Κρίτων Χρυσοχοϊδης :Οι θαυμαστές Παναγίες του Αγίου Όρους

Παναγία Πορταΐτισσα

Οι θαυμαστές Παναγίες του Αγίου Όρους

Γράφει ο Κρίτων Χρυσοχοϊδης, Ομότιμος διευθυντής Ερευνών/Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

Παράδοση και Ιστορία θέλουν τη λατρεία της Θεοτόκου να κατέχει κυρίαρχη θέση στον Άθω πολύ πριν από την ίδρυση των μεγάλων κοινοβίων κατά τον 10ο αιώνα, όταν ακόμη στη χερσόνησο κατοικούσαν διάσπαρτες αναχωρητικές ομάδες και ασκητές.

Σύμφωνα με τον βίο του οσίου Πέτρου του Αθωνίτου, του πρώτου επώνυμου Αγιορείτη ασκητή του 8ου-9ου αιώνα, η Θεοτόκος εμφανίσθηκε εν ενυπνίω στον άγιο και του ανήγγειλε ότι ο τόπος αυτός παραχωρήθηκε σε αυτήν από τον Υιόν της ως κλήρος (=κληρονομιά), προφητεύοντας συγχρόνως το λαμπρό μέλλον του Αγίου Ορούς: δηλαδή, τη θεαματική αύξηση του αριθμού των μοναχών, την εξάπλωση των μονών σε όλη τη χερσόνησο και τη φήμη που θα απλωθεί σε όλο τον κόσμο.

Αυτή η θεοτοκοκεντρική πρόσληψη των απαρχών του αγιορείτικου μοναχισμού ισχύει και στον ιστορικά τεκμηριωμένο Άθω ήδη από τα τέλη του 9ου αιώνα. Πράγματι, η τιμή της Παναγίας είναι κυρίαρχη και παγιωμένη ήδη στον Αθω των μονυδρίων και των αναχωρητών πολύ πριν από την ίδρυση του πρώτου μεγάλου μοναστηριού, εκείνου της Μεγίστης Λαύρας, από τον άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη το 963.

Είναι γνωστό ότι η λειτουργική ζωή και οι δραστηριότητες της πρώτης και υποτυπώδους κεντρικής διοικήσεως της μοναστικής πολιτείας του Άθω, από την εποχή της εμφανίσεως της στο προσκήνιο της Ιστορίας στα τέλη του 9ου αιώνα, εκτυλίσσονται γύρω από έναν χώρο λατρείας που ευθύς εξαρχής είναι αφιερωμένος στη Θεοτόκο. Και ο κοινός αυτός ναός όλων των Αθωνιτών δεν είναι άλλος από τον ναό του Πρωτάτου στις Καρυές, ο οποίος στέγασε και την πρώτη λατρευτική εικόνα του Κοινού των Αθωνιτών, εκείνη της Θεοτόκου Καρεωτίσσης, γνωστής στις ημέρες μας ως «Άξιον Εστί». Ναός και εικόνα, πριν ακόμη από την ίδρυση των μεγάλων κοινοβίων, αποτέλεσαν τα ιερά σύμβολα της πνευματικής και της διοικητικής ενότητας του συνόλου των Αγιορειτών, για τους οποίους διοίκηση και λατρεία αλληλοπεριχωρούνται δημιουργώντας μία λειτουργική και δυναμική σχέση, υπενθυμίζοντας συγχρόνως την αποκλειστική αφιέρωση του Άθω στη Θεοτόκο, η οποία είναι και ο ουσιαστικός και διαχρονικός κυβερνήτης του ιερού τόπου.

Και είναι αυτή η ήδη καθιερωμένη τιμή και λατρεία προς τη Θεοτόκο που οδήγησε τους κτήτορες των τριών πρώτων μεγάλων κοινοβίων που ιδρύθηκαν στο Αγιον Ορος κατά τον 10ον αιώνα, από τον Αθανάσιο τον Αθωνίτη, ιδρυτή της Μεγίστης Λαύρας, ως τους Γεωργιανούς αξιωματούχους Ιωάννη, Ευθύμιο και Τορνίκη, ιδρυτές της Μονής Ιβήρων, καθώς και τους Αδριανουπολίτες αριστοκράτες κτήτορες της Μονής Βατοπαιδίου, να αφιερώσουν τα μοναστήρια και τα καθολικά τους στην Παναγία. Στα τέλη του 12ου αιώνα η Μονή Χιλανδαρίου, το τέταρτο στην ιεραρχία μοναστήρι, χτισμένο από μέλη της σερβικής βασιλικής δυναστείας, καθώς και η Μονή Φιλόθεου θα αφιερωθούν επίσης στην τιμή της.

 Παναγία Παραμυθία

Εντυπωσιακά περισσότερες είναι οι επώνυμες εικόνες της Θεοτόκου που τιμώνται σε όλες τις μονές και τις σκήτες του Άθω. Από τον 10ον αιώνα και ως τους νεότερους χρόνους τουλάχιστον 72 θαυματουργές εικόνες καθιερώθηκαν στη συλλογική λατρεία των Αθωνιτών, δημιουργώντας ένα πυκνό θεομητορικό λατρευτικό δίκτυο, ορατό έως τις μέρες μας. Καθεμία από αυτές είναι «προικισμένη» με την ιστορία και τα θαύματα της. Οι κτητορικές εικόνες συνδέθηκαν με τα πρώτα βήματα του ιστορικού βίου των μοναστηριών, καθιστώντας τα τόπους επιτέλεσης θαυμάτων. Έτσι, εικόνες όπως π.χ. η Βηματάρισσα του Βατοπαιδίου, που από το πηγάδι όπου διαφυλάχθηκε θαυματουργικά για πολλά χρόνια ενθρονίσθηκε στο καθολικό της μονής, και η Πορτάίτισσα της Μονής Ιβήρων, που μετά τη θαυμαστή επανεμφάνιση της από την εποχή της Εικονομαχίας πάνω στα κύματα στον κόλπο της μονής κατέληξε ως φρουρός και προστάτρια της σε παρεκκλήσι κοντά στην κύρια πύλη (πόρτα), εκτός από παλλάδια των μοναστηριών τους καθιέρωσαν τα ίδια τα ιδρύματα ως ιερούς τόπους και μεγάλα προσκυνηματικά κέντρα. Πολλές φορές η φήμη της εικόνας είναι τόσο μεγάλη, ώστε να προσδιορίζει ακόμη και την ονομασία της μονής. Έτσι, από τον 13ο αι. και για πολλούς αιώνες το μοναστήρι των Ιβήρων έφερε τη συμπληρωματική επωνυμία Μονή της Υπεραγίας Θεοτόκου της επικαλουμένης Πορταϊτίσσης ή Πορτιατίσσης ακόμη και στα επίσημα έγγραφα.

Άλλοτε οι θαυματουργές εικόνες συνδέονται με απροσδιόριστες χρονικά ιστορικές περιπέτειες του μοναστηριού τους.

Σε αυτές τις εικόνες ανήκει η Παναγία η Παραμυθία στο Βατοπαίδι, που προειδοποίησε τους μοναχούς για επικείμενη έφοδο πειρατών, και η Παναγία Φοβερά Προστασία, που επανειλημμένα προστάτευσε τη Μονή Κουτλουμουσίου από βέβαιες καταστροφές. Άλλες εικόνες δέχθηκαν οι ίδιες βίαιες και βλάσφημες επιθέσεις, τιμωρώντας όμως παραδειγματικά τον εξωτερικό εχθρό ή ακόμη και τον κακό μοναχό, όπως η Παναγία Εσφαγμένη και Παναγία η Πυροβοληθείσα στη Μονή Βατοπαιδίου.

 Παναγία Βηματάρισσα

Πολύ συχνά θαυματουργές εικόνες επεμβαίνουν θαυματουργικά στην αντιμετώπιση κρίσιμων βιοτικών αναγκών όπως οι Ελαιοβρύτισσες (ή Δοχειάρισσες) Παναγίες στις Μονές Βατοπαιδίου, Παντοκράτορος, Σιμωνόπετρας και Κασταμονίτου που γεμίζουν τα άδεια κελάρια των μονών σε περιόδους ένδειας. Ο ετήσιος λειτουργικός κύκλος για τις Παναγίες του Αγίου Όρους με πανηγύρεις, αγρυπνίες και καθημερινές παρακλήσεις κατακλύζει ποικιλοτρόπως τα τυπικά των μοναστηριών, ωστόσο κορυφαία γιορτή προς τιμήν της Θεοτόκου παραμένει και για τον Άθω η γιορτή της Κοιμήσεως. Από τα πολυάριθμα πανηγύρια σε μοναστήρια, σκήτες, ακόμη και κελιά (αφιερωμένα στην Κοίμηση) ξεχωρίζει η μεγάλη πανήγυρις της Μονής Ιβήρων, με τιμώμενη την εικόνα της Παναγίας Πορταϊτισσας, η οποία είναι η επαρκέστερα ιστορικά μαρτυρημένη, αλλά και η δημοφιλέστερη Παναγία του Αγίου Όρους. Το πολύπλοκο αλλά εντυπωσιακό τυπικό της ιδιαίτερα μακράς αγρυπνίας στο ολοστόλιστο βυζαντινό καθολικό του 10ου αιώνα, η αθρόα συμμετοχή πλήθους προσκυνητών και η δαψιλής και πλούσια τράπεζα που προσφέρεται σε όλους επαληθεύουν τη φήμη του ιβηριτικού και κατ' επέκταση του αγιορείτικου «θερινού Πάσχα».

Κυριακάτικη Δημοκρατία