MARTINE ALLAIN - REGNAULT : Το ηθικό πέφτει, οι ιοί επιτίθενται

Το ηθικό πέφτει, οι ιοί επιτίθενται

ΤΗΣ MARTINE ALLAIN - REGNAULT

Παρ' όλο που οι ψυχοσωματικές ασθένειες είναι γνωστές από χρόνια, η σχέση ανάμεσα στις αρρώστιες και το στρες ποτέ δεν είχε αποδειχθεί με συγκεκριμένο τρόπο. Σήμερα, μελετώντας τον βιολογικό διάλογο ανάμεσα στο νευρικό και το ανοσοποιητικό σύστημα, οι επιστήμονες ανακαλύπτουν ότι οι αμυντικοί μηχανισμοί του οργανισμού εξασθενούν πάντα όταν το ηθικό είναι χαμηλό.

Ήταν αυτό που λέμε «δυναμική» γυναίκα. Πάντα στις επάλξεις, τόσο στη δουλειά όσο και στην οικογένεια, έτοιμη να βοηθήσει τους άλλους, σηκώνοντας ένα μέρος του βάρους του κόσμου στις πλάτες της με φαινομενική ευκολία. Ποτέ της δεν είχε αρρωστήσει ως την ημέρα που τα πάντα καταρρέουν: πεθαίνει ο άντρας της. Η κυρία Ντυράν σπάει. Πάσχει από κατάθλιψη, πράγμα φυσικό, γιατί δεν μπορεί να αντέξει το γεγονός ότι είναι πια χήρα. Αλλά καθώς «το ένα κακό φέρνει το άλλο», οι αρρώστιες ακολουθούν τώρα η μια την άλλη. Αρχίζει να γερνάει πριν την ώρα της, ώσπου οι γιατροί ανακαλύπτουν ότι έχει καρκίνο. Τώρα, μοιάζει σαν να είναι «τελείως ανυπεράσπιστη»!

Ο μικρός Μισέλ Ντυπόν, πέντε χρόνων, είναι ακριβώς η αντίθετη περίπτωση. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι απ'  τα παιδιά που γεννιούνται άρρωστα. Το εκπληκτικό όμως είναι η περιοδικότητα των προσβολών της ρινοφαρυγγίτιδας και των πεπτικών διαταραχών.  Κάθε δύο εβδομάδες απουσιάζει απ'   το  νηπιαγωγείο για δυο-τρεις μέρες. Τι φταίει; Υπάρχουν πολλές εξηγήσεις, αλλά το σίγουρο είναι ότι αρρωσταίνει κάθε φορά που επιστρέφει στη μητέρα του αφού περάσει το «νόμιμο» Σαββατοκύριακο με τον πατέρα του. Μήπως οι αρρώστιες του οφείλονται στο γεγονός του χωρισμού των γονιών του; Ε, όχι, ο πυρετός δεν προκαλείται από τα διαζύγια, αλλά από τα μικρόβια, και στην περίπτωση του αυτό είναι διαπιστωμένο, μια κι η καλλιέργεια έχει αποδείξει την ύπαρξη νοσογόνων στρεπτόκοκκων στο φαρυγγικό του επίχρισμα.

Ο Μωρίς Μαρτέν πάλι είναι μια άλλη περίπτωση αυτό που λέμε. θύμα της ανεργίας. Ενώ η δουλειά του στην αρχή πήγαινε καλά, από μια στιγμή και πέρα παίρνει την κάτω βόλτα, ώσπου τελικά ο Μαρτέν κηρύσσει πτώχευση. Και ιδού μια ηπατίτιδα που τον καθηλώνει στο κρεβάτι έξι μήνες και τον εμποδίζει να προσπαθήσει να ξαναστήσει την επιχείρηση του.

Υπάρχουν χιλιάδες περιπτώσεις ανθρώπων που μοιάζουν «ανυπεράσπιστοι, άοπλοι, χωρίς αντίσταση», έτσι που εδώ και αιώνες τίθεται το αναπάντητο ερώτημα: είναι δυνατόν η δυστυχία να αρρωσταίνει τους ανθρώπους; Κι ως σήμερα οι άνθρωποι ήσαν αναγκασμένοι είτε να δεχτούν αυτήν τη διαπίστωση χωρίς να μπορούν να την καταλάβουν, είτε να την αρνηθούν, μια και δεν υπήρχαν επιστημονικές αποδείξεις.

Σήμερα όμως τα πράγματα άλλαξαν, γιατί η νευροενδοκρινολογία κι η ανοσοβιολογία μας επιτρέπουν να συμβιβάσουμε τα ασυμβίβαστα κι έχουμε αρχίσει να πιστεύουμε ότι το στρες ή η κατάθλιψη μπορούν όχι μόνο να γίνουν αφορμή για να εμφανιστούν διάφορες ασθένειες, αλλά και να τις προκαλέσουν. Ετσι οι ειδικοί αποδεικνύουν ότι οι αισιόδοξοι έχουν περισσότερες πιθανότητες «να τα βγάλουν πέρα» απ' ό,τι οι απαισιόδοξοι, κι ανακαλύπτουν ότι ανάμεσα στο νευρικό και το ανοσοποιητικό σύστημα υπάρχει όχι μόνο στενή σχέση, αλλά κι ένα εκπληκτικό σύστημα επικοινωνίας. Εδώ δεν έχουμε πια να κάνουμε με λαϊκές διαδόσεις και γιατροσόφια, αλλά με τα εγκεφαλικά πεπτίδια, τις ενδορφίνες, τις λεμφοκινίνες και τις ιντερλευκίνες, που τα μελετούν οι μοριακοί βιολόγοι.

Είναι γνωστό από καιρό ότι ο οργανισμός για να επιβιώσει και να προσαρμοστεί στο εχθρικό αλλά και συνεχώς μεταβαλλόμενο   περιβάλλον   διαθέτει δύο διαφορετικές γλώσσες, αυτήν του νευρικού κι αυτήν του ανοσοποιητικού συστήματος. Κι επιπλέον ότι υπάρχει ένα είδος καταμερισμού της εργασίας: απ' τη μια ο εγκέφαλος, που τρόπον τινά είναι η εκτελεστική εξουσία - συλλέγει τις πληροφορίες, παίρνει τις αποφάσεις και οργανώνει την προσαρμογή. Από την άλλη το ανοσοποιητικό σύστημα,  ένα είδος αστυνομίας, που καιροφυλακτεί και προφυλάσσει τον οργανισμό απ' όλους τους εισβολείς. Ως  τώρα  υπήρχε  η  εντύπωση  ότι επρόκειτο για δύο συστήματα ανεξάρτητα μεταξύ τους. Το πράγμα όμως δεν έχει έτσι: εάν στην κοινωνία η πολιτική εξουσία κατευθύνει τον στρατό και την αστυνομία και εξαρτάται απ' αυτά, το ίδιο συμβαίνει και στο σώμα, με τον εγκέφαλο να ενορχηστρώνει τα πάντα, συμπεριλαμβανομένης και της άμυνας μας. Ανάμεσα στα δύο συστήματα υπάρχει ένας διαρκής διάλογος, όπου τον κύριο λόγο έχει ο εγκέφαλος. Ο εγκέφαλος δεν επηρεάζει βεβαίως τα νοσογόνα αίτια, αλλά τον τρόπο αντίδρασης   του   οργανισμού.  

Γύρω   μας κυκλοφορούν διαρκώς επικίνδυνοι εισβολείς: ιοί, μικρόβια, καρκινογόνες ουσίες κτλ. Και το νευρικό σύστημα καθορίζει αν η άμυνα μας θα είναι μικρή ή μεγάλη, δυνατή ή ανίσχυρη. Έτσι, όταν το ηθικό είναι υψηλό, η μάχη είναι άγρια. Όταν πέφτει, καταρρέουν τα πάντα και τότε οι ιοί, τα μικρόβια κι οι καρκινογόνες ουσίες μπορούν να επιτεθούν με μεγαλύτερη άνεση. Απ' το 1970 μια σειρά από μελέτες, που ο αριθμός τους αυξάνει ολοένα, έχουν αρχίσει να αποδεικνύουν ότι αυτό είναι αληθές και σαν τα κομμάτια ενός παζλ, τα πορίσματα τους σχηματίζουν σταδιακά ένα καινούριο τοπίο όπου απλώνονται νέοι ορίζοντες.

Πολλά σοβαρά επιστημονικά περιοδικά, όπως το Journal of the American Medical Association, δημοσίευσαν ήδη από το 1982 ότι οι γιατροί μπορούν να προβλέψουν την εξέλιξη ενός καρκινοπαθούς ανάλογα με την ψυχική του κατάσταση. Μια μελέτη της Δρος Κάρολυν Μπέντελλ Τόμας του Πανεπιστημίου Τζων Χόπκινς, για παράδειγμα, έδειξε ότι οι «επιθετικοί» καρκινοπαθείς που συζητούν την πάθηση τους με τους γιατρούς χωρίς να δέχονται παθητικά την ασθένεια τους και τις θεραπευτικές αγωγές, ζουν κατά μέσον όρο περισσότερο απ' τους άλλους.

Εν τω μεταξύ έχουν γίνει κι άλλες μελέτες βασισμένες σε παρατηρήσεις, που επιτρέπουν τον συσχετισμό ανάμεσα στις ανωμαλίες του ανοσοποιητικού συστήματος και τις ψυχικές ασθένειες. Η ανακάλυψη των νευροορμονών που εκκρίνει κυρίως ο υποθάλαμος θα επιτρέψει στους επιστήμονες να βρουν τη σχέση ανάμεσα στο νευρικό σύστημα και το αμυντικό δια της ορμονικής οδού.

Το στρες, όπως είναι πια γνωστό, επιβραδύνει τη λειτουργία των τεσσάρων μεγάλων συστημάτων που επηρεάζουν τις ανοσικές αντιδράσεις: την έκκριση των κορτικοστεροειδών, την έκλυση των διαφόρων νευρομεταβιβαστών, την έκκριση των ορμονών του θυρεοειδούς κι αυτήν των σωματοτρόπων ορμονών.

Πολυάριθμα πειράματα που έγιναν σε διαφορετικά ζώα με αφαίρεση των αδένων, εκτομή των νεύρων ή ερεθισμό τους με ηλεκτρικό ρεύμα έδειξαν ότι το στρες επηρεάζει την αντίσταση στις λοιμώξεις. Έτσι, τα επανειλημμένα πειράματα αποφυγής ενός επώδυνου ερεθίσματος στα ποντίκια είχαν ως αποτέλεσμα την εμφάνιση έρπητος και αφθώδους στοματίτιδας, παθήσεων που προκαλούνται και οι δύο από ιούς. Επίσης, όταν ο αριθμός των πειραματόζωων που ζουν σε ένα κλουβί αυξάνεται πολύ, αυξάνεται σημαντικά κι ο αριθμός των αρθροπαθειών που προκαλούνται πειραματικά με την έγχυση παραφίνης και μυκοβακτηρίων.

Κάτι ακόμα πιο εντυπωσιακό: Υπάρχει ένα είδος ποντικιών τα οποία παρουσιάζουν κληρονομική ευαισθησία προς έναν καρκινογόνο ιό που προσβάλλει τους μαστούς. Υπό κανονικές συνθήκες ο ιός αυτός προκαλεί την εμφάνιση όγκου 8 ώς 10 μήνες μετά τη γέννηση. Οι ερευνητές κατάφεραν στο 75% των περιπτώσεων να μειώσουν δραστικά τον αριθμό των προσβολών μέχρι το 15%, εκτρέφοντας τα ποντίκια της ίδιας ηλικίας σ' ένα προστατευόμενο περιβάλλον με σταθερή θερμοκρασία, απουσία θορύβων, όχι ενέσεις, όχι συχνά πειράματα - δηλαδή λιγότερο στρες. Οι όγκοι εμφανίζονται τελικά, αλλά με μια καθυστέρηση περίπου 200 ημερών, η οποία, λαμβανομένου υπ' όψιν του προσδοκόμενου μέσου χρόνου ζωής των ποντικιών, είναι σημαντική. Οι ερευνητές συμπέραναν ότι στα υπόλοιπα ποντίκια το στρες επιταχύνει την εξασθένιση του ανοσοποιητικού συστήματος.

Όλες αυτές οι προκαταρκτικές εργασίες οδήγησαν τους βιολόγους να μελετήσουν in vitro και in vivo λεπτομερειακά τις σχέσεις ανάμεσα στο νευρικό και το ανοσοποιητικό σύστημα και τη φύση των μηνυμάτων που εκπέμπονται από το ένα στο άλλο. Κατάφεραν έτσι να αποδείξουν ότι στις μεμβράνες των μακροφάγων και των λεμφοκυττάρων - αυτών των ειδικευμένων κυττάρων του αμυντικού συστήματος - υπάρχουν όλων των ειδών οι υποδοχείς για ορμόνες, νευρομεταβιβαστές και ενδορφίνες, πράγμα που δείχνει ότι υπάρχει δυνατότητα επικοινωνίας. Επίσης μέτρησαν τον βαθμό επίδρασης αυτών των νευροορμονικών μηνυμάτων στην κυτταρική αντίδραση.

Απ' την άλλη μεριά κατάφεραν επίσης να δείξουν ότι ο εγκέφαλος, και ειδικότερα ο υποθάλαμος, μπορεί και συλλαμβάνει εξ αρχής τα μηνύματα του ανοσοποιητικού συστήματος, έτσι ώστε να εκλύει τη νευροορμονική απάντηση που του φαίνεται να ταιριάζει καλύτερα στην περίπτωση (παρουσία ιού, για παράδειγμα). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την τροποποίηση της αντίδρασης του ανοσοποιητικού συστήματος. Διαφορετικά πειράματα απέδειξαν ότι τα λεμφοκύτταρα εκκρίνουν ανοσοορμονικά μηνύματα που μπορούν να δώσουν πληροφορίες στον εγκέφαλο και να τροποποιήσουν τις εγκεφαλικές και ορμονικές εκκρίσεις.

Είναι ακόμα νωρίς ώστε απ' αυτές τις δημοσιεύσεις να καταλήξει κανείς σε συγκεκριμένες θεωρίες για τη σχέση ανάμεσα στις αρρώστιες και τη συμπεριφορά. Αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ψυχοσωματική ιατρική σύντομα θα πάψει να είναι εμπειρική επιστήμη για να αποκτήσει μια μοριακή πραγματικότητα, που θα βασίζεται σε δράσεις και αντιδράσεις.

Ένα άλλο κεφάλαιο που πρέπει να ερευνηθεί προσεκτικά είναι ο τρόπος που τα ψυχοφάρμακα, τα αντιεπιληπτικά και τα υπνωτικά μπορούν να επηρεάσουν το ανοσοποιητικό σύστημα. Σε μια πρόσφατη ανακοίνωση που έγινε στην Γαλλική Ακαδημία Ιατρικής, οι ερευνητές του ινστιτούτου χημείας φυσικών ουσιών του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών στο Ζιφ-συρ-Υβέτ έδειξαν, για παράδειγμα, τις ανοσοτροποποιητικές ιδιότητες της διαζεπίνης, η οποία διεγείρει ορισμένα κύτταρα που παρασκευάζουν ανοσοσφαιρίνες κι επίσης έχει την τάση να συγκεντρώνεται στους μακροφάγους.

Ενας άλλος σημαντικός μελλοντικός τομέας έρευνας είναι σίγουρα αυτός   της   αλλαγής   της   συμπεριφοράς μέσω των εξαρτημένων αντανακλαστικών. Ο Νοβέρα Χέρμπερτ Σπέκτορ του Εθνικού   Ινστιτούτου   Νευρολογικών Παθήσεων και Ανωμαλιών Επικοινωνίας των ΗΠΑ στην Μπεθήσντα, έκανε ενέσεις σε ποντίκια με την ουσία Poly IC που διήγειρε τα φονικά λεμφοκύτταρα. Επί δέκα ημέρες, κάθε φορά που έκανε ένεση στα ποντίκια, συνδύαζε την ένεση με μια δυνατή μυρωδιά καμφοράς.  Υστερα εξέθεσε τα ποντίκια μόνο στη μυρωδιά της καμφοράς και διαπίστωσε ότι τα λεμφοκύτταρα αντιδρούσαν, όπως και με την παρουσία της Poly IC. To πείραμα αυτό που επαναλήφθηκε πολλές φορές με τα ίδια αποτελέσματα, προσήλκυσε την προσοχή πολλών επιστημόνων που, πιστεύοντας ότι ο ψυχισμός επηρεάζει την αντίδραση  του ανοσοποιητικού συστήματος στις αρρώστιες, στους όγκους και τα μοσχεύματα, θα προσπαθήσουν να μάθουν στους ασθενείς τους να τροποποιούν με τη θέληση τους την αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος. Επιπλέον, η επίδραση του εγκεφάλου ίσως βοηθήσει να κατανοήσουμε και να χρησιμοποιήσουμε ευρύτερα τη δράση των εικονικών φαρμάκων (πλασέμπο), κι ακόμα να συντείνει στη μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα   των   παραϊατρικών μεθόδων (βελονισμός, ομοιοπαθητική κτλ.).

Σ' όλα αυτά τα παραδείγματα και παρ' όλο που οι αλληλεπιδράσεις είναι εμφανείς, πρέπει να αναγνωρίσουμε την υπεροχή του εγκεφάλου που είναι κατά κάποιον τρόπο ο αρχιστράτηγος των λευκών αιμοσφαιρίων, δηλαδή της άμυνας μας. Εκτός όμως απ' τις οφθαλμοφανείς ιατρικές εφαρμογές, τα τελευταία χρόνια έχουν εμφανιστεί ορισμένα άλλα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία. Πρόσφατα ανακαλύφθηκαν σε μικρόβια, μόρια παρόμοια με ουσίες οι οποίες παίζουν σημαντικό ρόλο στη φυσιολογία των οργανισμών που δεν έχουν μολυνθεί απ' αυτά.

Έτσι, η μεμβράνη μερικών μικροβίων περιέχει ένα πεπτίδιο που προκαλεί πυρετό ενεργώντας στο θερμορυθμιστικό κέντρο του εγκεφάλου. Το ίδιο αυτό πεπτίδιο φαίνεται ότι ταυτοχρόνως είναι κι ένας ενδογενής παράγοντας, ο οποίος έχει σχέση με την πρόκληση του ύπνου.

Μετά από πολλές άλλες παρόμοιες ανακαλύψεις οι ερευνητές αναρωτιούνται τώρα μήπως αυτού του είδους τα πεπτίδια που απαντώνται σε μικροοργανισμούς, είναι οι πρόγονοι των ορμονών και των νευρομεταβιβαστών στα θηλαστικά.

Σήμερα δεκάδες ερευνητικές ομάδες έχουν ενεργοποιηθεί έντονα προς όλες τις κατευθύνσεις που αναφέραμε. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι ως την αυγή της τρίτης χιλιετίας θα έχουμε αποκτήσει πλήρεις γνώσεις για τον τρόπο με τον οποίο ο οργανισμός μας κατευθύνει αρμονικά τη ζωή του με τη βοήθεια των δύο συστημάτων επικοινωνίας: του νευρικού και του ανοσοποιητικού.

Σύμπτυξη από το Sciences & Avenir / Επιλογές