Νίκος Παπουτσόπουλος : Ιερό Παλλάδιο

«Κατά το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του, ο Παρθενώνας υπήρξε χριστιανικός ναός. Από το 500 ως το 1450, για κάτι λιγότερο από μία χιλιετία, ο ναός της παρθένου Παλλάδας λειτούργησε ως ναός της Θεοτόκου Παρθένου και υπήρξε θρησκευτικό προσκυνηματικό κέντρο μεγάλης σημασίας καθ’ όλη την ιστορία του Βυζαντίου». (http://www.diakonima.gr)

Ιερό Παλλάδιο

Την τρίκλιτη βασιλική του Παρθενώνος κοσμούσε και περίτεχνη χρυσή εικόνα της Παναγίας

Γράφει ο Νίκος Παπουτσόπουλος

Η θάλασσα στα βάθη της πήρ' έναν ναύτη. / Η μάνα του, ανήξερη, πηαίνει κι ανάφτει / στην Παναγία μπροστά ένα υψηλό κερί/ για να επιστρέψει γρήγορα και να ‘ν καλοί καιροί» (Κ.Π. Καβάφης).

Παλλάδιο και προστασία της πόλης θεωρούσαν οι αρχαίοι Αθηναίοι την Παρθένο Αθηνά, στην οποία, άλλωστε, είχαν αφιερώσει υπέρλαμπρο ναό για τη λατρεία της, τον Παρθενώνα. Στην Αθήνα του πέμπτου μετά Χριστόν αιώνα εξακολουθούσαν να ανθούν οι περίφημες φιλοσοφικές σχολές και οι εθνικοί να διατηρούν πολλούς από τους ναούς. Στην περίοδο του Ιουστινιανού, με σειρά αυτοκρατορικών μέτρων οι σχολές έπαυσαν να λειτουργούν, η πόλη έχασε την παλαιά αίγλη της, ενώ όλοι οι αρχαίοι ναοί φιλοξενούσαν πλέον τις νέες λατρευτικές ανάγκες των πιστών. Αφιέρωσαν τον αρχαίο ναό, το σύμβολο της πόλης των Αθηνών, στην Παρθένο Μαρία, την Παναγία την Αθηνιώτισσα και τον ναό της Ειλειθυίας (της «εφόρου» του τοκετού) στη Θεοτόκο Γοργοεπήκοο (και αργότερα στον άγιο Ελευθέριο). Είχαν συνδέσει τη Γοργοεπήκοο με τον «αδαπάνητον θησαυρόν των ιαμάτων», επειδή η Παναγία ως «αγαθή αγαθού λοχεύτρια» δέχεται τις παρακλήσεις, ανταποκρίνεται στις αιτήσεις και ικεσίες και μεσιτεύει «προς τον εξ Αυτής τευχθέντα» για ταχεία ίαση.

Ο ναός της Γοργοεπηκόου, στη νότια πλευρά του σύγχρονου μητροπολιτικού ναού, σταυροειδής εγγεγραμμένος, με τριμερή νάρθηκα, αποτελεί το υπόδειγμα των ναών αθηναϊκού τύπου. Η ίδρυση του καλαίσθητου μνημείου του 12ου αιώνα έχει αποδοθεί στον λόγιο Μιχαήλ Χωνιάτη (Ακομινάτος), τελευταίο μητροπολίτη Αθηνών πριν από τη Φραγκοκρατία και λάτρη του ελληνικού κλασικού πολιτισμού. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Αθήνα ο Χωνιάτης εργάστηκε για να ανορθώσει το φρόνημα των κατοίκων, να προστατεύσει το ποίμνιο   του από τις αυθαιρεσίες και τις ληστρικές επιδρομές των φοροεισπρακτόρων και να επαναφέρει στην πόλη μικρή, έστω, λάμψη από τα φώτα του ένδοξου παρελθόντος. Ο Μιχαήλ Χωνιάτης όμως αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα στα 1204, όταν οι Σταυροφόροι λεηλάτησαν την πόλη, τους ναούς της και τον Παρθενώνα, την Παναγία την Αθηνιώτισσα.

Την τρίκλιτη βασιλική του Παρθενώνος κοσμούσαν θαυμάσια ψηφιδωτά καθώς και περίτεχνη χρυσή εικόνα της Παναγίας, εικονιστικό αντίγραφο της οποίας -σύμφωνα με τους θρύλους και την παράδοση- φύλασσαν στον ναό της Παντανάσσης, του ναού που κατέχει την κεντρική θέση στην πλατεία Μοναστηρακίου. Από την ψηφιδωτή εικόνα της Αθηνιώτισσας, την οποία ευχαρίστησε με προσκυνηματική επίσκεψη ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β' Βουλγαροκτόνος, στα 1018, ύστερα από τις νίκες του εναντίον των Βουλγάρων, 188 ψηφίδες μεταφέρθηκαν μαζί με άλλα κειμήλια και σημαντικά έργα τέχνης στο Βρετανικό Μουσείο στα 1848.

Η Παναγία η Παντάνασσα (η καμαροσκέπαστη βασιλική του 9ου-10ου αιώνα), το «Μέγα Μοναστήριον» κατά τον 17ο αιώνα, είναι ο μικρός ναός, αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, χαρακτηριστικό κτίσμα της πλατείας αλλά και ολόκληρης της περιοχής. Εδώ φυλάσσονται αρκετά κειμήλια που, μαζί με τα μεσαιωνικά μνημεία της πόλης, αντιμετώπισαν την εχθρότητα των ερευνητών του απώτερου ιστορικού παρελθόντος. Την περίοδο αυτήν και η Παντάνασσα, το «Μοναστηράκι», μία από τις πρώτες ενορίες στα χρόνια της βασιλείας του Όθωνος, υπέστη δύο βασικές ανακαινίσεις, που είχαν ως αποτέλεσμα την αλλοίωση της πρόσοψης του ναού.

Πολλούς ναούς των Αθηνών αφιέρωσαν στην Παναγία και όλη την πόλη έθεσαν υπό τη σκέπη και προστασία της, καθώς οι «αγένειοι δόκιμοι της τρικυμίας/ οι δρομείς που διάνυσαν τα ουράνια μίλια / οι Ερμήδες με το μυτερό σκιάδι / και του μαύρου καπνού το κηρύκειο, / οι σημάντορες άνεμοι του Αυγούστου, που φυσούν και ανάβουνε τα πορτοκάλια / που σφυρίζουν στα όρη κι έρχονται, ο Μαΐστρος, ο Λεβάντες, ο Γαρμπής, / ο Πουνέντες, ο Γραίγος, ο Σιρόκος/ η Τραμουντάνα, η Οστρια, που ιερουργούνε/ που σηκώνουν το πέλαγος σαν Θεοτόκο».

Κυριακάτικη δημοκρατία