ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΓΙΑΝΝΗΣ : Κώδικας Χαμουραμπί και ιατρική

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

Κώδικας Χαμουραμπί και ιατρική

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΓΙΑΝΝΗΣ

stefanogiannis@gmail.com

Ο Κώδικας του Χαμουραμπί βρέθηκε στην αρχαία Μεσοποταμία και αποτελεί μια από τις αρχαιότερες σειρές νόμων στην ανθρώπινη ιστορία.

Ο βασιλιάς της Βαβυλώνας

Ο Χαμουραμπί ήταν βασιλιάς στη Βαβυλώνα της Μεσοποταμίας, από το 1792 ως το 1750 π.Χ. Ήταν μεγάλος μεταρρυθμιστής, νομοθέτης και στρατάρχης, ενώ έμεινε στην ιστορία για τη σύνταξη του πρώτου ομώνυμου νομοθετικού κώδικα της ιστορίας. Ο Κώδικας είναι γραμμένος στην αρχαία ακκαδική γλώσσα, σε μία στήλη μαύρου βασάλτη και βρέθηκε το 1901 στη Σούσα, στο σημερινό Ιράν, από Γάλλους αρχαιολόγους. Σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι. Βασική αρχή του Κώδικα υπήρξε «η αρχή της ανταπόδοσης των ίσων» και διέκρινε τρεις κατηγορίες πληθυσμού: α) τους ελεύθερους (ευγενείς, ιερατείο, ανώτερους υπαλλήλους, στρατιωτικούς και γαιοκτήμονες), β) την μεσαία τάξη (τους «μουσκινού», δηλ. τους βιοτέχνες, τους κατώτερους υπαλλήλους, τους εργάτες, αγρότες και εμπόρους) και γ) τους δούλους.

Ο Κώδικας αυτός, ο οποίος για πολλούς ερευνητές αποτελεί και το πρώτο ιστορικό κείμενο που αναφέρεται σε θέματα δεοντολογίας και ευθύνης των γιατρών έναντι των ασθενών τους, εκτιμάται, από πολλούς ερευνητές, ότι είναι ο προάγγελος του γνωστού σ’ εμάς Ιπποκρατικού Όρκου, που θεωρείται διαχρονικά το πρότυπο και η πυξίδα της ιατρικής βιοηθικής και δεοντολογίας. Ο μεταγενέστερος, επίσης, Μωσαϊκός Νόμος, περιέχει αρκετές ομοιότητες με τον Κώδικα του Χαμουραμπί.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΩΔΙΚΑ ΝΟΜΩΝ

Ο κώδικας αναφέρει νόμους και σκληρές τιμωρίες, ανάλογα με την κοινωνική τάξη, σε περίπτωση παράβασης κανόνων σχετικούς με κλοπή, τραυματισμό, φόνο, διεκδικήσεις γης, γάμο, περιουσιακά δικαιώματα, δολιοφθορά, καθώς και δικαιώματα παιδιών, γυναικών ή δούλων. Μεταξύ άλλων, περιείχε διατάξεις που ρύθμιζαν το κανονισμό λειτουργίας των ταβερνών (“οίκων οινοποσίας”), την ευθύνη των οδηγών καραβανιών για οποιαδήποτε ζημιά, τις περιπτώσεις φυσικών καταστροφών, ενώ προστάτευε το οικιακό άσυλο και τιμωρούσε με θάνατο την παραβίασή του.

Ενδεικτικά, κάποιοι βασικοί «ποινικοί» νόμοι ανέφεραν ότι: α) Αν κάποιος κατηγορήσει αναίτια κάποιον άλλο, αλλά δεν μπορεί να αποδείξει τις κατηγορίες, τότε θα θανατώνεται, β) Αν κάποιος χτυπήσει άτομο ανώτερης τάξης, τότε θα μαστιγώνεται δημοσίως εξήντα φορές, γ) αν ένας ληστής συλληφθεί την ώρα της ληστείας, τότε θανατώνεται και δ) αν ένας σκλάβος χτυπήσει κάποιον ελεύθερο άνθρωπο, θα του κόβεται το αυτί.

Οι συγκεκριμένοι νόμοι ήταν απόλυτοι, δηλαδή δε συγχωρούσαν άγνοια, δικαιολογίες για λάθη ή παρερμηνείες καθώς ο Κώδικας ήταν εκτεθειμένος σε δημόσιο χώρο, ώστε να μπορούν να τον βλέπουν όλοι. Ωστόσο, το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού εκείνη την εποχή ήταν αναλφάβητο και χρειάζονταν τη βοήθεια άλλων εγγράμματων κατοίκων, προκειμένου να κατανοήσουν τα κείμενα. Το περιεχόμενο της θεϊκής εντολής, είναι η επιβολή ενός κράτους δικαίου, που εμπνέεται απ’ την ιδέα ενός ευρύτερου κοινωνικού και ανθρωπιστικού καθήκοντος.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΙΑΤΡΙΚΩΝ ΝΟΜΩΝ

Ο συγκεκριμένος κώδικας περιελάμβανε 250 νόμους στους οποίους καθορίζονταν διάφορα θέματα πρακτικής και δεοντολογίας, με κυριότερο το γεγονός ότι σε περίπτωση λάθους, ο γιατρός μπορούσε να τιμωρηθεί ακόμη και με κόψιμο των χεριών του. Από τα άρθρα του Κώδικα, τα 20 κάνουν έμμεση ή άμεση αναφορά στους γιατρούς και είναι χωρισμένα σε 4 ενότητες: Η πρώτη αναφέρεται στην ιατρική αμοιβή, η δεύτερη στις εκτρώσεις, η τρίτη στις σοβαρές εγχειρήσεις και η τέταρτη στις εξαρθρώσεις. Ο Κώδικας του Χαμουραμπί προέβλεπε, επίσης, την ευθύνη του γιατρού και τον αντάμειβε αν χειρουργούσε με επιτυχία έναν ασθενή ή έσωζε τη ζωή του και τον τιμωρούσε αυστηρά αν προξενούσε ζημιά ή προξενούσε το θάνατο του ασθενή με τη διενέργεια κάποιας ιατρικής επέμβασης.

Μερικά από τα ιατρικά άρθρα του Κώδικα έχουν ως εξής:

«Αν ένας ιατρός εκτελέσει μια σοβαρή εγχείρηση με το ορειχάλκινο μαχαιρίδιο στο σώμα ενός ευγενούς και του έχει σώσει τη ζωή ή αν έχει ανοίξει ένα απόστημα στο μάτι ενός κυρίου και του σώσει το μάτι, τότε να παίρνει σαν αμοιβή 10 αργυρούς σίκλους (αρχαίο νόμισμα)».

Στη στήλη, επίσης, αναφέρονται κι άλλες πληροφορίες για την ιατρική της μακρινής εκείνης εποχής στη Βαβυλωνία: «Αν πρόκειται αντιθέτως για κοινό πολίτη, όχι ευγενή, η αμοιβή του ιατρού να είναι 5  σίκλοι. Αν πρόκειται για δούλο, ο κύριος του δούλου να πληρώνει στο γιατρό 2 αργυρούς σίκλους. Αν ένας γιατρός έχει εκτελέσει μια σοβαρή εγχείρηση με το ορειχάλκινο μαχαιρίδιο στο σώμα ενός ευγενούς και του έχει προκαλέσει το θάνατο ή έχει ανοίξει ένα απόστημα στο μάτι ενός ευγενούς και του έχει προκαλέσει την απώλεια του ματιού, να του κόβεται το χέρι. Αν ένας ιατρός έχει εκτελέσει μια σοβαρή εγχείρηση στο σώμα ενός δούλου, χρησιμοποιώντας το ορειχάλκινο μαχαιρίδιο και έχει προκαλέσει το θάνατο του δούλου, να αντικαθιστά τον δούλο με άλλο δούλο… Αν του έχει ανοίξει με το ορειχάλκινο μαχαιρίδιο ένα απόστημα στο μάτι και έχει προκαλέσει την απώλεια του ματιού, να πληρώνει σε άργυρο το μισό της αξίας του δούλου… Αν ένας ιατρός έχει ανατάξει κάταγμα σ’ έναν ευγενή ή του έχει θεραπεύσει τένοντα από θλάση, να πληρώνει ο άρρωστος τον ιατρό 5 σίκλους. Αν πρόκειται για κοινό πολίτη, η αμοιβή θα είναι 3 αργυροί σίκλοι. Αν πρόκειται για δούλο, να πληρώνει ο κύριος του δούλου στον ιατρό 2 αργυρούς σίκλους».

Ο κώδικας, όμως, δεν περιοριζόταν στη ρύθμιση μόνο των πράξεων του χειρουργού. Έτσι, παρακάτω γράφει:

«Αν κάποιος κακοποιήσει μια ελεύθερη έγκυο γυναίκα και προκαλέσει αποβολή του εμβρύου, να πληρώνει 10 αργυρούς σίκλους για το έμβρυο. Αν η γυναίκα πεθάνει, να καταδικάζεται σε θάνατο η κόρη εκείνου που έκανε το κακό. Αν ένας άνθρωπος εμπιστευτεί το μικρό παιδί του σε μια τροφό και το παιδί πεθάνει στα χέρια της κι αν στη συνέχεια η τροφός πάρει άλλο παιδί να το θηλάσει, χωρίς την άδεια της μητέρας ή του πατέρα, να οδηγείται στο δικαστήριο και να καταδικάζεται σε ακρωτηριασμό των μαστών».

Το είδος και η αυστηρότητα των συγκεκριμένων διατάξεων οδηγεί τους ερευνητές στο συμπέρασμα ότι το περιεχόμενο του κώδικα δεν είναι αποκλειστικό δημιούργημα της οργανωτικής αυθεντίας του Χαμουραμπί, αλλά ίσως συλλογή και κωδικοποίηση αντιλήψεων που εφαρμόζονταν στη πράξη τις παλιότερες εποχές.

Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗ ΒΑΒΥΛΩΝΑ

Από τις βιβλιοθήκες των Βαβυλωνίων διασώθηκαν μερικά κείμενα, γραμμένα σε σφηνοειδή γραφή, που μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι στην αρχαία εκείνη κοινωνία του 18ου αιώνα π.Χ., υπήρχαν «επιστήμονες» γιατροί. Έκαναν, μάλιστα, και χρήση αξιόλογου αριθμού συνταγών με φάρμακα απ’ το ζωικό και φυτικό βασίλειο, αλλά και από διάφορα ορυκτά, όπως στην αρχαία Αίγυπτο, ενώ αναφέρονται και άλλες «επιστημονικές ειδικότητες», όπως τροφοί και αμβλωτές. Υπήρχαν, ακόμη και πρακτικοί χειρουργοί, που ασκούσαν ταυτόχρονα και το επάγγελμα του κουρέα και έκαναν ιατρικές πράξεις, όπως για παράδειγμα οι αφαιμάξεις, το «ράψιμο» πληγών στο δέρμα και η αφαίρεση ογκιδίων.

Άλλο χαρακτηριστικό της εποχής είναι ότι οι Ασσύριοι και οι Βαβυλώνιοι δεν ξεχώριζαν τον ιατρό από τον ιερέα, διότι την ιδιότητα του ιατρού την ασκούσαν περισσότερο οι ιερείς, είτε ως κύριο είτε ως δευτερεύον έργο. Ο ιατρός με την έννοια αυτή, δεν μπορούσε να θεωρηθεί απλός πολίτης, πράγμα που ίσχυε για τον χειρουργό-κουρέα, ενώ στο θεραπευτικό του οπλοστάσιο φαίνεται πως είχε δυο πηγές, την εμπειρία και τη μαγική τέχνη.

ΟΙ ΘΕΡΑΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

H βασική ιατρική πεποίθηση της εποχής ήταν η απόδοση των ασθενειών, και ιδίως των επιδημιών, στην οργή των θεών ή σε κακά πνεύματα και δαίμονες, όπως ο Σαμάς ή η Ιστάρ, που τιμωρούσαν τους ανθρώπους για κάποια τους παράβαση. Έτσι, το έργο του ιατρού περιοριζόταν στην αναγνώριση της πηγής της ασθένειας και στην αντιμετώπισή της με «ματζούνια», προσευχές ή εξορκισμούς. Για τον σκοπό αυτό η σπλαγχνοσκοπία, η μελέτη δηλαδή των σπλάγχνων των θυσιαζόμενων ζώων, γνώρισε μεγάλη άνθηση στην κοιλάδα που απλώνεται ανάμεσα στον Τίγρη και στον Ευφράτη. Το συκώτι των ζώων ήταν η πλουσιότερη πηγή πληροφοριών για αιώνες. Έκαναν, μάλιστα, και προπλάσματα οργάνων από πηλό ή μέταλλο, κάτι που θα συνέχισαν και οι Ετρούσκοι, 2.000 χρόνια αργότερα. Η παρέμβαση, δηλαδή, του γιατρού ολοκληρωνόταν υπό την ιερατική του ιδιότητα με προσευχές στον υπεύθυνο θεό ή με κατάρες, για να εξορκιστούν τα κακά πνεύματα.

ΟΙ ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΦΑΡΜΑΚΑ ΤΩΝ ΒΑΒΥΛΩΝΙΩΝ ΓΙΑΤΡΩΝ

Σε πολλές περιπτώσεις, ο γιατρός έδινε την ανάλογη συνταγή στον άρρωστο. Σε πινακίδες που βρέθηκαν αναγράφονται περίπου 250 θεραπευτικά βότανα και γύρω στις 120 ορυκτές ουσίες, που χορηγούνταν στον άρρωστο υπό μορφή εμβρεγμάτων, αφεψημάτων, αλοιφών, καταπλασμάτων, εισπνοών ή πλύσεων. Από τις φυτικές ουσίες χρησιμοποιούνταν περισσότερο η μπελαντόνα, η αλόη, το γλυκάνισο, το κάρδαμο, η κασσία, το ρετσινόλαδο, ο δυόσμος, η γλυκόριζα, το ρόδι και η παπαρούνα.

Το γάλα, επίσης, χρησιμοποιούνταν συχνά ως φάρμακο, ενώ σε κείμενα αναφέρεται και η θεραπευτική χρήση των ματιών της γαρίδας, του ελαφοκέρατου και άλλων αξιοπερίεργων πραγμάτων. Αυτά τα «περίεργα» σκευάσματα προσφέρονταν διαλυμένα σε κρασί και άλλα ποτά, ώστε να αποκτούν ευχάριστη γεύση. Έχει βρεθεί, ακόμη, ότι οι Ασσύριοι κι οι Βαβυλώνιοι γνώριζαν τα υπόθετα και τα κλύσματα.

ΟΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ

Οι μαρτυρίες για τη διάγνωση, τη θεραπεία και την κατάληξη των ασθενών είναι εξαιρετικά ελλιπείς. Συνήθως αναφέρεται μόνο το όνομα της ασθένειας και μια σύντομη περιγραφή των συμπτωμάτων της. Για παράδειγμα: «Αν κάποιος τρώει και πίνει κατά κόρον κι αν εν συνεχεία αισθάνεται πόνους στο στομάχι και φλόγωση των σπλάγχνων και υποφέρει από κολικούς, η αρρώστια του λέγεται «μουσενίκου». Αν έχει βάρος στο στομάχι και συγχρόνως εκδηλώνονται συσπάσεις των μυών και ναυτία, τότε πρέπει να πάρει ειδικό συνδυασμό βοτάνων».

Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΓΙΑΤΡΩΝ ΣΤΗ ΒΑΒΥΛΩΝΑ

Χάρη στον Κώδικα του Χαμουραμπί αποκτήθηκε μια εικόνα της ταξικής κοινωνίας της εποχής του και ιδιαίτερα καταγράφηκε η θέση, η αποστολή και η ευθύνη των γιατρών καθώς και η αίσθηση του νόμου και της δικαιοσύνης που είχαν οι άνθρωποι της αριστοκρατίας της Βαβυλώνας στις αρχές της 2ης π. Χ . χιλιετίας. Είναι φανερό ότι ο Κώδικας, στο ιατρικό του κομμάτι, μεγιστοποιούσε την τιμωρία του ιατρικού λάθους, προσπαθώντας να αποτρέψει τους γιατρούς της εποχής από την αμελή και βιαστική εκτέλεση των καθηκόντων τους.

Γενικά, πάντως, φαίνεται ότι παρόλα τα αναφερόμενα ο Βαβυλώνιος ιατρός απολάμβανε τα εξαιρετικά του προνόμια και κυκλοφορούσε με πλούσιο και πομπώδες ντύσιμο, έχοντας μαζί σε ειδική θήκη τη σφραγίδα του, που ήταν κατεργασμένη με μεγάλη λεπτότητα. Ο φόβος απέναντι στο κακό και το θάνατο κι ο πόθος της θεραπείας και της μακροζωίας, ευνοούσαν και εκεί, στη χώρα τού Τίγρη και του Ευφράτη, τη θέση ατόμων που, χωρίς να γνωρίζουν ουσιαστικά να θεραπεύουν, αναπτέρωναν και καλλιεργούσαν τις ελπίδες των δυστυχισμένων αρρώστων. Μερικές φορές, πάντως, αξιοποιώντας την ελλιπή γνώση, την τύχη και την εμπειρία τους, αποφεύγοντας τις κακοτοπιές και τις σκληρές τιμωρίες, επιτύγχαναν θετικό θεραπευτικό αποτέλεσμα, γι-γαντώνοντας τη φήμη και τη αναγνώρισή τους στις συνειδήσεις των αγράμματων και αδαών ανθρώπων της εποχής.

Χανιώτικα Νέα / 4.4.2015