ΤΟ ΘΡΙΛΕΡ ΤΗΣ ΓΡΙΠΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ.

ΤΟ ΘΡΙΛΕΡ ΤΗΣ ΓΡΙΠΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ.

Τι οδήγησε στη διακοπή της έρευνας πάνω στην τεχνητή μετάλλαξη του ιού H5N1, που προκάλεσε θύελλα στον επιστημονικό κόσμο.

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΤΣΙΡΟΥ

Η επιστήμη αυτοαστυνομεύεται αρκετά αποτελεσματικά. Αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος. Οι έξωθεν περιορισμοί σίγουρα δεν είναι λύση. Η μυστικότητα είναι η κερκόπορτα στη διαφθορά. Οπότε, βασιζόμαστε στην αυτοαστυνόμευση και την αξιολόγηση της έρευνας και των ευρημάτων της από την ίδια την επιστημονική κοινότητα. Διαφορετικά, τι θα κάναμε, θα στέλναμε τους ερευνητές στο δικαστήριο; Είναι αστείο».

Τίποτε το αστείο δεν υπήρχε στα δημοσιεύματα που με ώθησαν να απευθυνθώ στον Γεώργιο Μανιάτη, ομότιμο καθηγητή Βιολογίας στο Παν. Πατρών, με πολυετή τριβή στα ζητήματα βιοηθικής (και αντιπρόεδρο, μέχρι πρότινος, της αρμόδιας επιτροπής). Η εργαστηριακή μετάλλαξη της γρίπης των πτηνών (Η5Ν1) σε δυο ερευνητικά κέντρα, στην Ολλανδία και στις Ηνωμένες Πολιτείες, είχε καταστήσει τον ιό απείρως πιο επιθετικό, μεταδιδόμενο με τον αέρα μεταξύ θηλαστικών, ενδεχομένως (αν και όχι αποδεδειγμένα) και μεταξύ ανθρώπων, δυνάμει μοιραίο για «εκατομμύρια  ζωές» και «καταστροφικό για την ανθρωπότητα», όπως γράφτηκε, εφόσον ξέφευγε από το εργαστήριο ή -φευ!- έπεφτε στα χέρια βιοτρομοκρατών.

Βιβλικής προελεύσεως εκφράσεις όπως «Αρμαγεδδών» και «Ημέρα της Κρίσης» συνόδευσαν σχετικές αναφορές, στον δε επιστημονικό κόσμο ξέσπασε -και μαίνεται ακόμη- μια άνευ προηγουμένου αντιπαράθεση σχετικά με την αναγκαιότητα της έρευνας. Ακόμη και οι «Τάιμς της Νέας Υόρκης» την κατακεραύνωσαν, σε κεντρικό τους άρθρο στις αρχές Ιανουαρίου: «Αυτή η έρευνα δεν θα έπρεπε να έχει γίνει ποτέ, γιατι οι ενδεχόμενες επιπτώσεις της είναι καταστροφικές, το δε προσδοκώμενο όφελος βασίζεται σε εικασίες... Αυτός ο ιός θα έπρεπε να καταστραφεί».

Σε μια σπάνιας δραματικότητας παρέμβαση του, το Επιστημονικό Συμβουλευτικό Συμβούλιο Βιοασφάλειας των ΗΠΑ ζήτησε από τις δυο ομάδες ερευνητών, η μία υπό τον Ρον Φουσιέ στο Ιατρικό Κέντρο Εράσμους του Ρότερνταμ και η άλλη υπό τον Γιοσιχίρο Καβαόκα στο Πανεπιστήμιο του Ουισκόνσιν, να μη δημοσιεύσουν βασικά στοιχεία της μεθοδολογίας τους, για το φόβο επανάληψης των πειραμάτων από «λάθος» ανθρώπους (στην περίπτωση φυσικά που οι «λάθος» άνθρωποι έχουν στη διάθεση τους ένα υπερσύγχρονο εργαστήριο εκατομμυρίων δολαρίων). «Δεν μπορώ να σκεφτώ κάποιον παθογόνο οργανισμό πιο επικίνδυνο από αυτόν», δήλωσε ο Πολ Κάιμ, πρόεδρος του Συμβουλίου.

Κατόπιν αυτών, και μπροστά στο ενδεχόμενο μιας παρέμβασης από τους οργανισμούς ασφαλείας, που θα εμπόδιζε τη συνέχιση των ερευνών, τα αντανακλαστικά της αυτοαστυνόμευσης ενεργοποιήθηκαν. Με επιστολή τους προς τις επιστημονικές επιθεωρήσεις «Science» και «Nature», όπου και πρόκειται να δημοσιευθεί με περικοπές η έρευνα τους, οι υπεύθυνοι των προγραμμάτων, μαζί και 30 ακόμη ειδικοί στη γρίπη, ανακοίνωσαν ότι σταματούν τα πειράματα για 60 ημέρες, προκειμένου η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας να συγκαλέσει συμβούλιο ειδικών απ' όλο τον κόσμο (τον επόμενο μήνα στη Γενεύη) και να αποφασίσει για τα περαιτέρω. «Κατανοούμε ότι πρέπει να εξηγήσουμε τα προσδοκώμενα οφέλη από αυτήν τη σημαντική έρευνα, καθώς και τα μέτρα που έχουν ληφθεί για την ελαχιστοποίηση των ενδεχόμενων κινδύνων», αναφέρουν. Η εξέλιξη κλιμάκωσε την αντιπαράθεση ακόμη περισσότερο - με τους υπέρμαχους της απρόσκοπτης συνέχισης της έρευνας να κάνουν λόγο για «μαύρη μέρα για την επιστήμη», τους δε αμφισβητίες να ζητούν περισσότερες δικλίδες ασφαλείας.

Γιατί να «κατασκευάζουμε» έναν εφιάλτη;

«Δεν κατανοώ γιατί πρέπει να ξοδεύονται χρήματα φορολογουμένων για να φτιάχνουμε παθογόνους μικροοργανισμούς ικανούς να προκαλέσουν πανδημία», λέει ο Ρίτσαρντ Εμπράιτ, μοριακός βιολόγος στο Πανεπιστήμιο Rutgers του Νιου Τζέρσι. «Το μορατόριουμ των 60 ημερών είναι μια έξυπνη κίνηση δημοσίων σχέσεων, αλλά δεν φτάνει. Το πρόβλημα είναι ουσιαστικό, όχι επικοινωνιακό». Κατά τον ίδιο, ο μεταλλαγμένος Η5Ν1 θα έπρεπε να τοποθετηθεί στο επίπεδο επικινδυνότητας 1, μαζί με τον Εμπόλα και τον άνθρακα, τα δε εργαστήρια που τον ερευνούν θα πρέπει να οριστούν από την αμερικανική κυβέρνηση και να λάβουν επιπλέον μέτρα ασφαλείας (όπως π.χ. το υποχρεωτικό λουτρό κάθε εργαζομένου κατά την έξοδο).

Για άλλους, ούτε αυτό είναι αρκετό. Σε επιστολή του στους Τάιμς της Νέας Υόρκης ο Τομ Ινγκλεσμπι, διευθυντής του κέντρου Βιοασφάλειας του Ιατρικού Κέντρου του Πανεπιστημίου Πίτσμπουργκ, τονίζει ότι η πλάστιγγα πιθανού οφέλους - κινδύνου γέρνει σαφώς υπέρ του δεύτερου και εισηγείται την οριστική διακοπή της έρευνας. «Οι υποστηρικτές της ισχυρίζονται ότι θα βοηθήσει στην παρακολούθηση της γρίπης των πτηνών και στις προσπάθειες ανάπτυξης εμβολίων. Θεωρώ απίθανο ότι τα προγράμματα ελέγχου της γρίπης θα επηρεαστούν από τη συγκεκριμένη έρευνα. Επιπλέον, το να παρασκευάζεις εμβόλια για τύπους Η5Ν1 που εμφανίζονται στη φύση, δεν χρειάζεται τέτοιου τύπου πειράματα».

Το σενάριο μιας τυχαίας μετάλλαξης

Από τον εντοπισμό της, το 1997 μέχρι το 2010, η γρίπη Η5Ν1 μετράει 600 επιβεβαιωμένα κρούσματα σε ανθρώπους, οι μισοί εκ των οποίων πέθαναν. Ένα ποσοστό θνητότητας της τάξης του 50% φαντάζει εφιαλτικό (ακόμη και η πανδημία ισπανικής γρίπης του 1918 με τα 50 εκατομμύρια νεκρούς είχε υποεικοσαπλάσιο), αν και νεότερες μελέτες το αμφισβητούν ως υπερβολικό: μία από αυτές, σε χωριά της Ταϊλάνδης, έδειξε ότι 73 από 800 κατοίκους είχαν αντισώματα Η5Ν1. Αυτό σημαίνει ότι τα πραγματικά ασυμπτωματικά κρούσματα μπορεί να είναι πολύ περισσότερα από 600, κατά συνέπεια οι περίπου 300 άνθρωποι που τελικώς απεβίωσαν να αντιστοιχούν σε πολύ χαμηλότερο ποσοστό. «Αυτό που μας έσωσε στη συγκεκριμένη γρίπη είναι ότι ο ιός δεν μεταδίδεται εύκολα, κυρίως από άνθρωπο σε άνθρωπο. Στα πουλερικά εντοπίστηκε στο γαστρεντερικό σύστημα, στον άνθρωπο στο κάτω αναπνευστικό. Αν μεταλλασσόταν και άρχιζε να μεταδίδεται με το βήχα, τότε θα αντιμετωπίζαμε ένα τρομακτικό σενάριο», θα πει η Αθηνά Λινού, καθηγήτρια Επιδημιολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Το τρομακτικό σενάριο μπορεί να προκύψει από μια τυχαία μετάλλαξη - η φύση, λένε άλλωστε, είναι ο πιο επικίνδυνος βιοτρομοκράτης. Για τους επιστήμονες, το να καθίσουν και να περιμένουν να συμβεί κάτι τέτοιο δεν είναι επιλογή. Όταν, το 2005, ο ιολόγος Πίτερ Παλέζι μετείχε στην ομάδα που κατάφερε να «ανασυνθέσει» τον ιό της ισπανικής γρίπης, είχε βρεθεί εν μέσω θύελλας αντιδράσεων. Εντούτοις, τα αποτελέσματα της εργασίας εκείνης έδωσαν το έναυσμα για να εκπονηθούν εκατοντάδες μελέτες και κατέληξαν στο (πιθανώς σωτήριο) εύρημα πως ο ολέθριος ιός είναι ευαίσθητος στα εποχικά αντιγριπικά εμβόλια καθώς και σε κοινά φάρμακα. «Βασικά, αποκλείσαμε το ενδεχόμενο κάποιος "σκοτεινός" επιστήμονας να εντοπίσει τον ιό της ισπανικής γρίπηε και να τον μεταδώσει σ' έναν απροετοίμαστο κόσμο», λέει ο Παλέζι, ο οποίος, φυσικά, είναι από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές της τωρινής έρευνας.

Από μύτη σε μύτη

Το Εράσμουε είναι το μεγαλύτερο πανεπιστημιακό νοσοκομείο στην Ολλανδία και -σύμφωνα με το site του- φιλοδοξεί να καθιερωθεί ως ένα από τα καλύτερα στον κόσμο. Εκεί, πριν από 10 χρόνια, άρχισε να σχεδιάζεται το αμφιλεγόμενο πείραμα, με την έγκριση επίσημων φορέων και τη συμμετοχή κορυφαίων ειδικώς και με σκοπό την καλύτερη κατανόηση των μηχανισμών μετάδοσης του ιού Η5Ν1. Το ερώτημα του... ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων-ακόμη και τόσα μπορεί να κοστίσει η ανάπτυξη ενός νέου εμβολίου- ήταν το εξής: «Μπορεί να μεταλλαχθεί σε ένα παθογόνο που θα μεταδίδεται με το βήχα ή το φτέρνισμα και θα προσβάλλει το ανώτερο αναπνευστικό σύστημα, όπως η κοινή γρίπη;».

Χρειάστηκε να κατασκευαστεί ειδικό εργαστήριο, κατηγορίαε ασφαλείας 3, με εσωτερική πίεση χαμηλότερη από την εξωτερική (ώστε ο αέρας να συγκρατείται πάντοτε εντός) και καμπίνα απολύμανσης για τους εργαζόμενους ερευνητές. Στην τελική και πιο κρίσιμη φάση του πειράματος, που κράτησε δύο χρόνια, χρησιμοποιήθηκαν κουνάβια - πειραματόζωο που ειδικά στη γρίπη εμφανίζει «συμπεριφορά» αντίστοιχη με την ανθρώπινη. Ύστερα από πέντε διαδοχικές μεταλλάξεις, ο ιός είχε αποκτήσει την ιδιότητα να προσκολλάται στα κύτταρα της μύτης και της τραχείας, αλλά εξακολουθούσε να μη μεταδίδεται εύκολα από το ένα ζώο στο άλλο. Τότε, επιχειρήθηκε κάτι ακραίο: ο μεταλλαγμένος ιός μεταδόθηκε ιατρικά στη μύτη ενός κουναβιού και, αφού αυτό νόσησε, οι επιστήμονες τον μετέφεραν στη μύτη και δεύτερου ζώου. Αφού επανέλαβαν τη διαδικασία δέκα φορές, είχε γίνει το ίδιο εύκολα μεταδιδόμενος όσο και η κοινή γρίπη. Με τον αέρα...

Όπως στο σινεμά;

Αυτό, φυσικά, δεν σημαίνει ότι τυχόν απελευθέρωση του θα σήμαινε απαραιτήτως την... αρχή του τέλους για την ανθρωπότητα ή ότι θα γινόταν η αιτία να ζήσουμε καταστάσεις όπως αυτές που διαδραματίζονται στο πρόσφατο θρίλερ «Contagion» του ΣτίβενΣόντερμπεργκ, όπου μια εξωτική νόσος εξελίσσεται σε ολέθρια πανδημία (η ταινία μνημονεύτηκε σε ουκ ολίγα δημοσιεύματα). Είναι άγνωστο αν ο κατασκευασμένος ιός θα προσέβαλλε με την ίδια επιθετικότητα ανθρώπους ή το πώς ο κάθε οργανισμός θα αντιδρούσε σε αυτόν. Παρ' όλα αυτά, είναι δουλειά του κάθε επιστήμονα να λαμβάνει υπόψη του -και να προετοιμάζεται- για το χειρότερο δυνατό σενάριο, όπως μου εξηγεί η κ. Λινού. «Φανταστείτε, κατ' αναλογία, έναν άνθρωπο με τον ιό της ευλογιάς να στέκεται στην είσοδο ενός διεθνούς αεροδρομίου, του πιο κρίσιμου χώρου για τη μετάδοση επιδημιών. Στο ενδεχόμενο τυχαίας ή ηθελημένης διασποράς μιας επιθετικής, μεταδιδόμενης από άνθρωπο σε άνθρωπο γρίπης, θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να ελεγχθεί, εφόσον ξεκινούσε. Ακόμη και τα πυρηνικά ατυχήματα έχουν πεπερασμένη εμβέλεια - δεν περνούν όλα τα σύνορα, δεν εξαπλώνονται σε όλη την υφήλιο».

Από την άλλη πλευρά, και η κ. Λινού συμμερίζεται την αναγκαιότητα της έρευνας. «Η επιστήμη συχνά φτάνει στα άκρα προκειμένου να επιτύχει αποτελέσματα. Ο κίνδυνος είναι αναπόσπαστο μέρος της προόδου - έτσι αποκτήσαμε εμβόλια και θεραπείες για ασθένειες που έναν αιώνα πριν αφάνιζαν πληθυσμούς και τώρα θεωρούνται εύκολα ιάσιμες. Δεν μπορείς να σταματάς την έρευνα, να εμποδίζεις το μέλλον. Φανταστείτε να μην υπήρχαν καθόλου εμβόλια, καθόλου ραδιενεργά φάρμακα, να μην υπήρχε ακτινοθεραπεία... Και ειδικά με τους ιούς, η έρευνα πρέπει να είναι συνεχής, γιατί συνήθως δεν έχουμε τα όπλα να τους αντιμετωπίσουμε. Δεν είναι απλά μικρόβια, που τα σκοτώνεις με αντιβιοτικά».

Το οπλοστάσιο της γνώσης

Το «κλειδί» στην πρόοδο της επιστήμης είναι η διασπορά της γνώσης και η επαναληψιμότητα των πειραμάτων. Με αυτό το σκεπτικό, οι «κατασκευαστές» του μεταλλαγμένου ιού, οι οποίοι, σημειωτέον, χρηματοδοτούνται από το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας των Ηνωμένων Πολιτειών, θεωρούσαν απαραίτητο να κοινοποιήσουν τη μεθοδολογία και τα αποτελέσματα της έρευνας σε 100 οργανισμούς και 1.000 ειδικούς ανά τον κόσμο. Από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας και τον Οργανισμό Γεωργίας και Τροφίμων του ΟΗΕ μέχρι ιδιωτικές εταιρείες που ασχολούνται με την ανάπτυξη εμβολίων, καθώς και σε κάθε χώρα και περιοχή του πλανήτη, από το Νεπάλ μέχρι τα παλαιστινιακά εδάφη, όπου παρατηρήθηκαν κρούσματα Η5Ν1. Η κατανόηση του ιού, η ταυτοποίηση του στο επόμενο κοτόπουλο που μπορεί να πέσει νεκρό σε μια απομακρυσμένη φάρμα του Λάος, μπορεί να αποβούν σωτήριες, σύμφωνα με το σκεπτικό τους.

Ο καθηγητής Φρανσέσκο Φραντσόνι, του τμήματος Ευρωπαϊκής Νομοθεσίας του European University Institute, θεωρείται αυθεντία σε θέματα βιοτεχνολογίας και νομοθεσίας. Η απάντηση του στο ερώτημα κατά πόσον πρέπει να τίθενται a priori περιορισμοί στην έρευνα, όταν αυτή κινείται σε τόσο επικίνδυνες περιοχές, είναι κατηγορηματικά αρνητική. «Έτσι, θα επιστρέφαμε αυτομάτου στο Μεσαίωνα, τότε που ο (σ.σ. φιλόσοφος, μαθηματικός και αστρονόμος) Τζορντάνο Μπρούνο ριχνόταν στην πυρά για τις ριζοσπαστικές του απόψεις. Η πρόοδος είναι δυνατή μόνο μέσα από τη συνεχή έρευνα. Κάθε ανακάλυψη, από την άλλη, μπορεί -και πρέπει- να υποβάλλεται στον έλεγχο από την κοινωνία, υπό το πρίσμα της διεθνούς νομοθεσίας. Και αυτή, βεβαίως, προβλέπει εξαιρέσεις για περιπτώσεις βιοχημικών παραγόντων που χρησιμοποιούνται σε ασφαλές περιβάλλον εργαστηρίου για την ανάπτυξη εμβολίων και φαρμάκων».

Κατά τον ίδιο, διακρίσεις σε «μαύρες» ή... «άσπρες» μέρες για την επιστήμη, σε «καλή» και «κακή» γνώση, είναι άστοχες. «Και με ένα ηλεκτρικό καλώδιο μπορείς να ανάψει το φως, αλλά και να σκοτώσει κάποιον. Τι σημαίνει αυτό; Ένα θέμα είναι η έρευνα και ένα εντελώς διαφορετικό η ελαχιστοποίηση των κίνδυνων που τυχόν προκύπτουν από αυτήν. Σε έναν δημοκρατικό κόσμο, η διαχείριση αυτή, ο έλεγχος, ανήκει στις κυβερνήσεις, στους οργανισμούς, στην κοινωνία. Δεν βλέπω κανένα πρόβλημα. Οι επιστήμονες κάνουν τη δουλειά τους, αλλά η τελική ευθύνη ανήκει στην κοινωνία».

Από την πλευρά του, ο δρ. Τάκης Βιδάλη, νομικός και επιστημονικός συνεργάτης της Ελληνικής Επιτροπής Βιοηθικής, αναγνωρίζει ότι ο μέσος πολίτης δικαιολογημένα δυσκολεύεται να κατανοήσει τι επιτρέπεται και τι όχι στην έρευνα. «Γενικόλογες διακηρύξεις, πολλά εμπλεκόμενα όργανα, πολλή γραφειοκρατία και πολλά πρωτόκολλα που συνοδεύουν τα νομοθετικά κείμενα... Αυτό που μοιάζει με υπερδραστηριότητα στην ουσία καταλήγει σε κάτι δυσλειτουργικό και εν πολλοίς ανεφάρμοστο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι, ειδικά στη βιοτεχνολογία, έναν κλάδο με ραγδαία ανάπτυξη και τεράστια οικονομικά συμφέροντα, αυτό που απαγορεύεται σε μια χώρα μπορεί κάλλιστα να αποτελεί πρακτική σε κάποια άλλη. Χρειάζεται, με λίγα λόγια, απλοποίηση και διεθνοποίηση της νομοθεσίας, λίγα και υπεύθυνα εποπτικά όργανα, διαφάνεια στα αποτελέσματα. Το να έχει «διπλή χρήση» μια έρευνα, να μπορεί το αποτέλεσμα της να χρησιμοποιηθεί για ευγενείς αλλά και δόλιους σκοπούς, δεν είναι λόγος διακοπής της. Η κοινωνία όμως χρειάζεται εγγυήσεις».

Υπάρχει «απόλυτη» ασφάλεια;

Κατόπιν αυτών, η φόρμουλα της μεταλλαγμένης γρίπης παραμένει επτασφράγιστο μυστικό στα άδυτα του εργαστηρίου και το... τέλος του κόσμου αναβάλλεται μέχρι νεωτέρας. Όσοι χρειάζονται απαραιτήτως κάπου να διοχετεύσουν την αγωνία τους μπορούν απλώς να σκέφτονται ότι ανά πάσα στιγμή, σε κάποιο από τα δισεκατομμύρια κύτταρα των δισεκατομμυρίων ζώων και πτηνών του πλανήτη, μπορεί να συμβεί κάποια επικίνδυνη μετάλλαξη ιού που θα μας πιάσει όλους στον ύπνο. Γι' αυτό και, όπως μου είπε χαριτολογώντας ο κ. Μανιάτη, «το να απαιτείται 100% ασφάλεια και μηδενικές πιθανότητες να πάει κάτι στραβά είναι γνώρισμα μόνο των αδαών». ·

περιοδικό "Κ" /2012