια αυξανόμενη αδεξιότητα κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους του στην
Οξφόρδη, συμπεριλαμβανομένης και μιας πτώσης σε σκαλοπάτια και δυσκολίες στην
κωπηλασία. Τα προβλήματα αυτά επιδεινώθηκαν, και η ομιλία του έγινε ελαφρώς
μπερδεμένη. Η οικογένειά του παρατήρησε τις αλλαγές αυτές στην υγεία του όταν
επέστρεψε στο σπίτι για τα Χριστούγεννα και έτσι άρχισαν οι ιατρικές εξετάσεις.
Η διάγνωση για την ασθένεια κινητικών νευρώνων ήρθε όταν ο Χόκινγκ ήταν 21
ετών. Εκείνη την εποχή οι γιατροί του έδωσαν ένα προσδόκιμο ζωής δύο ετών.
Μετά από τη διάγνωσή της
ασθένειας, ο Χόκινγκ έπεσε σε κατάθλιψη και αν και οι γιατροί τον συμβούλεψαν
να συνεχίσει με τις μελέτες του, εκείνος αισθανόταν ότι δεν υπήρχε ιδιαίτερος
λόγος. Παρόλα αυτά η σχέση του με την Τζέιν Γουάιλντ (Jane Wilde), φίλη της
αδελφής του, την οποία είχε γνωρίσει λίγο πριν τη διάγνωσή του, συνέχισε να
αναπτύσσεται. Το ζεύγος αρραβωνιάστηκε τον Οκτώβριο του 1964. Ο Χόκινγκ
αργότερα είπε ότι η δέσμευση «του έδωσε ένα κίνητρο για να ζήσει». Παρά την
πρόοδο της ασθένειας — ο Χόκινγκ είχε δυσκολία στο να περπατήσει χωρίς
υποστήριξη, και η ομιλία του ήταν σχεδόν ακατανόητη —αυτός επέστρεψε τώρα στην
εργασία του με ενθουσιασμό. Ο Χόκινγκ απέκτησε φήμη και διάκριση με το θράσος
του όταν αντιμετώπισε δημόσια την εργασία του Fred Hoyle και του σπουδαστή του
Jayant Narlikar σε μια διάλεξη τον Ιούνιο του 1964.]
Όταν ο Χόκινγκ άρχισε τη
μεταπτυχιακή έρευνά του, υπήρξε μεγάλη συζήτηση στην κοινότητα φυσικής για τις
επικρατούσες θεωρίες της δημιουργίας του κόσμου: τη Μεγάλη Έκρηξη και τη θεωρία
Steady state. Εμπνευσμένος από το θεώρημα του Ρότζερ Πένροουζ για την
ιδιομορφία του χωροχρόνου στο κέντρο των μαύρων τρυπών, ο Χόκινγκ εφάρμοσε την
ίδια σκέψη σε ολόκληρο το Σύμπαν, και κατά τη διάρκεια του 1965 ετοίμασε τη διατριβή
του σε αυτό το θέμα. Υπήρξαν όμως και άλλες θετικές εξελίξεις στη ζωή του: ο
Χόκινγκ έλαβε μια ερευνητική υποτροφία στο Κολλέγιο Γκόνβιλ και Κέιους και επίσης
στις 14 Ιουλίου 1965 παντρεύτηκε τη Τζέην. Πήρε το διδακτορικό του τον Μάρτιο
του 1966 και η εργασία του με τίτλο «Ιδιομορφίες και Γεωμετρία του χωροχρόνου»
έτυχαν μεγάλης αποδοχής αμέσως από τον Πένροουζ με αποτέλεσμα να κερδίσει το
Βραβείο Άνταμς εκείνης της χρονιάς.
Μετέπειτα
ζωή και σταδιοδρομία
1966-75
Τα πρώτα έτη του γάμου
ήταν ταραχώδη: Η Τζέιν ζούσε στο Λονδίνο κατά τη διάρκεια της εβδομάδας
δεδομένου ότι ολοκλήρωνε το πτυχίο της και ταξίδευαν στις Hνωμένες Πολιτείες
αρκετές φορές για συνέδρια. Το ζεύγος δυσκολεύτηκε να βρει κατοικία σε κοντινή
απόσταση από το τμήμα εφαρμοσμένων μαθηματικών και θεωρητικής φυσικής (DAMTP)
για τον Χόκινγκ. Η Τζέιν άρχισε να παρακολουθεί ένα διδακτορικό πρόγραμμα και τον
Μάιο του 1967 γεννήθηκε ο γιός του Ρόμπερτ., Στη δουλειά του, και σε συνεργασία
με τον Πένροουζ, ο Χόκινγκ επέκτεινε τις έννοιες του θεωρήματος της
μοναδικότητας που εξερευνήθηκαν αρχικά μέσα από την διδακτορική διατριβή του.
Αυτή περιελάμβανε όχι μόνο την ύπαρξη των μοναδικοτήτων αλλά επίσης και τη
θεωρία ότι ο κόσμος μπορεί να ξεκίνησε ως μοναδικότητα. Η κοινή τους εργασία
ήταν επιλαχούσα το 1968 στον διαγωνισμό Gravity Research Foundation. Το 1970
δημοσίευσαν μια άποψη ότι εάν ο κόσμος υπακούει στη γενική θεωρία της
σχετικότητας και ταιριάζει με κάποιο από τα μοντέλα της φυσικής κοσμολογίας που
ανέπτυξε ο Αλεξάντερ Φρίντμαν (Alexander Friedmann), τότε θα πρέπει να έχει
ξεκινήσει ως μοναδικότητα.
Στα τέλη της δεκαετίας του
1960, οι φυσικές δυνατότητες του Χόκινγκ μειώθηκαν περαιτέρω: άρχισε να
χρησιμοποιεί δεκανίκια και σταμάτησε τις συχνές διαλέξεις. Δεδομένου ότι έχασε
σιγά σιγά τη δυνατότητα να γράφει, ανέπτυξε αντισταθμιστικές οπτικές μεθόδους,
συμπεριλαμβανομένης της αποτύπωσης εξισώσεων με όρους γεωμετρίας. Ο φυσικός
Βέρνερ Ίσραελ (Werner Israel) σύγκρινε αργότερα τα επιτεύγματα του με αυτά του
Μότσαρτ που συνέθεσε μια ολόκληρη συμφωνία στο κεφάλι του. Ο Χόκινγκ ήταν,
εντούτοις, σκληρά ανεξάρτητος και απρόθυμος να δεχτεί βοήθεια ή να κάνει
παραχωρήσεις για τις αναπηρίες του. Ο Χόκινγκ προτιμούσε να θεωρείται ως
«επιστήμονας πρώτον, συγγραφέας εκλαϊκευμένης επιστήμης δεύτερον, και, με όλους
τους τρόπους που έχουν σημασία, ένας κανονικός άνθρωπος με τις ίδιες επιθυμίες,
επιδιώξεις, όνειρα, και φιλοδοξίες με τον καθένα.» Η Τζέιν Χόκινγκ αργότερα
σημείωσε ότι «μερικοί άνθρωποι θα το αποκαλούσαν αυτό αποφασιστικότητα, κάποιοι
ισχυρογνωμοσύνη. Εγώ τα έχω πει και τα δύο κατά καιρούς.» Χρειάστηκε πολλή
πειθώ για να δεχτεί ο Χόκινγκ τη χρήση μιας αναπηρικής καρέκλας στο τέλος της
δεκαετίας του '60, [122] αλλά τελικά έγινε πασίγνωστος για την αγριότητας της
οδήγησης της αναπηρικής καρέκλας του. Ο Χόκινγκ ήταν δημοφιλής και πνευματώδης
συνάδελφος, αλλά η ασθένειά του καθώς επίσης και η φήμη του για το θράσος και
τη νοημοσύνη τον απομάκρυναν από μερικούς ανθρώπους. Το 1969, ο Χόκινγκ δέχτηκε
μια ειδικά δημιουργημένη «υποτροφία για τη διάκριση στην επιστήμη» για να
παραμείνει στο Κέιους.
Η κόρη του, η Λούσυ,
γεννήθηκε το 1970. Αμέσως μετά ο Χόκινγκ ανακάλυψε αυτό που έγινε γνωστό ως ο
δεύτερος νόμος της δυναμικής των μαύρων τρυπών, ότι ο ορίζοντας γεγονότος μιας
μαύρης τρύπας δεν μπορεί ποτέ να γίνει μικρότερος. Με τον Τζέιμς Μπαρντίν
(James M. Bardeen) και τον Μπράντον Κάρτερ (Brandon Carter), πρότεινε τους
τέσσερις νόμους της μηχανικής των μαύρων τρυπών, που αντλούσαν μια αναλογία με
την θερμοδυναμική. Προς ενόχληση του Χόκινγκ, ο Τζέικομπ Μπέκενστάιν (Jacob
Bekenstein), ένας μεταπτυχιακός σπουδαστής του Τζον Γουίλερ (John Wheeler),
προχώρησε περισσότερο—και τελικά σωστά —εφαρμόζοντας τις έννοιες της θερμοδυναμικής
κυριολεκτικά.
Στις αρχές της δεκαετίας
του '70, η εργασία του Χόκινγκ με τους Κάρτερ, Βέρνερ Ισραελ και Ντέιβιντ
Ρόμπινσον (David C. Robinson) υποστήριξε έντονα το θεώρημα no-hair του Γουίλερ
(Wheeler), ότι ανεξάρτητα από το αρχικό υλικό από το οποίο μια μαύρη τρύπα
είναι δημιουργημένη μπορεί να περιγραφεί πλήρως από τις ιδιότητες μάζα, ηλεκτρικό
φορτίο και περιστροφή. Το δοκίμιο του με
τίτλο "Black Holes" κέρδισε το βραβείο Gravity Research Foundation
τον Ιανουάριο του 1971. Το πρώτο βιβλίο του Χόκινγκ "The Large Scale
Structure of Space-Time" που γράφτηκε με τον Τζορτζ Ελις (George Ellis) δημοσιεύθηκε
το 1973.
Αρχίζοντας από το 1973, ο
Χόκινγκ μετακινήθηκε στη μελέτη της κβαντικής βαρύτητας και της κβαντικής
μηχανικής. Η δουλειά του σε αυτόν τον
τομέα οδήγησε σε μια επίσκεψη στη Μόσχα και σε συζητήσεις με τον Γιάκοφ
Μπορίσοβιτς Ζέλντοβιτς και τον Αλεξάντερ Σταρομπίνσκι, του οποίου η εργασία
έδειξε ότι σύμφωνα με την αρχή της αβεβαιότητας οι περιστρεφόμενες μαύρες τρύπες
εκπέμπουν σωματίδια. Προς ενόχληση του Χόκινγκ, οι πολυελεγμένοι υπολογισμοί
του έδωσαν συμπεράσματα που έρχονταν σε αντίθεση με το δεύτερο νόμο του, ο
οποίος υποστήριζε ότι οι μαύρες τρύπες δεν θα μπορούσαν ποτέ να μικρύνουν, και
υποστήριζαν τους συλλογισμούς του Μπεκενστάιν για την εντροπία τους. Τα αποτελέσματά του, που ο Χόκινγκ παρουσίασε
από το 1974, έδειξαν ότι οι μαύρες τρύπες εκπέμπουν ακτινοβολία, γνωστή σήμερα
ως ακτινοβολία Χόκινγκ, η οποία μπορεί να συνεχιστεί έως ότου εξαντλήσουν την
ενέργειά τους και εξατμιστούν. Αρχικά, η ακτινοβολία του Χόκινγκ ήταν
αμφισβητούμενη. Εντούτοις μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970 και μετά από τη
δημοσίευση περαιτέρω έρευνας, η ανακάλυψη έγινε πλήρως αποδεκτή ως σημαντική
εξέλιξη στη θεωρητική φυσική Τον Μάρτιο του 1974, μερικές εβδομάδες μετά από
την ανακοίνωση της ακτινοβολίας του Χόκινγκ, ο Χόκινγκ έγινε συνεργάτης της
Βασιλικής Κοινωνίας, ένας από τους νεότερους επιστήμονες που τιμώνται έτσι.
Ο Χόκινγκ σπάνια συζητούσε
την ασθένεια και τις φυσικές προκλήσεις της, ακόμη και —σε ένα περιστατικό που
τέθηκε κατά τη διάρκεια του φλέρτ τους —με τη Τζέιν. Οι ανικανότητες του Χόκινγκ σήμαιναν ότι τις
αυξανόμενες ευθύνες του σπιτιού και της οικογένειας επωμιζόταν σταθερά η
γυναίκα του, αφήνοντας του περισσότερο χρόνο να σκεφτεί σχετικά με την φυσική.
Όταν το 1974 ο Χόκινγκ διορίστηκε επισκέπτης καθηγητής στο Sherman Fairchild
Distinguished Scholar στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας (Καλτέκ), η
Τζέιν πρότεινε όπως ένας μεταπτυχιακός ή μεταδιδακτορικός σπουδαστής μείνει
μαζί τους και να τον βοηθήσει με την φροντίδα του. Ο Χόκινγκ δέχτηκε, και ο
Μπέρναρντ Καρ ταξίδεψε στην Καλιφόρνια μαζί τους ως πρώτος εκ των πολλών
σπουδαστών που εκπλήρωσαν αυτόν τον ρόλο. Η οικογένεια πέρασε ένα γενικά
ευτυχές και τονωτικό έτος στην Πασαντίνα. Ο Χόκινγκ συνεργάστηκε με το φίλο του
στην σχολή, τον Κιπ Θορν, και τον
δέσμευσε μέσα σε ένα επιστημονικό στοίχημα για το εάν ένα σκοτεινό αστέρι το
Cygnus Χ-1 ήταν μια μαύρη τρύπα. Το στοίχημα ήταν ένα εκπληκτικό «ασφαλιστικό
συμβόλαιο» ενάντια στην πρόταση ότι οι μαύρες τρύπες δεν υπήρχαν. Ο Χόκινγκ
αναγνώρισε ότι έχασε το στοίχημα το 1990, το οποίο ήταν το πρώτο από αρκετά που
επρόκειτο να βάλει με τον Thorne και άλλους. Ο Χόκινγκ διατήρησε τους δεσμούς
του με το Καλτέκ, περνώντας έναν μήνα εκεί σχεδόν κάθε χρόνο από την πρώτη
επίσκεψη.
1975-1990
Ο Χόκινγκ επέστρεψε στο
Κέιμπριτζ το 1975 σε ένα νέο σπίτι, μια νέα θέση — ως αναγνώστης (ακαδημαϊκός
βαθμός). Ο Ντον Πέιτζ, με τον οποίο ο Χόκινγκ είχε αρχίσει μια στενή φιλία στο
Καλτέκ (Caltech), ήρθε για να εργαστεί ως φιλοξενούμενος μεταπτυχιακός
φοιτητής-βοηθός. Με τη βοήθεια του Πέιτζ και μιας γραμματέως, οι ευθύνες της
Τζέιν μειώθηκαν και έτσι μπόρεσε να επιστρέψει στη διατριβή της και το νέο της
ενδιαφέρον για το τραγούδι. Τα μέσα έως τέλη του 1970 ήταν μια περίοδος αύξησης
του δημόσιου ενδιαφέροντος για τις μαύρες τρύπες και για τους φυσικούς που τις
μελετούσαν. Ο Χόκινγκ έδινε τακτικά συνεντεύξεις στην τηλεόραση και τον τύπο.
Λάμβανε, επίσης, αυξανόμενη ακαδημαϊκή αναγνώριση της εργασίας του. Το 1975 του
απονεμήθηκαν το μετάλλιο Έντινγκτον και το Χρυσό Μετάλλιο Πίος Θ΄, και το 1976
το βραβείο Ντάνι Χάινεμαν, το βραβείο Μάξουελ και το βραβείο Χιους. Το 1977 Χόκινγκ
διορίστηκε καθηγητής με θέση στη βαρυτική φυσική. Το επόμενο έτος έλαβε το
μετάλλιο Άλμπερτ Αϊνστάιν και έγινε επίτιμος διδάκτωρ στο πανεπιστήμιο της
Οξφόρδης.
Η ομιλία του Χόκινγκ
επιδεινώθηκε, και προς τα τέλη του 1970 μπορούσε να γίνει κατανοητός μόνο από
την οικογένεια και τους πιο στενούς φίλους του. Για να επικοινωνήσει με άλλους,
κάποιος που τον ήξερε καλά μετέφραζε την ομιλία του στην καταληπτή ομιλία.
Ωθούμενος από μια διαφωνία με το πανεπιστήμιο σχετικά με το ποιος θα πλήρωνε
για την κεκλιμένη ράμπα που απαιτείται για να μπει στον χώρο εργασίας του, ο Χόκινγκ
και η σύζυγός του έκαναν εκστρατεία για τη διευκόλυνση της πρόσβασης και την
υποστήριξη ατόμων με αναπηρίες στο Κέιμπριτζ, αλλά και της αντίστοιχης
προσαρμογής των χώρων στέγασης των σπουδαστών αυτών στο πανεπιστήμιο. Γενικά,
παρόλο που, ο Χόκινγκ είχε αμφίθυμα συναισθήματα για το ρόλο του ως πρωταθλητής
δικαιωμάτων αναπηρίας: αν και ήθελε να βοηθήσει άλλους, επιδίωξε να
αποστασιοποιηθεί από την ασθένειά του και τις προκλήσεις της.
Η οικογένεια Χόκινγκ
καλωσόρισε το τρίτο παιδί, τον Τίμοθι, τον Απρίλιο του 1979. Eκείνο το
φθινόπωρο ο Χόκινγκ διορίστηκε Lucasian Καθηγητής Mαθηματικών (Lucasian
Professor of Mathematics) στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ (Cambridge). Στην
τελετή αναγόρευσης η διάλεξη του Χόκινγκ είχε τίτλο: «Είναι κοντά το τέλος για
τη θεωρητική φυσική» και πρότεινε την N=8 Υπερβαρύτητα ως κύρια θεωρία για να
λύσει πολλά από τα σημαντικά προβλήματα που μελετούσαν οι φυσικοί. Η προαγωγή του Χόκινγκ συνέπεσε με μια κρίση
υγείας που τον οδήγησε να δεχτεί, αν και απρόθυμα, κάποια περίθαλψη στο σπίτι.
Συγχρόνως, έκανε μια μεταβολή στην προσέγγισή του στη φυσική, καθιστάμενος πιο
διαισθητικός και θεωρητικός παρά επιμένοντας στις μαθηματικές αποδείξεις. «Θα
προτιμούσα να είμαι σωστός παρά αυστηρός» είπε στον Κιπ Θορν. Το 1981 διατύπωσε
την άποψη ότι οι πληροφορίες σε μια μαύρη τρύπα χάνονται ανεπανόρθωτα όταν μια
μαύρη τρύπα εξατμίζεται. Αυτό το παράδοξο των πληροφοριών παραβιάζει τη θεμελιώδη
αρχή της κβαντικής μηχανικής, και οδήγησε σε μακροχρόνιες συζητήσεις,
συμπεριλαμβανόμενης της «Μάχης της Μαύρης Τρύπας» ("The Black Hole
War") με τους Λέοναρντ Σάσκιντ (Leonard Susskind) και Γκέραρντ Χοφτ
(Gerard't Hooft).
Τον Δεκέμβριο του 1977, η
Τζέιν γνώρισε τον Τζόναθαν Χέλλυερ Τζόουνς (Jonathan Hellyer Jones) που έπαιζε
εκκλησιαστικό όργανο στην ίδια εκκλησία όπου συμμετείχε τραγουδώντας στη
χορωδία της. Ο Τζόουνς ήρθε κοντά στην οικογένεια Χόκινγκ, και μέχρι τα μέσα
της δεκαετίας του 1980, αυτός και η Τζέιν είχαν πλέον δεθεί ρομαντικά. Σύμφωνα
με τη Τζέιν, ο σύζυγός της δεχόταν την κατάσταση, και «δεν θα μπορούσε να
αντιταχθεί ενόσω συνέχιζα να τον αγαπώ.» Η Τζέιν και ο Τζόουνς αποφασισμένοι να
μη χωρίσουν την οικογένεια διατήρησαν τη σχέση τους πλατωνική για μια μεγάλη
περίοδο.
Ο Κοσμολογικός πληθωρισμός
(Cosmological Inflation) — μια θεωρία που προτείνει ότι μετά το Μπιγκ Μπανγκ
(Big Bang) το Σύμπαν επεκτάθηκε αρχικά απίστευτα γρήγορα πριν καταλαγιάσει σε
μια πιο αργή ανάπτυξη — προτάθηκε από τον Αλαν Γκαθ (Alan Guth) και επίσης
αναπτύχθηκε από τον Αντρέι Λίντε (Andrei Linde). Μετά από ένα συνέδριο στη
Μόσχα τον Οκτώβριο του 1981, ο Χόκινγκ και ο Γκάρυ Γκίμπονς (Gary Gibbons)
οργάνωσαν το καλοκαίρι του 1982 στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ ένα εργαστήρι
Nuffield τριών εβδομάδων σχετικά με το πολύ πρώιμο Σύμπαν, το οποίο εστίασε
κυρίως στη θεωρία πληθωρισμού. Ο Χόκινγκ επίσης άρχισε μια νέα γραμμή έρευνας
στην κβαντική θεωρία σχετικά με την προέλευση του κόσμου. Το 1981 σε μια
διάσκεψη του Βατικανού παρουσίασε μελέτες που πρότειναν ότι μπορεί να μην
υπάρχει κανένα όριο — αρχή ή τέλος — στο Σύμπαν. Μεταγενέστερα ανέπτυξε την
έρευνα σε συνεργασία με τον Τζιμ Χαρτλ (Jim Hartle), και το 1983 δημοσίευσαν
ένα μοντέλο, γνωστό ως Κατάσταση Hawking–Hartle. Το μοντέλο πρότεινε ότι πριν
από την Εποχή Planck, το Σύμπαν δεν είχε κανένα όριο στο χωροχρόνο, πριν από το
Μπιγκ Μπανγκ (Big Bang) ο χρόνος δεν υπήρξε και η έννοια της αρχής του
Σύμπαντος δεν έχει νόημα. Η αρχική μοναδικότητα των κλασσικών μοντέλων του
Μπιγκ Μπανγκ αντικαταστάθηκε με μια περιοχή παρόμοια με το Βόρειο Πόλο. Κάποιος
δεν μπορεί να ταξιδέψει βόρεια του Βόρειου Πόλου, αλλά δεν υπάρχει κανένα όριο
εκεί — είναι απλά το σημείο που όλες οι γραμμές που οδηγούν βόρεια
συναντιούνται και τελειώνουν. Αρχικά, η πρόταση της μη ύπαρξης ορίου προέβλεπε
ένα κλειστό Σύμπαν που υπαινισσόταν την ύπαρξη Θεού. Όπως ο Χόκινγκ εξήγησε «Αν
το Σύμπαν δεν έχει κανένα όριο αλλά αυτοπερικλείεται... ο Θεός δεν θα είχε
καμία ελευθερία να επιλέξει πώς αυτό ξεκίνησε.» Αλλά o Χόκινγκ δεν απέκλεισε
την ύπαρξη ενός Δημιουργού, ρωτώντας στο A Brief History Of Time «είναι η
ενοποιημένη θεωρία τόσο συναρπαστική που επιφέρει μόνη της την ύπαρξή της;»
Στις πρώτες εργασίες του ο Χόκινγκ μίλησε για το Θεό με μία μεταφορική έννοια.
Στο A Brief History Of
Time έγραψε: «Εάν ανακαλύπτουμε μια πλήρη θεωρία, θα ήταν ο απόλυτος θρίαμβος
του ανθρώπινου λόγου —γιατί τότε εμείς πρέπει να ξέρουμε το μυαλό του Θεού.» Στο
ίδιο βιβλίο πρότεινε ότι η ύπαρξη του Θεού ήταν περιττή να εξηγήσει την προέλευση
του Σύμπαντος. Πιο πρόσφατες συζητήσεις
με το Neil Turok οδήγησαν στην σκέψη ότι είναι επίσης συμβατή με έναν ανοικτό
Σύμπαν. Περαιτέρω εργασία από τον Χόκινγκ στον τομέα των βελών του χρόνου
οδήγησαν στη δημοσίευση του 1985 ενός ντοκουμέντου που θεωρητικολογεί ότι εάν η
πρόταση κανενός-ορίου ήταν σωστή, κατόπιν όταν το Σύμπαν σταματούσε να
επεκτείνεται και τελικά κατέρρεε, ο χρόνος θα έτρεχε προς τα πίσω. Μία εργασία
του Don Page και του Raymond Laflamme οδήγησε τον Χόκινγκ να αποσύρει αυτήν την
άποψη.
Όλο αυτό το διάστημα τιμές
συνέχιζαν να απονέμονται: το 1981 του απονεμήθηκε το Αμερικάνικο Μετάλλιο
Franklin, και το 1982 έγινε Διοικητής του Τάγματος της Βρετανικής
Αυτοκρατορίας(CBE). Επειδή βέβαια τα βραβεία δεν πληρώνουν τους λογαριασμούςο Χόκινγκ
παρακινούμενος από την ανάγκη να χρηματοδοτήσει την εκπαίδευση των παιδιών του και
τα έξοδα του σπιτιού, αποφάσισε το 1982 να γράψει ένα δημοφιλές βιβλίο για το
Σύμπαν που θα ήταν προσιτός στο ευρύ κοινό. Τελικά, αντί να προτιμήσει τους
εκδότες ακαδημαϊκών βιβλίων, υπέγραψε ένα συμβόλαιο με τον εκδοτικό οίκο Bantam
Books, ένα εκδότη της μαζικής αγοράς, και έλαβε μία μεγάλη προκαταβολή για το
βιβλίο του.
Ένα προσχέδιο του βιβλίου,
αποκαλούμενο A Brief History Of Time ολοκληρώθηκε το 1984. Κατά τη διάρκεια
μιας επίσκεψης στο Κέντρο Πυρηνικών Μελετών και Ερευνών (CERN) στη Γενεύη το
καλοκαίρι του 1985, ο Χόκινγκ προσβλήθηκε από πνευμονία που στην κατάστασή του
ήταν απειλητική για τη ζωή του· ήταν τόσο άρρωστος που η Jane ρωτήθηκε μήπως η μηχανική
υποστήριξη της ζωής του έπρεπε να τερματιστεί. Αρνήθηκε αλλά η συνέπεια ήταν
μία τραχειοτομή, που απαιτούσε εικοσιτετράωρη νοσηλευτική φροντίδα, και αφαίρεση
ότι είχε απομείνει από την ομιλία του. Η εθνική υγειονομική υπηρεσία θα πλήρωνε
για την διαβίωσή του σε οίκο ευγηρίας αλλά η Jane ήταν αποφασισμένη να τον
κρατήσει στο σπίτι. Το κόστος της φροντίδας χρηματοδοτήθηκε από ένα αμερικανικό
ίδρυμα. Νοσοκόμες προσλήφθηκαν για να καλύπτουν τις τρεις βάρδιες που
απαιτούνταν για να του παρέχεται εικοσιτετράωρη υποστήριξη. Μεταξύ αυτών των
νοσοκόμων ήταν και η Elaine Mason, μια ζωηρή γυναίκα που επρόκειτο να γίνει η
δεύτερη σύζυγος του Χόκινγκ.
Για την επικοινωνία του, ο
Χόκινγκ αρχικά έσμιγε τα φρύδια του για να επιλέγει γράμματα από μια κάρτα
ορθογραφίας. Αλλά το 1986 έλαβε από τον Βάλτερ Βόλτοτζ (Walter Woltosz),
διευθυντή στην Words Plus, ένα πρόγραμμα υπολογιστή αποκαλούμενο «Equalizer»,
το οποίο είχε αναπτύξει για να βοηθήσει την πεθερά του που έπασχε από την ίδια
ασθένεια με τον Χόκινγκ και είχε χάσει την ικανότητα της ομιλίας και την
γραφής. Σε μια μέθοδο, που χρησιμοποιούσε μέχρι το τέλος ο Χόκινγκ, απλά με την
πίεση ενός διακόπτη μπορούσε να επιλέγει φράσεις, λέξεις ή γράμματα από μια
τράπεζα 2500–3000 δεδομένων που είχαν σαρωθεί. Το πρόγραμμα αρχικά έτρεχε σε ένα
επιτραπέζιο υπολογιστή. Εντούτοις, ο σύζυγος της Elaine Mason, ο Ντέιβιντ,
μηχανικός υπολογιστών, προσάρμοσε έναν μικρό υπολογιστή και τον συνέδεσε με την
αναπηρική καρέκλα του. Απελευθερωμένος από την ανάγκη να χρησιμοποιεί κάποιον
για να ερμηνεύει την ομιλία του, ο Χόκινγκ σχολίασε «μπορώ να επικοινωνώ
καλύτερα τώρα από ότι προτού χάσω τη φωνή μου.» Η φωνή που χρησιμοποιεί έχει
αμερικανική προφορά και δεν παράγεται πλέον. Παρά τη διαθεσιμότητα άλλων φωνών,
ο Χόκινγκ είχε διατηρήσει αυτή την αρχική φωνή, λέγοντας ότι την προτιμά και
ταυτίζεται με αυτή. Κατά την χρήση της συσκευής ο Χόκινγκ ενεργοποιούσε έναν
διακόπτη χρησιμοποιώντας το χέρι του και μπορούσε να παράγει μέχρι 15 λέξεις το
λεπτό. Οι διαλέξεις προετοιμάζονταν εκ των προτέρων, και στέλνονταν στο
συνθεσάιζερ της ομιλίας σε σύντομα τμήματα για να παραδοθούν.
Ένα από τα πρώτα μηνύματα
που ο Χόκινγκ παρήγαγε με τη δικιά του συσκευή παραγωγής ήχου ήταν ένα αίτημα
για το βοηθό του να τον βοηθήσει να τελειώσει το γράψιμο του A Brief History Of
Time. Ο Peter Guzzardi, ο συντάκτης του
στο Bantam, τον ώθησε να εξηγήσει τις ιδέες του σαφώς στη μη τεχνική γλώσσα,
μια διαδικασία που απαιτούσε πολλαπλές αναθεωρήσεις από τον όλο και περισσότερο
ενοχλημένο Χόκινγκ. Το βιβλίο
δημοσιεύθηκε τον Απρίλιο του 1988 στις ΗΠΑ και τον Ιούνιο στο Ηνωμένο Βασίλειο,
και αποδείχθηκε μια εξαιρετική επιτυχία. Γρήγορα έφθασε στην κορυφή των
καταλόγων των μπεστσέλερ και στις δύο χώρες και παρέμεινε εκεί για εβδομάδες
και μήνες. Το βιβλίο μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες, και τελικά πούλησε κατ'
εκτίμηση 9 εκατομμύριο αντίγραφα. Η προσοχή των μέσων ενημέρωσης ήταν έντονη,
και το εξώφυλλο από το περιοδικό «Newsweek» και ένας ειδικός της τηλεόρασης τον
περιέγραψαν ως «κύριο του Σύμπαντος». Η επιτυχία οδήγησε σε σημαντική οικονομική
ανταμοιβή, αλλά επίσης και σε προκλήσεις λόγω διασημότητας. Ο Χόκινγκ ταξίδεψε πολλές
φορές για να προωθήσει την εργασία του, και απόλαυσε πάρτι και χορούς μέχρι τις
πρώτες πρωινές ώρες. Ο ίδιος δΔυσκολευόταν να αρνηθεί τις προσκλήσεις και τους
επισκέπτες που του άφηναν περιορισμένο χρόνο για την εργασία του και για τους
σπουδαστές του. Μερικοί συνάδελφοι του δυσανασχετούσαν για την προσοχή που
λάμβανε ο Χόκινγκ, αισθανόμενοι ότι οφειλόταν στην κατάστασή του. Ο Χόκινγκ έλαβε
περαιτέρω ακαδημαϊκή αναγνώριση, συμπεριλαμβανομένων πέντε ακόμα τιμητικών απονομών
που ήταν ]το Χρυσό μετάλλιο της Βασιλικής Αστρονομικής Εταιρείας (1985), το
Μετάλλιο Paul Dirac (1987) και, μαζί με τον Πένροουζ, το προσδίδον κύρος,
Βραβείο Wolf (1988). Τέλος το 1989, ονομάστηκε μέλος της Συντροφιάς της τιμής
από τη Βασίλισσα Ελισάβετ Β'.
1990-2000
Στο γάμο του Χόκινγκ
επικρατούσαν εντάσεις για πολλά χρόνια. Η Τζέιν αισθάνθηκε συντετριμμένη από
την παρείσφρηση στην οικογενειακή ζωή τους των απαραίτητων νοσοκόμων και των
βοηθών. Ο αντίκτυπος της προσωπικότητάς του ήταν προκλητικός για τους
συναδέλφους και τα μέλη της οικογένειας, και σε μια συνέντευξη η Τζέιν
περιέγραψε το ρόλο της ως «απλά για να του πω ότι δεν είναι ο Θεός». Επίσης οι
αγνωστικιστικές απόψεις του σχετικά με τη θρησκεία ήρθαν σε αντιπαράθεση με την
ισχυρή χριστιανική πίστη της, και οδήγησαν σε ένταση. Στα τέλη της δεκαετίας
του 1980, ο Χόκινγκ έζησε πλάι στην νοσοκόμα του Ελέιν Μέισον, παρά τον φόβο
ορισμένων συναδέλφων φροντιστών, και των μελών της οικογένειας που ενοχλήθηκαν
από τη δυναμική της προσωπικότητα και την προστατευτικότητά της.
Ο Χόκινγκ ανακοίνωσε στη
Τζέιν ότι την άφηνε για την Μέισον και αναχώρησε από το σπίτι της οικογένειας
τον Φεβρουάριο του 1990. Μετά από το διαζύγιό του από τη Τζέιν την άνοιξη του
1995, ο Χόκινγκ παντρεύτηκε τη Μέισον τον Σεπτέμβριο δηλώνοντας «είναι θαυμάσιο
—παντρεύτηκα τη γυναίκα που αγαπώ».
Ο Χόκινγκ συνέχισε την
εργασία του στη φυσική: το 1993 έγινε συν-εκδότης σε ένα βιβλίο πάνω στην
ευκλείδια κβαντική βαρύτητα με τον Γκάρι Γκίμπονς (Gary Gibbons), και εξέδωσε
μια συλλογή των άρθρων του σχετικά με τις μαύρες τρύπες και το Μπιγκ Μπανγκ. To
1994 στο Ινστιτούτο Νιούτον του Κέιμπριτζ ο Χόκινγκ και ο Πένροουζ έδωσαν μια
σειρά έξι διαλέξεων, οι οποίες δημοσιεύθηκαν το 1996 ως «Η φύση του χώρου και
του χρόνου». Το 1997, παραδέχτηκε ένα δημόσιο επιστημονικό στοίχημα που έβαλε
το 1991 με τον Κιπ Θορν και τον Τζον Πρέσκιλ του Caltech. Ο Χόκινγκ είχε
στοιχηματίσει ότι η πρόταση του Πένροουζ για μια «υπόθεση κοσμικής λογοκρισίας»
— ότι δεν θα μπορούσε να υπάρξει καμία «γυμνή μοναδικότητα» μέσα σε έναν
ορίζοντα — ήταν σωστή. Αφού ανακάλυψε ότι η άποψή του θα μπορούσε να ήταν
πρόωρη, αναθεώρησε και προέκυψε ένα νέο πιο επεξεργασμένο στοίχημα. Αυτό
προσδιόριζε ότι τέτοιες μοναδικότητες θα εμφανίζονταν χωρίς πρόσθετους όρους.
Το ίδιο έτος, ο Θωρν, ο Χόκινγκ και ο Πρέσκιλ έβαλαν ένα άλλο στοίχημα αυτή τη
φορά σχετικά με το παράδοξο των πληροφοριών για τη μαύρη τρύπα. Ο Θορν και ο Χόκινγκ
υποστήριξαν ότι αφού η γενική σχετικότητα το κατέστησε αδύνατο για τις μαύρες
τρύπες να ακτινοβολούν και να χάνουν πληροφορίες, η μάζα-ενέργεια και οι
πληροφορίες που μεταφέρονται από την ακτινοβολία Χόκινγκ πρέπει να είναι
«καινούριες», και όχι μέσα από τον ορίζοντα γεγονότων της μαύρης τρύπας.
Δεδομένου ότι αυτό ερχόταν σε αντίθεση με την κβαντική μηχανική της
μικροαιτιότητας (microcausality), η κβαντική θεωρία της μηχανικής θα έπρεπε να
ξαναγραφεί. Ο Πρέσκιλ υποστήριξε το αντίθετο, ότι αφού ο κβαντικός μηχανικός
προτείνει ότι οι πληροφορίες που εκπέμπονται από μια μαύρη τρύπα σχετίζονται με
τις πληροφορίες που έπεσαν μέσα σε προγενέστερο χρόνο, η έννοια των μαύρων
τρυπών που δίνονται από τη γενική σχετικότητα πρέπει να τροποποιηθεί με κάποιο
τρόπο.
Ο Χόκινγκ διατήρησε επίσης
το δημόσιο προφίλ του, κάνοντας επίσης την επιστήμη προσιτή σε ένα ευρύτερο
κοινό. Μια κινηματογραφική έκδοση του «Μια Σύντομη Ιστορία του Χρόνου», — σε
σκηνοθεσία του Έρολ Μόρις και παραγωγή του Στίβεν Σπίλμπεργκ — έκανε πρεμιέρα
το 1992. Ο Χόκινγκ ήθελε η ταινία να είναι επιστημονική και όχι βιογραφική,
αλλά πείστηκε αλλιώς. Η ταινία, αν και έλαβε θετικές κριτικές, δεν κυκλοφόρησε
ευρέως. Το 1993 δημοσιεύθηκε μια δημοφιλούς επιπέδου συλλογή δοκιμίων,
συνεντεύξεων και ομιλιών με τίτλο Μαύρες τρύπες, Σύμπαντα-βρέφη και άλλα
δοκίμια. Το 1997 δημοσιεύτηκαν μια τηλεοπτική σειρά έξι επεισοδίων "το
Σύμπαν του Στίβεν Χόκινγκ" και ένας οδηγός-εγχειρίδιο. Καθώς ο Χόκινγκ
επέμεινε, αυτή τη φορά εστίασαν εξ ολοκλήρου στην επιστήμη. Έκανε επίσης
διάφορες εμφανίσεις σε δημοφιλή μέσα ενημέρωσης. Στο πάρτυ παρουσίασης της βιντεοσειράς
«Μια Σύντομη Ιστορία του Χρόνου», ο Λέοναρντ Νίμοϊ (Leonard Nimoy), ο οποίος
είχε παίξει τον Σποκ στο Σταρ Τρεκ, έμαθε ότι ο Χόκινγκ ενδιαφερόταν να
εμφανιστεί στη σειρά. Ο Νίμοϊ έκανε τις απαραίτητες επαφές και ο Χόκινγκ έπαιξε
μια ολογραφική προσομοίωση του εαυτού του σε ένα επεισόδιο του Σταρ Τρεκ: Η
επόμενη γενιά το 1993. Την ίδια χρονιά, η φωνή του μέσω συνθεσάιζερ καταγράφηκε
για το τραγούδι των Pink Floyd «Keep Talking», και το 1999 για μια εμφάνιση
στους Σίμσονς. Στη δεκαετία του '90, ο Χόκινγκ
δέχτηκε πιο ανοιχτά το μανδύα του προτύπου για τα άτομα με ειδικές ανάγκες, δίνοντας
διαλέξεις για το θέμα και συμμετέχοντας σε δραστηριότητες συγκέντρωσης χρημάτων.
Στο γύρισμα του αιώνα, ο ίδιος και άλλοι έντεκα πνευματικοί άνθρωποι υπέγραψαν
τη «Χάρτα για την τρίτη χιλιετία για την Αναπηρία», η οποία κάλεσε τις
κυβερνήσεις να ενεργήσουν για την πρόληψη της αναπηρίας και την προστασία των
δικαιωμάτων των αναπήρων.
Το 1999 η Αμερικανική
Φυσική Εταιρία απένειμε στον Χόκινγκ το βραβείο Τζούλιους Έντγκαρ Λίλιενφελντ. Το
ίδιο έτος, η Τζέιν Χόκινγκ δημοσίευσε τη βιογραφία της, «Μουσική για να κινήσει
τα αστέρια», περιγράφοντας τον γάμο της με τον Χόκινγκ και την κατάρρευσή του.
Οι αποκαλύψεις προκάλεσαν αίσθηση στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, αλλά όπως
συνήθιζε σε ότι αφορούσε την προσωπική του ζωή, ο Χόκινγκ δεν έκανε κανένα
δημόσιο σχόλιο, εκτός από το ότι δεν διάβαζε βιογραφίες για τον εαυτό του.
2000-σήμερα
Μετά το δεύτερο γάμο του,
η αρχική οικογένεια του αισθάνθηκε αποκλεισμένη και περιθωριοποιημένη από τη
ζωή του. Λίγο μετά την αλλαγή του αιώνα, και για μια περίοδο περίπου πέντε
ετών, η οικογένεια και οι συνεργάτες του ανησυχούσαν όλο και περισσότερο ότι ο
επιστήμονας δεχόταν σωματική κακοποίηση. Πραγματοποιήθηκαν έρευνες της
αστυνομίας, αλλά έκλεισαν αφού ο Χόκινγκ αρνήθηκε να κάνει καταγγελία.
Ο Χόκινγκ συνέχισε τη
συγγραφή για ένα προσφιλές του ακροατήριο, εκδίδοντας «Το Σύμπαν σε ένα
καρυδότσουφλο» (The Universe in a Nutshell) το 2001, και «Μια πιο σύντομη
ιστορία του χρόνου» (A Briefer History of Time) το οποία έγραψε το 2005 με τον
Λέοναρντ Μλοντίνοφ (Leonard Mlodinow) για να εκσυγχρονίσει τα προηγούμενα έργα
του, ώστε να καταστούν προσιτά σε ένα ευρύτερο κοινό, και «Ο Θεός δημιούργησε
τους ακέραιους» (God Created the Integers), το οποίο εμφανίστηκε το 2006.
Μαζί με τον Τόμας Χέρτογκ
(Thomas Hertog) στον Ευρωπαϊκό Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών (CERN) και τον Τζιμ
Χαρτλ (Jim Hartle), από το 2006 ο Χόκινγκ ανέπτυξε μια θεωρία κοσμολογίας «από
πάνω προς τα κάτω» (top-down), σύμφωνα με την οποία το Σύμπαν δεν είχε μία
μοναδική αρχική κατάσταση αλλά πολλές διαφορετικές, και επομένως ότι δεν είναι
σωστό να διατυπώσει μια θεωρία που προβλέπει την τρέχουσα διαμόρφωση του
Σύμπαντος από μία συγκεκριμένη αρχική κατάσταση. Η θεωρία "top-down"
της κοσμολογίας υποθέτει ότι το παρόν επιλέγει το παρελθόν από μία υπέρθεση
πολλών πιθανών ιστοριών. Με αυτό τον τρόπο, η θεωρία προτείνει μια πιθανή
απάντηση στο ερώτημα του τέλεια ρυθμισμένου Σύμπαντος.
Το ίδιο έτος, 2006, ο
Χόκινγκ και η Ελέιν χώρισαν ήσυχα, και μετά από αυτό ο Χόκινγκ απέκτησε και
πάλι στενότερες σχέσεις με τη Τζέιν, τα παιδιά και τα εγγόνια του.
Αντανακλώντας αυτήν την ευτυχέστερη περίοδο, μια αναθεωρημένη έκδοση του
βιβλίου της Τζέιν αποκαλούμενη «Ταξιδεύοντας στο άπειρο, Η ζωή μου με τον
Stephen», εμφανίστηκε το 2007. Εκείνη τη χρονιά ο Χόκινγκ και η κόρη του Λούσυ
δημοσίευσαν το «George's Secret Key to the Universe», ένα παιδικό βιβλίο
σχεδιασμένο να εξηγήσει τη θεωρητική φυσική με έναν πιο προσιτό τρόπο,
σκιαγραφώντας χαρακτήρες παρόμοιους με εκείνους στην οικογένεια του Χόκινγκ. Το
βιβλίο ακολουθήθηκε από συνέχειες το 2009 και το 2011.
Ο Χόκινγκ συνέχισε να
εμφανίζεται τακτικά στην οθόνη: ντοκιμαντέρ με τίτλο «Ο πραγματικός Στήβεν
Χόκινγκ» (2001) και "Stephen Hawking: Προφίλ "(2002), μια τηλεταινία του Χόκινγκ για την περίοδο
γύρω από την αρχή της ασθένειάς του (2004), καθώς και μια σειρά ντοκιμαντέρ, "Στήβεν Χόκινγκ,
κύριος του Σύμπαντος" (2008).
Ο Χώκιγνκ έκανε περαιτέρω
εμφανίσεις με τη μορφή κινουμένων σχεδίων στο The Simpsons,[209]και Futurama
[211], στις οποίες δίνει τη φωνή του, και στο The Big Bang Theory, όπου συμμετείχε
προσωπικά. Ο Χόκινγκ συνέχισε να ταξιδεύει πολύ και έτσι επισκέφθηκε τη Χιλή,
το Νησί του Πάσχα, τη Νότια Αφρική και την Ισπανία (για να λάβει Βραβείο
Fonseca το 2008), τον Καναδά και έκανε πολλαπλά
ταξίδια στις Ηνωμένες Πολιτείες. Για πρακτικούς λόγους που σχετίζονταν με την
αναπηρία ο Χόκινγκ ταξίδευε όλο και περισσότερο με το ιδιωτικό του τζετ, που από
το 2011 αυτό έγινε ο μόνος τρόπος του για διεθνή ταξίδια.
Κατά τη διάρκεια των ετών
που ακολούθησαν, o Χόκινγκ διατήρησε το δημόσιο προφίλ του τραβώντας την
προσοχή κάνοντας συχνά αμφισβητούμενες δηλώσεις: έχει δηλώσει ότι οι ιοί
υπολογιστών θα πρέπει να θεωρούνται μια νέα μορφή ζωής όπου οι άνθρωποι θα
πρέπει να χρησιμοποιήσουν τη γενετική εφαρμοσμένη μηχανική για να αποφύγουν να
παγιδέψουν τους υπολογιστές, και ότι με δεδομένη την απεραντοσύνη του
Σύμπαντος, πιθανόν να υπάρχουν εξωγήινοι, αλλά η επαφή μαζί τους πρέπει να
αποφευχθεί. Το 2010 είπε "εάν κάποτε μας επισκεφθούν εξωγήινοι, το
αποτέλεσμα νομίζω ότι θα είναι όπως όταν πρωτοπάτησε το πόδι του στην Αμερική ο
Χριστόφορος Κολόμβος, γεγονός όχι και τόσο θετικό για τους Ινδιάνους της
Αμερικής." Ο Χόκινγκ έχει εκφράσει τις ανησυχίες του ότι η ζωή στη γη
διατρέχει κίνδυνο λόγω «ενός ξαφνικού πυρηνικού πολέμου, γενετικά
τροποποιημένων ιών ή άλλους κινδύνους που δεν έχουμε ακόμα σκεφτεί». Προβλέπει
ότι οι διαστημικές πτήσεις και ο αποικισμός στο διάστημα είναι αναγκαία στοιχεία
για το μέλλον της ανθρωπότητας. Παρακινημένος από την επιθυμία να αυξηθεί το
δημόσιο ενδιαφέρον για τις διαστημικές πτήσεις και να δείξει τις δυνατότητες
των ατόμων με ειδικές ανάγκες, το 2007, συμμετείχε σε συνθήκες μηδενικής
βαρύτητας σε μια πτήση αεροσκάφους μειωμένης βαρύτητας, με την ευγενική χορηγία
της Zero Gravity Corporation, κατά την οποία βίωσε συνθήκες μηδενικής βαρύτητας
οκτώ φορές.
Ως υποστηρικτής για πολλά
χρόνια του Εργατικού Κόμματος, ο Χόκινγκ έχει γνωστοποιήσει επίσης όλο και
περισσότερο τις απόψεις του πάνω σε διάφορα πολιτικά ζητήματα. Το 2000 έκανε
ένα αφιέρωμα για τον δημοκρατικό υποψήφιο πρόεδρο Αλ Γκορ, αποκάλεσε την
εισβολή στο Ιράκ του 2003 "έγκλημα πολέμου", μποϊκόταρε ένα συνέδριο
στο Ισραήλ λόγω ανησυχιών σχετικά με τις πολιτικές του έναντι των Παλαιστινίων,
έκανε εκστρατεία για τον πυρηνικό αφοπλισμό και έχει υποστηρίξει την έρευνα των
βλαστικών κυττάρων, την καθολική υγειονομική περίθαλψη, καθώς και δράσεις για
την αποτροπή της κλιματικής αλλαγής. Ο Χόκινγκ έχει επίσης χρησιμοποιήσει τη
φήμη του για να διαφημίσει προϊόντα, συμπεριλαμβανομένων μιας αναπηρικής
καρέκλας, και των εταιρειών National Savings, British Telecom, Specsavers, Egg
Banking, και Go Compare.
Στον τομέα της φυσικής,
από το 2003, ήταν αυξανόμενη η συναίνεση ότι ο Χόκινγκ είχε άδικο για την
απώλεια των πληροφοριών σε μια μαύρη τρύπα. Σε μια διάλεξη του το 2004 στο
Δουβλίνο, ο φυσικός παραδέχθηκε το στοίχημά του με τον Πρέσκιλ το 1997, αλλά
περιέγραψε τη δική του, κάπως αμφισβητούμενη λύση στο πρόβλημα του παραδόξου
των πληροφοριών, που αφορούν τη δυνατότητα στις μαύρες τρύπες να έχουν
περισσότερες από μία τοπολογία. Σε άρθρο
του το 2005 που δημοσίευσε για το θέμα, υποστήριξε το παράδοξο των πληροφοριών
που εξηγήθηκε εξετάζοντας όλες τις εναλλακτικές ιστορίες συμπάντων, με απώλεια
πληροφοριών σε εκείνες με τις μαύρες τρύπες που ακυρώνονται σε σχέση με εκείνες
χωρίς απώλεια. Στο πλαίσιο μιας άλλης μακροχρόνιας επιστημονικής διαμάχης, ο Χόκινγκ
εμφατικά υποστήριξε, και στοιχημάτισε, ότι το μποζόνιο του Higgs δεν θα βρεθεί
ποτέ. Η ύπαρξη του σωματιδίου, που προτάθηκε ως μέρος της θεωρίας του πεδίου
Χιγκς από τον Πίτερ Χιγκς το 1964, έγινε δυνατό να επιβεβαιωθεί μέσω του
Fermilab κοντά στο Σικάγο και του Large Electron Positron και του Large Hadron
Collider στο CERN. Ο Χόκινγκ και ο Χιγκς
είχαν μια έντονη δημόσια συζήτηση για το θέμα αυτό το 2002 και ξανά το 2008, με
τον Χιγκς να κριτικάρει τη δουλειά του Χόκινγκ και να παραπονιέται για τον Χόκινγκ
ότι "η διασημότητα του δίνει μια στιγμιαία αξιοπιστία που οι άλλοι δεν
έχουν". Το σωματίδιο ανακαλύφθηκε
στο CERN, τον Ιούλιο του 2012: ο Χόκινγκ γρήγορα παραδέχθηκε ότι είχε χάσει το
στοίχημά του και είπε ότι ο Χιγκς θα
πρέπει να κερδίσει το βραβείο Νόμπελ Φυσικής.
Η επιδείνωση της ασθένειας
του Χόκινγκ συνεχίστηκε, και το 2005 άρχισε να επικοινωνεί με συσκευή
επικοινωνίας μέσω των κινήσεων των μυών των μάγουλών του, με ρυθμό περίπου μία
λέξη ανά λεπτό. Με αυτήν την επιδείνωση της υγείας του υπήρξε κίνδυνος να
αποκτήσει το σύνδρομο του εγκλεισμού και έτσι ο Χόκινγκ συνεργάστηκε με
ερευνητές σε συστήματα που θα μπορούσαν να μεταφράσουν τα σχέδια του εγκεφάλου
του ή τις εκφράσεις του δικού του προσώπου με ενεργοποίηση διακοπτών. Από το
2009 δεν μπορούσε πλέον να οδηγήσει την αναπηρική καρέκλα του μόνος. Υπήρξε αύξηση
στις δυσκολίες αναπνοής, που απαιτούσε αναπνευστικό μηχάνημα κατά περιόδους,
και γιαυτό νοσηλεύτηκε αρκετές φορές.
Το 2002, μετά από μια
ευρεία ψηφοφορία στο Ηνωμένο Βασίλειο, το BBC τον συμπεριέλαβε στον κατάλογο με
τους 100 Μεγαλύτερους Βρετανούς. Στον Χόκινγκ απονεμήθηκε Μετάλλιο Κόπλεϊ από
τη Βασιλική Εταιρεία (2006), το Προεδρικό μετάλλιο της ελευθερίας (2009), και
το βραβείο της Ρωσικής Θεμελιώδης Φυσικής (2012).
Πολλά κτίρια έχουν πάρει
το όνομά του, συμπεριλαμβανομένου του Μουσείου Επιστημών Στήβεν Χόκινγκ στο Σαν
Σαλβαδόρ στο Ελ Σαλβαδόρ, το Κτίριο Στίβεν Χόκινγκ στο Κέιμπριτζ, και το Κέντρο
Στήβεν Χόκινγκ στο Ινστιτούτο Περιμίτερ στον Καναδά. Ταυτόχρονα, δεδομένης της
σχέσης του Χόκινγκ με το χρόνο, παρουσιάστηκε το μηχανικό ρολόι
"Χρονοφάγο" στο Κολέγιο Κόρπους Κρίστι του Κέιμπριτζ το Σεπτέμβριο
του 2008.
Όπως απαιτείτο από τους
κανονισμούς του πανεπιστημίου, ο Χόκινγκ αποσύρθηκε από Λουκασιανό Καθηγητή
Μαθηματικών το 2009. Παρά τις υποθέσεις ότι θα εγκατέλειπε το Ηνωμένο Βασίλειο
σε ένδειξη διαμαρτυρίας, λόγω περικοπών στη δημόσια χρηματοδότηση στη βασική
επιστημονική έρευνα , ο Χόκινγκ συνέχισε να εργάζεται ως διευθυντής ερευνών στο
Τμήμα Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Θεωρητικής Φυσικής, και είχε δηλώσει ότι δεν
σκοπεύει να αποσυρθεί.
Ο Χόκινγκ δήλωνε ότι «δεν
είναι θρησκευόμενος κατά τη συνήθη έννοια» και πιστεύει ότι «το Σύμπαν διέπεται
από τους νόμους της επιστήμης. Οι νόμοι μπορεί να αποφασίστηκαν από τον Θεό,
αλλά ο Θεός δεν παρεμβαίνει για να τους καταργήσει.» Σε συνέντευξή του που
δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα The Guardian, ο Χόκινγκ θεωρεί την έννοια του
Παραδείσου ως μύθο, πιστεύοντας ότι «δεν υπάρχει παράδεισος ή μετά θάνατον ζωή»
και ότι μια τέτοια ιδέα ήταν ένα «παραμύθι για τους ανθρώπους που φοβούνται το
σκοτάδι». Στη διάσκεψη Zeitgeist της Google το 2011, ο Χόκινγκ είπε ότι «η
φιλοσοφία είναι νεκρή». Πιστεύει ότι οι φιλόσοφοι «δεν συμβαδίζουν με τις
σύγχρονες εξελίξεις στην επιστήμη» και ότι οι επιστήμονες «έχουμε γίνει οι
φορείς του φακού της ανακάλυψης, στην αναζήτησή μας για τη γνώση». Είπε ότι
φιλοσοφικά προβλήματα μπορούν να απαντηθούν από την επιστήμη, ιδίως μέσω των
νέων επιστημονικών θεωριών που «μας οδηγούν σε μια νέα και πολύ διαφορετική
εικόνα του Σύμπαντος και της θέσης μας σε αυτό». Τον Αύγουστο του 2012 ο Χόκινγκ
«συμμετείχε» στην τελετή έναρξης των Παραολυμπιακών Αγώνων .
Ελληνικές μεταφράσεις
έργων του
- Μαύρες τρύπες, σύμπαντα-βρέφη, και άλλα δοκίμια, μετάφραση-επιμ. Φάνης Γραμμένος, εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 1993, 196 σελ., ISBN 978-960-7023-78-0
- Η φύση του χώρου και του χρόνου (με τον Roger Penrose), μετάφρ. Ν. Ταμπάκης, Εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα 1996, 151 σελ., ISBN 978-960-270-762-3
- Το χρονικό του χρόνου: Από τη Μεγάλη `Εκρηξη ως τις μαύρες τρύπες (A brief history of time), μετάφρ. Κωνσταντίνος Χάρακας (2η έκδ.), εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 1997, 286 σελ. ISBN 978-960-7778-03-1
- Το Σύμπαν σε ένα καρυδότσουφλο, μετάφρ.-επιμ. Μαριάνθη Πετράκη, εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 2001, 224 σελ., ISBN 978-960-7778-46-8
- Το χρονικό του χρόνου: Εικονογραφημένο μετάφρ.-επιμ. Κωνσταντίνος Χάρακας, 2η έκδ., εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 2005, 248 σελ., ISBN 978-960-7023-03-2
- Ένα συντομότερο χρονικό του χρόνου (A briefer history of time, «Μια περισσότερο προσιτή, εικονογραφημένη, εκ νέου επιμελημένη έκδοση του κλασικού βιβλίου») (με τον Leonard Mlodinow), μετάφρ. Νίκος Σιμάτος, εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 2005, 199 σελ., ISBN 978-960-7778-88-8
- Στους ώμους γιγάντων, μετάφρ. Αθανάσιος Κυριαζόπουλος, εκδ. «Τραυλός», Αθήνα 2006, 280 σελ., ISBN 978-960-6640-16-2
- Το μυστικό κλειδί του Τζορτζ για το Σύμπαν (με τη Lucy Hawking, παιδικό), μετάφρ. Μαρία Παππά, εικονογρ. Γκάρι Πάρσονς, Εκδοτ. Οίκος Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2008, 343 σελ., ISBN 978-960-14-1703-5
- Ο Τζορτζ και το κοσμικό κυνήγι του θησαυρού (με τη Lucy Hawking, παιδικό), μετάφρ. Μαρία Παππά, εικονογρ. Γκάρι Πάρσονς, Εκδοτ. Οίκος Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2009, 320 σελ., ISBN 978-960-14-2126-1
- Το μεγάλο σχέδιο: Νέες απαντήσεις στα έσχατα ερωτήματα της ζωής (με τον Leonard Mlodinow), μετάφρ. Κώστας Σίμος, εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 2010, 243 σελ., ISBN 978-960-6717-45-1
- Το χρονικό της ζωής μου (My Brief History, αυτοβιογραφία), μετάφρ. Νέστορας Χούνος, επιμ. Κώστας Κλεΐδης, εκδ. «Τραυλός», Αθήνα 2013, 161 σελ., ISBN 978-618-5061-01-2
- Μαύρες τρύπες — Οι διαλέξεις Reith του BBC, μετάφρ. Κώστας Σίμος, εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 2016, 80 σελ., ISBN 978-618-5111-50-2
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου