Βρίσα και Βρισηίς

Βρίσα και Βρισηίς

Από Νύμφη Βρίσα ονομάστηκαν ο Βρισαίος Διόνυσος και η Βρισηίς του Ομήρου

Γράφει ο Αριστείδης Κυριαζής*

Η σεισμόπληκτη Βρίσα αξίζει ιδιαίτερης προσοχής. Όχι μόνο γιατί είναι σεισμόπληκτη αλλά και λόγω και των παρακάτω ιστορικών στοιχείων που φέρει από την εποχή του Τρωικού πολέμου (1190-1180π.Χ).

Ο πρώτος οικιστής της Λέσβου, ο βασιλιάς Μάκαρ, έκτισε το παλάτι του το «Μάκαρος έδος» (έδρα), που αναφέρει ο Όμηρος, δυτικά της εισόδου του Κόλπου της Καλλονής πάνω από τη γραφική παραλία με το διατηρημένο ως σήμερα όνομα «Τα Μάκαρα» και όπου αμέσως ανατολικά της αμμουδιάς διακρίνει κανείς τρεις κιβωτιόσχημους Μυκηναϊκούς τάφους, τους οποίους ο αρχαιολόγος Σεραφείμ Χαριτωνίδης χρονολογεί μεταξύ των ετών 1330-1190π.Χ.(1)

Στα ανατολικά της εισόδου του Κόλπου της Καλλονής και μάλιστα στην «Άκρα Βρίσα», στο ακρωτήρι του Αγίου Φωκά, στην αρχή της απαράμιλλης αμμουδερής παραλίας των εννέα χιλιομέτρων του ωραιότατου παραθαλάσσιου θέρετρου των Βατερών, ο βασιλιάς Μάκαρ ίδρυσε το ναό του Διόνυσου. Ο Διόνυσος αποκαλείται και «Βρησαγενής» όπως προκύπτει από την επιγραφή,(2) που είδε ο Γερμανός αρχαιολόγος Robert Koldewey πάνω σε αφιερωματικό κιονίσκο στο ναό.

Όπως γράφει ο Βρισαγώτης φιλόλογος Βασίλης Ψαριανός: «Πάνω στο ακρωτήρι της Βρίσας και κοντά στο ναό πρέπει να είχε κτιστεί και η ομώνυμη πόλη».(3)

Ο τελευταίος αρχαίος ναός του Διονύσου ανήκει στον 1ο π.Χ. αιώνα και είναι δωρικού ρυθμού. Τα λείψανα του σώθηκαν ως σήμερα στο ακρωτήρι του Αγίου Φωκά, στην «Άκρα Βρίσα», και είχε ονομασθεί «Διόνυσος Βρισαίος» από τη Νύμφη Βρίσα, την τροφό του Διόνυσου.

Ο Σχολιαστής του έργου «The Satires» του Λατίνου Persius (34-62 μ.Χ.) βασιζόμενος σε μια φράση του κεφαλαίου «Satire 1» του Persius, (4)  σημειώνει ότι: «Μία Νύμφη με το όνομα Βρίσα είχε εκθρέψει τον Διόνυσο». (5)

Ο Αθανάσιος Σταγειρίτης γράφει ότι από τη «Νύμφη Βρίσα, την τροφό του Διόνυσου, ονομάστηκε Βρισαίος ο Διόνυσος». (6)

Το 1572, ο Γάλλος λόγιος Hernicus Stephanus υποστηρίζει ότι: «αι Βρίσαι [όμοια με το περισπώμενο Βρισαι] είναι Νύμφαι από τας οποίας είχε ονομασθεί ο Διόνυσος Βρισαίος». (7)

Στο «Αναλυτικό Λεξικό της Ελληνικής και Ρωμαϊκής Μυθολογίας» του Wilhelm Roscher στο λήμμα: «Brisai (περισπώμενο Βρισαι)», επαναλαμβάνεται το παραπάνω και στο κεφάλαιο για τη λατρεία του Διόνυσου στα νησιά του Αιγαίου υποστηρίζεται ότι: «Στη Λέσβο λατρευόταν ο Διόνυσος ο Βρησαγενής ενώ παλαιότερα εκεί ο θεός ήταν γνωστός μόνο ως Βρισαίος». (8)

Σε ένα απόσπασμα του Αριστοτέλη που διέσωσε ο Σχολιαστής του Συρακούσιου Θεόκριτου, καταγράφεται ότι «όπως λέει ο Αριστοτέλης, οι Νύμφες ανέθρεψαν τον Αρισταίο και του δίδαξαν την ελαιοκομία και μελισσουργία». (9)

Ο Διόδωρος Σικελιώτης έγραψε ότι: «Ο Απόλλωνας απόκτησε από την Κυρήνη γιο με το όνομα Αρισταίος, που τον έδωσε νήπιο ακόμη στις Νύμφες να τον αναθρέψουν, αυτές, όμως, έδωσαν στο παιδί τρία ονόματα, τον αποκαλούσαν Νόμιο, Αρισταίο και Αγρέα. Αυτός, τώρα, έμαθε από τις Νύμφες πώς πήζει το γάλα και πώς γίνονται τα μελίσσια, καθώς και πώς καλλιεργούνται οι ελιές, και πρώτος τα δίδαξε στους ανθρώπους. Λόγω της χρησιμότητας τούτων των ανακαλύψεων, οι άνθρωποι που ευεργετήθηκαν τίμησαν τον Αρισταίο αποδίδοντας του θεϊκές τιμές, όπως ακριβώς έγινε και με τον Διόνυσο». (10)

Στο Βυζαντινό «Μέγα Ετυμολογικό Λεξικό» του 11ου αιώνα μ. Χ., σημειώνεται ότι «Οι Νύμφες οι αποκαλούμενες με το όνομα Βρίσαι ή βλίσαι (την τροπή του λ σε ρ) δίδαξαν στον Αρισταίο, στον γιο του Απόλλωνα και της Κυρήνης, την μελλισουργία (ή από το βρύειν), το άνθισμα της ελιάς, της οποίας και αυτή την εργασία διά της αμβροσίας υπέδειξαν οι νύμφες Βρίσαι στον Αρισταίο (ή από του βρίξαι) όταν κατακοίμισαν και καταβαυκάλισαν αυτόν, τότε που τον ανέθρευαν» (11).

Ο κορυφαίος Γερμανός κλασικός φιλόλογος Ulrich Wilamowitz υποστήριξε ότι ο Βρισεύς, που ήταν ιερέας της Λυρνησσού της Μυσίας της Μικράς Ασίας και η κόρη του Βρισηίδα καταγόταν από την Άκρα Βρίσα της Λέσβου, (12) και η Αμερικανίδα αρχαιολόγος Emily Shields πρόσθεσε: «Σίγουρα το όνομα Βρίσα φαίνεται εδραιωμένο καλά στη Λέσβο από την πρώιμη περίοδο και ο Wilamowitz υποστήριξε ότι η κόρη Βρισηίς, η αιχμάλωτη του Αχιλλέα, ήλθε από τη Λέσβο». (13)

Η Βρισηίς της Βρίσας Λέσβου, ήταν η ωραιότερη κατά τον Όμηρο από τις κόρες, τις αιχμάλωτες του Αχιλλέα, εκείνες τις «Λεσβίδες τις άξιες σε έργα λαμπρά, τις οποίες, όταν την καλοχτισμένη Λέσβο πόρθησε αυτός, είχε διαλέξει επειδή νικούσαν το γένος των γυναικών στο κάλλος». Την Βρισηίδα υμνεί απλόχερα ο Ποιητής για την ομορφιά της. Από τις δέκα ονομαστικές καταγραφές της Βρισηίδας στην Ιλιάδα, σε μία καταγράφεται ως «ικέλη χρυσέη Αφροδίτη» (όμοια της χρυσής Αφροδίτης), σε πέντε ως «Βρισηίδα καλλιπάρηος» (Βρισηίδα με τις ωραίες παρειές) και στις υπόλοιπες τέσσερις ως «Βρισηίδα κούρη» (κόρη).

Στο «Μέγα Ετυμολογικό Λεξικό» καταγράφεται και το λήμμα: ««Βρίσαι», το επερχόμενο βάρος». (14) Το επερχόμενο βάρος, δικαιολογείται από την απαράμιλλη ομορφιά της Βρισηίδος η οποία, σύμφωνα με το ομηρικό ρήμα «βαρέω-βαρώ», που ως σύνθετο «παραβαρώ» διασώζεται μέχρι σήμερα στη Λέσβο, (15) με την ίδια έννοια της επαχθούς πίεσης σε κάποιον, η Βρισηίς παραβαρεί λόγω του κάλλους της όλες τις γυναίκες!

Επίσης το επερχόμενο βάρος, κατανοείται από την πίεση που άθελα της προκάλεσε στους 'Ελληνες η κόρη του Βρισέως, η Βρισηίς, (16) όταν ο Αχιλλέας αποφάσισε να απέχει από τις μάχες του Τρωικού πολέμου, τότε που ο βασιλιάς Αγαμέμνονας υποχρεωμένος από την θανατηφόρο για τους Αχαιούς οργή του Απόλλωνα, που εκδηλώθηκε με την πανώλη των ποντικιών, αναγκάσθηκε να επιστρέψει την αιχμάλωτη του, την Χρυσηίδα, στον πατέρα της Χρύση, τον ιερέα του Απόλλωνα, αλλά συγχρνως ο υπερόπτης βασιλιάς των Μυκηνών και αρχιστράτηγος των Ελλήνων, αποφάσισε να πάρει ως αντάλλαγμα την αιχμάλωτη του θεϊκού ήρωα Αχιλλέα, την πρώτη εξαδέλφη της Χρυσηίδας, την όμορφη σαν την θεά Αφροδίτη, την Βρισηίδα, την κόρη του Βρισέως, του ιερέα του Βρισαίου Διόνυσου στην Άκρα Βρίσα της Λέσβου!

Παραπομπές

1. Χαριτωνίδης Σεραφείμ. Χρονικά. Αρχαιολογικόν Δελτίον 1961-62. σ. 265.

2. IG ΧΙΙ.2 478: «Μεγάρπος Αισχί[να] Διονύσω Βρησαγέ[νη]».

3. Βασίλης Ψαριανός. Βρισαία χώρα, Ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία. Βρίσα Λέσβου, Αρχαιολογικά-Ιστορικά, Αθήνα 2009, σ. II.

4.  John Conington. The Satires of Aulus Persius Flaccus. Oxford 1874, a. 23: Satire Ι, σειρά 76: «Est nunc Brisaei quern venosus liber Atti».

5.   Real-Encyclopadie. Λήμμα «Brisai (Βρίσαι oder περισπώμενο Βρίσαι?)»: «Nach dem Scholiasten des Persius a. a. 0. hatte e/'ne Nymphe Brisa diesen Dionysos genahrt». Στουτγκάρδη 1899.

6.  Αθανάσιος Σταγειρίτης. Ωγυγία. Βιέννη 1815: τ. Α\ Περί των Νυμφών, σ. 391: «Βρίσα, τροφός του Διόνυσου, αφ' ης ωνομάσθη Βρισαίος».

7. Hernials Stephanus. Θησαυρός της Ελληνικής Γλώ-σης, Thesaurus Graecae Linguae. Παρίσι 1829, 2ος τόμος, σ. 424: «Βρίσαι [immo περισπώμενο Βρίσαι], αι, Nymphae: a quibus ο Διόνυσος dicitur Βρισαίος».

8. Herausgegeben von Wilhelm Roscher. Ausfuhrliches Lexikon der Griechischen und Romischen Mythologie. Leipziz 1890, τ. Α' σ. 820: «Brisai (περισπώμενο Βρίσαι), Nymphen, welche den Dionysos, der den Beinamen Brisaios, Briseus (s.d.), Breseus Fuhtre (vgl. Etym. M. 2l4,4)erzogen. [Roscher]», και τ. Α', σ. 1082: «Auf Lesbos Δ. Βρησαγενής s. Inschr. Bullet de corr. hellen. 4 p. 445, der friiher nur als Βρισαίος (Steph. Byz. Βρίσα) bekannt war».

9.-J. Geel. Theocriti Carmina cum Veteribus scholiis. Σχόλιο 54 για το ε' Ειδύλλιον «Κόματας και Λάκων» των «Βουκολικών» του Θεόκρπου. Amstelodami 1820, σ. 108: «έλαιον εκτίθησι ταις νύμφαις (αύται γαρ εκθρέψασθαι τον Αρισταίον, εδίδαξαν την του ελαίου εργασίαν και μέλιτος, ως φησιν Αριστοτέλης».

10. Διόδωρος Σικελιώτης. (Ιος αιώνας μ. Χ.). Ιστορ-κή Βιβλιοθήκη 4. 81.

11.  Etymologikon Magnum. Λειψία 1841: «Βρίσαι, νύμφαι ούτω καλούμεναι( ή ότι βλίσαι, (και γαρ μελισσουργίαν αύται τον Αρισταίον εδίδαξαν) τροπή του λ εις ρ (ή παρά το βρύειν, ο εστίν ανθειν, την ελαίαν, ης την εργασίαν και αύται υπέδειξαν Αρισταίω την διά της αμβροσίας (ή από του βρίξαι και κατακοιμίσαι αυτόν, και καταβαυκαλίσαι, ότι ετιθήνουν αυτόν».

12.  Wilamowitz Moellendorff. Homerische Untersu-chungen. Wedman, Berlin 1884, a. 409-412.

13. Emily Shields. The Cults of Lesbos. Jhon Hopkins University, Wisconsin 1917, a. 58.

14. Etymologikon Magnum. Λειψία Ι84Ι: «Βρίσαι, το επελθείν βαρέως».

15.  Σπύρος Αναγνώστου. Λεσβιακά, ήτοι Συλλογή Λαογραφικών περί Λέσβου πραγματειών. Αθήνα 1903, σ. 129: «Παραβαρώ (περισπώμενο β' συζυγίας), γίνομαι επαχθής».

16.  Etymologikon Magnum. Λειψία 1841: «Βρισεύς, ο ήρως (οίον, Κούρην Βρισήος: παρά το βρίθω το βαρώ, βρίσω, Βρισεύς (και πατρωνυμικώς, Βρισηίς, παρά το βρίθω, παρά το βαρείν τω κάλλει πάσας τας γυναίκας, ή παρά το βαρείν τους Έλληνας, εβάρησε γαρ και έβλαψε τους Έλληνας, διά το λαβείν αυτήν τον Αγαμέμνονα»

* Ο Αριστείδης Κυριαζής είναι Φυσικός - συγγραφέας (aristeidis2007@gmail.com)

 Από το περιοδικό Αιολίδα τ.64