Το χρονικό της ιστορικής "Μάχης των Βρυσών" (6-7 Αυγούστου 1867)

Το χρονικό της ιστορικής "Μάχης των Βρυσών"

(6-7 Αυγούστου 1867)

Οι Βρύσες είναι χωριό της επαρχίας Μιραμπέλλου του Λασιθίου, σε απόσταση 3 χιλιομέτρων από τη Νεάπολη. Είναι κτισμένο στη βόρεια πλευρά του όρους Καβαλαρά.

Αποτελούν έδρα τοπικής Κοινότητας του Δήμου Αγίου Νικολάου με 293 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή πληθυσμού του 2011.

Την περίοδο της Κρητικής Επανάστασης 1866-68, στις Βρύσες έγινε μεγάλη μάχη (6-7 Αυγούστου 1867), στην οποία ηττήθηκαν οι Τούρκοι (σκοτώθηκαν 250 Οθωμανοί) και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν προς τη Νεάπολη. Στη μάχη εκείνη διακρίθηκαν ο Εμμανουήλ Κοκκίνης, τα αδέρφια Εμμανουήλ και Κωνσταντίνος Σφακιανάκης και άλλοι. Από το 1986 καθιερώθηκε ο εορτασμός της επετείου της μάχης, υπό την αιγίδα του Δήμου Νεάπολης (αρχικά και έπειτα Αγίου Νικολάου).

Το χρονικό 

Εορτάζουμε φέτος την 151η επέτειο της Μάχης των Βρυσών, που έλαβε χώρα κατά το δεύτερο χρόνο της αιματηρής Μεγάλης Κρητικής Επανάστασης 1866-68,  στις 6-7 Αυγούστου 1867.

Τη αρχή της επανάστασης, που επίσημα κηρύχτηκε το Μάιο του 1866, μπορούμε να την ανιχνεύσουμε νωρίτερα και συγκεκριμένα το 1864, και στις ανατολικές επαρχίες της Κρήτης στο Μεραμπέλλο και την Πεδιάδα , με πρώτη πράξη το λεγόμενο Μοναστηριακό Ζήτημα και στη συνέχεια με τη μορφή ένοπλου αγώνα σε όλη την Κρήτη.

Μετά το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου ο Τούρκος αρχηγός του στρατού Ομέρ Πασάς οδηγεί το στρατό του προς τα ανατολικά για να καταπνίξει την επανάσταση. Κυρίως να κυριεύσει το Οροπέδιο Λασιθίου που ήταν το άντρο των επαναστατών της ανατολικής Κρήτης. Το Μάιο του 1867 αφού το καταστρέφει ολοσχερώς, χωρίζει το στρατό του σε τρία τμήματα. Το ένα με κατεύθυνση τα Σφακιά το δεύτερο προς τη Μεσσαρά και το τρίτο προς το Μεραμπέλλο.

Μετά τις επιχειρήσεις εναντίον των δύο κυριοτέρων ορμητηρίων των επαναστατών, των Σφακίων και του Λασιθίου, ισχυρίζεται στην αναφορά του προς το Σουλτάνο ότι η Επανάσταση είχε κατασταλεί. Αυτό όμως απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Το Λασίθι και τα Σφακιά, που για να τα πατήσει έχασε τόσους άνδρες και έκανε τόσες δαπάνες, βρισκόταν και πάλι στα χέρια των επαναστατών, διότι δεν μπορούσε να τα κρατήσει. Μάχες μαίνονταν σε όλο το νησί. Ιδιαίτερα στα ανατολικά οι επαναστάτες εξακολουθούν να αγωνίζονται στις επαρχίες γύρω από το Οροπέδιο Λασιθίου και σημειώνουν τον Αύγουστο και το Σεπτέμβρη του 1867 μεγάλες νίκες. Με το Λασίθι πάλι στα χέρια τους όσοι από τους επαναστάτες συγκεντρώθηκαν εκεί δεν σταματούν να επιτίθενται κατά των τούρκων που ήταν στα τριγύρω μέρη.

 Ομέρ Πασάς

Το μόνο που κατάφερε ο Ομέρ ήταν να σκορπά τρόμο, πανικό και ερήμωση. Οι ωμότητες εις βάρος του άμαχου πληθυσμού αποτελούν τον κύριο άξονα της τακτικής του, πράγμα που επιτέλους ευαισθητοποίησε τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις με αποτέλεσμα να φροντίσουν για τη μεταφορά χιλιάδων γυναικόπαιδων στον Πειραιά, στη Σύρα και σε άλλα μέρη της Ελλάδας.

Μετά τη καταστροφή του Οροπεδίου μεγάλο μέρος της δύναμης του Τούρκικου στρατού που κατέβηκε προς το Μεραμπέλλο, εγκαταστάθηκε στο Νεοχώριο. Κατέχουν τα υψώματα γύρω από τη Νεάπολη και την πεδιάδα του Χουμεριάκου. Ένα τάγμα έχει στρατοπεδεύσει στο Πρόβερμα των Βρυσών, στην περιοχή από το παλιό υδραγωγείο έως τα κτίρια των κατασκηνώσεων. Έχουν εγκαταστήσει δύο φυλάκια, το ένα στον πόρο της Καβαλλαράς και το άλλο στον Προφήτη Ηλία. Άρχισαν τις καταστροφές, τους φόνους , τη βεβήλωση των εκκλησιών, σε κάποιες από τις οποίες υπάρχουν ακόμα τα σημάδια. Στην έκθεσή του «Σφαγαί και δηώσεις των Τούρκων εν ταις 6 Ανατολικωτέρας επαρχίας της Κρήτης» μεταξύ άλλων, ο Κων/νος Σφακιανάκης υπογράφει στις 27 Αυγούστου « Μεγάλη καταστροφή έπαθε η Ι.Μ. Κρεμαστών. Στις 7 Ιουνίου εφόνευσαν εν Βρύσες τον χρηστόν νέον Εμμανουήλ Βελονάκη διότι δεν έσπευσε δρομαίως να προμηθεύσει ασκούς με έλαιον εις Οθωμανόν. Την αυτήν ημέρα εκρεούργησαν τον Ιωάννην Τσένιον, τον Χατζή Αντώνιον, Ιωάννην Λεπίδην, Τζανή Ρούσον και Κων/νον Γραμματικάκην». Οι κάτοικοι του χωριού αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν προς το Βοθώνι και το Καρφί της Τραπέζας.

 Εμμανουήλ Κοκκίνης

Οι επαναστάτες αποφάσισαν να επιτεθούν. Αφού κατέβηκαν από το Λασίθι δια μέσου της κοιλάδας των Ποτάμων έφτασαν στο Μετόχι Δράσι και από εκεί αποφάσισαν να προσβάλουν τις τουρκικές θέσεις στις Βρύσες. Την ημέρα του Αφέντη Χριστού στις 6 Αυγούστου 1867, «οι αρχηγοί και οπλαρχηγοί Κων/νος Σφακιανάκης, Εμμ. Κοκκίνης Μιχελοδημητράκης, Τρυφίτσος, Καγιαμπές μετά τινων ιππέων και τινων Σφακιανών υπό τους Κουντουράκηδες καταλαβόντες τας θέσεις Καβαλλαράν , Καστριά, Κατσόματο και Παρακαλούρι, προσέβαλον τον εις Βρύσες εχθρόν και ηνάγκασαν αυτόν να υποχωρήσει εις Νεοχώρι και εκείθεν εις Καλαρύτην όπου οχυρώθη». Αναφέρει ο ιστορικός ΚΡΙΑΡΗΣ.

Οι επαναστάτες είχαν μία μικρή δύναμη γύρω στους 100 άνδρες την οποία διατηρούσαν από τη Μάχη του Λασιθιού. Σε αυτούς προστέθηκαν και οι Βρυσανοί με αρχηγούς τον Κοζύρη και Παπαγιανάκη που γνώριζαν τα περάσματα . Χωρίστηκαν στα δύο και σχεδίασαν διπλή αιφνιδιαστική επίθεση. Το ένα τμήμα σκαρφάλωσε νύχτα την Καβαλλαρά φορώντας κουδούνια, ώστε να νομίσουν οι Τούρκοι ότι ο θόρυβος προερχόταν από ζώα που έβοσκαν. Από τις Κορακιές χωρίς να γίνουν αντιληπτοί έφτασαν στο τουρκικό φυλάκιο, σκότωσαν τους φρουρούς και οχυρώθηκαν περιμένοντας το σύνθημα από τον Προφήτη Ηλία. Το δεύτερο τμήμα έφτασε τα ξημερώματα στο Προφήτη Ηλία, εξουδετέρωσε τη σκοπιά των Τούρκων και έδωσε το σύνθημα για τη μάχη. Οι κάτοικοι όρμησαν εναντίον των τούρκων με ότι είχε ο καθένας. Όπλα, τσεκούρια, ξύλα και πέτρες. Ο διπλός αιφνιδιασμός μέσα τον ύπνο, τους έφερε τρομερή σύγχυση. Τους δημιουργήθηκε η εντύπωση ότι είχε ξεσπάσει ανταρσία στο στρατό τους, από τους αιγύπτιους στρατιώτες που είχαν στρατολογηθεί και αποσταλεί στην Κρήτη με τη βία. Η επίθεση εξελίχθηκε σε πολύωρη και πολύνεκρη μάχη. Η νίκη των επαναστατών ήταν μεγάλη. Οι τούρκοι υποχώρησαν αφήνοντας πολλά όπλα και άλλα λάφυρα με τα οποία εξοπλίστηκαν πολλοί.

Ο Στρατηγός Ι. Αλεξάκης από τους Ποτάμους, αναφερόμενος στη μάχη των Βρυσών γράφει: « Μετά την μάχην ταύτην ως και εις άλλας παρετηρήθησαν επί τόπου σωροί σφαιρών τουρκικού τυφεκίου, όπερ επιστοποίει ότι οι εν τω Τουρκικώ στρατώ , υπηρετούντες τότε, εφόνευον τους χριστιανούς Κρήτας, αφήρουν τας σφαίρας (βολίδας) εκ των φυσιγγίων και επυροβόλουν μόνον δια της πυρίτιδος». ΗΛΙΟΣ , τόμος 10, τεύχος 1ο.

Τα θύματα της μάχης ενταφιάστηκαν σε διαφορετικά νεκροταφεία. Οι χριστιανοί στη γειτονιά των Μαυρίκιδων και οι μουσουλμάνοι στη περιοχή ΠΕΤΡΙΑΣ όπως ονομάζεται έως σήμερα.

Σύντομη αλλά πολύ περιεκτική περιγραφή των γεγονότων δίδει με τον τρόπο του και ο εφημέριος του Καστελλίου Φουρνής Π'Χατζής με τον τρόπο που συνήθιζαν τότε υπό μορφή ημερολογίου, καταγραμμένη σε εκκλησιαστικό βιβλίο.

«Στα 1867 Αυγούστου 7, μέρα Δευτέρα εκατεβήκανε οι χριστιανοί από το Αόρι και εκαταπατήσανε τη βάρδια που είχανε οι Ισλάμηδες, το τακτικό ασκέρι από πάνω στζι Βρύσες και όσοι ήτονε στη βάρδια εσκοτοθήκανε, έπειτα ετρέξανε στο επίλοιπο ασκέρι και εζύγωξαν τσι χριστιανούς στο Δράσι στο Ποταμό , αλλά δε έπαθε κανείς χριστιανός τίποτις, οι δε ισλάμιδες εφοβηθήκανε και εφύγανε από τσι Βρύσες και επήγανε στον Καλαρίτη»

 Μονή Κρεμαστών

Μετά την πανωλεθρία τους στη μάχη των Βρυσών οι τούρκοι υποχώρησαν καταδιωκόμενοι μέχρι τη Νεάπολη όπου ήταν το σπουδαιότερο προς τα ανατολικά στρατόπεδό τους. Αλλά ούτε εκεί μπορούσαν να παραμείνουν, λόγο των συχνών επιθέσεων των επαναστατών. Εγκατέλειψαν τις θέσεις τους στο Μεραμπέλλο και την ισχυρή κατεχόμενη κοιλάδα της Φουρνής και υποχώρησαν προς τον Καλαρίτη. Από εκεί κατεβήκαν προς τη Μίλατο όπου στρατοπέδευσαν .

Οι επαναστάτες με καθημερινές επιθέσεις τους ανάγκασαν να εγκαταλείψουν και τη Μίλατο, αλλά προσβαλλόμενοι κατά την πορεία κατέληξαν στις 25 Αυγούστου στο στον όρμο του Σισίου, όπου έδεναν τα ελληνικά ατμόπλοια που εφοδίαζαν τους επαναστάτες με όπλα και τρόφιμα. Την επομένη δέχονται επίθεση και πολιορκούνται από τους Σφακιανάκη, Κουντουράκη, και Λακέρδα. Μόλις κατάφεραν να διασωθούν από τον στρατό υπό τον Ρεσίτ, που ήρθε για να τους βοηθήσει από το Καστέλι Πεδιάδος.

Το Σεπτέμβρη όμως του ίδιου έτους οι Τούρκοι επέστρεψαν. Τρεις- τέσσερεις χιλιάδες άνδρες μαζί με 500 ντόπιους Τούρκους κατέλαβαν και πάλι τη Μονή Κρεμαστών και το χωριό Βρύσες.

Οι αρχηγοί και Οπλαρχηγοί των Επαρχιών Μεραμπέλλου, Πεδιάδας και Ρίζου συνεδρίασαν στο Οροπέδιο και αποφάσισαν να επιτεθούν εναντίον των Τούρκων. Όρισαν αρχηγό το Ματθαίο Σφακιανάκη αδερφό του Κων/νου , εγκατεστημένο στα Πεζά. Μάζεψαν οπλίτες και κατέβηκαν στο Δράσι. Χωρίστηκαν σε δύο σώματα. Το πρώτο με Βιανίτες, Γεραπετρίτες και Πεδιαδίτες κατέλαβαν τις ορεινές θέσεις πάνω από τις Βρύσες και τη Μονή Κρεμαστών. Το άλλο με Μεραμπελλιότες επιτέθηκε αιφνιδιαστικά από τρία σημεία στη Μονή Κρεμαστών η μάχη κράτησε πέντε ώρες. Εγκατέλειψαν τη Μονή και κατέφυγαν στις Βρύσες . Μέσα στο χωριό συνεχίστηκε η μάχη μέχρι που τέλειωσαν τα πολεμοφόδια των χριστιανών και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν κανονικά. «Κατά την μάχην ταύτην , καθ ην αι απώλειαι των τούρκων υπήρξαν σημαντικαί, αι των χριστιανών δε ασήμαντοι, διεκρίθησαν πολλοί των αρχηγών και οπλιτών εις την εκ της θέσεως Μονή Κρεμαστά εκτόπισιν και τροπήν εις φυγήν του εχθρού». Εκτός από τους αδερφούς Σφακιανάκη ήταν οι Μιχαλοδημήτρης, Ηλιάκης, Γιαννίκος και Χατζάκης αρχηγοί Ρίζου, Μηλιαράς, Καζάνης και Βασιλογιάννης αρχηγοί Λασιθίου, Κων/νος Κοζύρης και Εμμ. Κοκκίνης αρχηγοί Μεραμβέλλου, Αντώνιος Τριφίτσας αρχηγός Πεδιάδος, ο Ιωάννης Καλαϊτζάκης σημαιοφόρος και άλλοι».

Μπορεί λοιπόν να πει κανείς ότι η μάχη των Βρυσών έχει δύο φάσεις με διαφορά ενός μήνα μεταξύ τους, αφού το πεδίο της μάχης και οι πρωταγωνιστές παραμένουν τα ίδια. Είναι ένα από τα πολλά ηρωικά επεισόδια της επανάστασης που έλαβαν χώρα στην ανατολική Κρήτη και που αγνοούνται παντελώς από τους ιστορικούς, σε μια διαδικασία υποβάθμισης του ρόλου και της συμμετοχής του τόπου μας στον αγώνα για την ελευθερία. Οι θυσίες, τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα που έλαβαν χώρα εδώ υποβαθμίζονται. Συχνά δεν περιέχονται ούτε αναφορικά στα ιστορικά βιβλία για την Κρήτη. Ο νομός Λασιθίου παρουσιάζεται συχνά απόλεμος, χωρίς καμιά συμμετοχή στη διαδικασία αποτίναξης του ζυγού της δουλείας.

Πολλοί ιστορικοί θεωρούν ότι το μόνο ουσιαστικό κέρδος της μεγάλης επανάστασης 1866-68 είναι ο Οργανικός Νόμος που δόθηκε στους Κρήτες το Σεπτέμβριο του 1867 και δεν αντιμετώπισε σε καμιά περίπτωση τα ουσιαστικά αιτήματα των εξεγερμένων. Οι παροχές που προέβλεπε αφορούσαν μόνο κάποια θέματα διοικητικής οργάνωσης και «ίσης» υποτίθεται αντιμετώπισης χριστιανών και μουσουλμάνων, παρότι ούτε αυτά εφαρμόστηκαν στην πράξη.

Από αυτή την άποψη, η επανάσταση που σκόπευε στην απελευθέρωση και την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα δεν βρήκε το στόχο της.

Η ελευθερία ήρθε στην Κρήτη 30 χρόνια αργότερα το 1898. Για την ένωση συνέχισαν να αγωνίζονται έως το 1913 , ολόκληρα 45 χρόνια μετά τη λήξη της μεγάλης επανάστασης.  

Απόσπασμα από την ομιλία της κυρίας Μαρίας Γ. Σεργάκη κατά την 145η επέτειο της Μάχης των Βρυσών τον Αύγουστο του 2012 που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΑΝΑΤΟΛΗ