Η προτομή της Ακρόπολης
Η προτομή του Αριστοτέλη βρέθηκε στις ανασκαφές του χώρου για την ανέγερση του Μουσείου Ακρόπολης το 2005. Πρόκειται για έργο του 1ου ή τις αρχές του 2ου αιώνα και θεωρείται αντίγραφο κατά τη ρωμαϊκή εποχή κάποιου αρχαιοελληνικού πρωτοτύπου. Ισως εκείνου που υπήρχε στην Ολυμπία και αναφέρει ο Παυσανίας.

2.400 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΣΤΑΓΕΙΡΙΤΗ

Μύθοι και αλήθειες για το προφίλ του Αριστοτέλη

 

Ποιος και πώς ήταν ο παγκόσμιος Αριστοτέλης, πέραν του έργου και της προσφοράς του στην ανθρωπότητα;

Οι εικόνες που έχουμε από τις αρχαίες πηγές για τον άνθρωπο και την εξωτερική εμφάνισή του είναι από θολές μέχρι αρνητικές. Εχουμε πορτρέτα του, που άφησαν γι΄ αυτόν κυρίως αντίπαλοι και εχθροί. Ισως, επειδή δεν διασώθηκαν άλλα από φίλους, οπαδούς και μαθητές του. Οπως άλλωστε και το σύνολο των «εξωτερικών» έργων του (αυτά που προορίζονταν για δημόσια ανάγνωση). Το πιο γνωστό αρχαίο επίγραμμα τoν φωτογραφίζει ως «σμικρό, φαλακρό, τραυλό, λάγνο, προγάστωρα (κοιλαρά)...» . Παρόμοια εικόνα, με προσθαφαιρέσεις, παρέχουν κι άλλες πηγές.

O Διογένης Λαέρτιος (3ος αι. μ.Χ.) στο έργο του «Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων» δίνει τη δεσπόζουσα περιγραφή του: «Ο Αριστοτέλης ήταν γιος του Νικομάχου και της Φαιστίδας και καταγόταν από τα Στάγειρα. Ο Νικόμαχος, όπως λέει ο Ερμιππος στο "Περί Αριστοτέλους", ήταν απόγονος του Νικομάχου του γιου του Μαχάονος και εγγονού του Ασκληπιού. Ζούσε κοντά στον Μακεδόνα βασιλιά Αμύντα ως φίλος και γιατρός του. (Ο Αριστοτέλης ) ήταν ο άριστος (γνησιώτατος) μαθητής του Πλάτωνα. Οπως λέει ο Τιμόθεος ο Αθηναίος στο ''Περί βίων'' τραύλιζε (τραυλός την φωνήν). Επίσης λένε πως είχε αδύνατα πόδια (ισχνοσκελής), μικρά μάτια (μικρόμματος), ντυνόταν επίσημα (εσθήτι τ΄ επισήμω χρώμενος), φορούσε δαχτυλίδια και κούρευε κοντά τα μαλλιά του. Είχε αποκτήσει και ένα γιο, τον Νικόμαχο από την παλλακίδα Ερπυλλίδα (δεύτερη γυναίκα του)...».

Δύο «φωτογράφοι» του αντιφάσκουν

Ο ανδριάντας του Σταγειρίτη στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Για τη φυσιογνωμία του Αριστοτέλη αντλήθηκαν στοιχεία από τις προτομές της Αθήνας και της Βιέννης.

Παραπλήσια εικόνα συμπεριλαμβάνει και ο Αιλιανός (περίπου την ίδια εποχή) στην «Ποικίλη Ιστορία» του: «Λέγεται πως η πρώτη αντιδικία ανάμεσα στον Αριστοτέλη και στον Πλάτωνα ήταν η ακόλουθη. Του Πλάτωνα δεν του άρεσε ο τρόπος ζωής εκείνου, ούτε η εμφάνισή του (κατασκευή περί το σώμα). Διότι ο Αριστοτέλης φορούσε περίεργα ρούχα και υποδήματα και είχε επίσης κούρεμα ασυνήθιστο (αήθη) για τον Πλάτωνα, και φορούσε επιπλέον πολλά δαχτυλίδια για τα οποία και υπερηφανευόταν. Είχε εμπαιγμό (ειρωνεία) αποτυπωμένο στο πρόσωπό του (μωκία περί το πρόσωπον) και η περιττή φλυαρία του, όταν μιλούσε (άκαιρος στωμυλία λαλούντος) πρόδιδε και αυτή το ήθος του. Το ότι όλα τούτα είναι αταίριαστα για ένα φιλόσοφο είναι εύλογο. Βλέποντάς τα, λοιπόν, ο Πλάτωνας δεν τον εκτιμούσε...».

Αξιοσημείωτο είναι ότι οι δυο «φωτογράφοι» του Σταγειρίτη αντιφάσκουν σ΄ ένα βασικό χαρακτηριστικό. Ο μεν ένας αποδίδει τραυλότητα, ο δε άλλος φλυαρία. Δύσκολο να ήταν και τα δυο μαζί... Για τραυλότητα, όμως, διαβάζουμε και στον μεταγενέστερο «Βίο» που έχει σωθεί με τ΄ όνομα του Μιλήσιου «ονοματολόγου» Ησύχιου (6ος μ.Χ. αιώνας). Αλλά και ο Πλούταρχος (1ος - 2ος μ.Χ. αιώνας ) στα «Ηθικά» μνημονεύει το ίδιο χαρακτηριστικό. Στο κεφάλαιο «Πώς δει τον νέον ποιημάτων ακούειν», σημειώνει:

Η μαρμάρινη προτομή στο Μουσείο Ιστορίας Τέχνης της Βιέννης. Πρόκειται για ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνιστικού προτύπου. Το ίδιο αποτέλεσε και πρότυπο για τη γλυπτική έως τις μέρες μας.

«Εκείνος όμως, που θαυμάζει τα πάντα και εξοικειώνεται με τα πάντα, που η κρίση του υποδουλώνεται, λόγω της εκ των προτέρων γνώμης του, από τα ηρωικά ονόματα, θ' αποκτήσει χωρίς να το καταλάβει πλήθος ελαττωμάτων, όπως εκείνοι που μιμούνται το καμπούριασμα (κυρτότητα) του Πλάτωνα και το τραύλισμα (τραυλότητα) του Αριστοτέλη».

Μελετητές του Αριστοτέλη αμφισβητούν αυτά τα «μειωτικά» χαρακτηριστικά. Οπως κι άλλα σαφώς συκοφαντικά, που τον εμφανίζουν ως θηλυπρεπή και μαλθακό. Οι περισσότεροι τ' αποδίδουν στην πολύ γνωστή εχθρική παράδοση που δημιουργήθηκε από νωρίς σε βάρος ενός Μακεδόνα στην αντιμακεδονική Αθήνα, των αντιθέσεων και της πολεμικής με τον Πλάτωνα, τους μαθητές και διαδόχους του τελευταίου, αλλά και άλλων αντιαριστοτελικών φιλοσοφικών σχολών.

Το περίφημο έργο του Ραφαήλ «Σχολή των Αθηνών» στο Μουσείο του Βατικανού με τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα στο επίκεντρό του. Δεξιά, στη λεπτομέρεια ο Σταγειρίτης με τον δάσκαλό του Πλάτωνα.

Για παράδειγμα ο Ινγκμαρ Ντιούρινγκ, ένας από τους μεγαλύτερους αριστοτελιστές του περασμένου αιώνα, δεν δέχεται την τραυλότητα. Υποστηρίζει ότι αυτή αποδίδεται από μεταγενέστερες πηγές «εκ μεταφοράς». Υπήρχε πράγματι ένας Αριστοτέλης προγενέστερος, οικιστής της Κυρήνης, που ήταν τραυλός και λανθασμένα η τραυλότητα, όπως συμβαίνει όχι σπάνια με συνονόματους, «προστέθηκε» και στον Σταγειρίτη. Αντιθέτως, ο ίδιος Σουηδός μελετητής επιβεβαιώνει τη «μωκία» (ειρωνεία) του Αριστοτέλη, όταν αντικρούει διάφορες απόψεις άλλων. Συμπεριλαμβανόμενου και του Πλάτωνα.

Περί κάλλους

Ο Δ. Λυπουρλής, από τους εξέχοντες σύγχρονους μελετητές του, δεν συμφωνεί με τον Ντιούρινγκ για την τραυλότητα, σημειώνοντας πως γι΄ αυτή σπάνια μιλά ο Σταγειρίτης. Μάλιστα αναφέρεται μόνο στην παιδική τραυλότητα, λες και δεν υπάρχει και των μεγάλων. Σχολιάζοντας τ΄ άλλα εξωτερικά χαρακτηριστικά καταλήγει: «Μπορεί ιχνοσκελής να ήταν, να προκαλούσε τους ανθρώπους της εποχής του κόβοντας κοντά τα μαλλιά και ξυρίζοντας τα γένια, το ντύσιμό του να ήταν εξεζητημένο, να είχε τη συνήθεια να στολίζεται με δαχτυλίδια -από τον Διογένη Λαέρτιο μαθαίνουμε ότι θεωρούσε το κάλλος "παντός επιστολίου συστατικώτερον"- μπορεί τα μάτια του να ήταν πράγματι μικρά - τι σημασία έχει, αφού ήταν μεγάλα τα μάτια της ψυχής του;».

Η ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΣΕ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΜΕ ΤΗ ΓΡΑΠΤΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Αντίγραφα κάποιου πρωτότυπου έργου οι πιο γνωστές προτομές του

Η εικόνα του Σταγειρίτη, όπως παραδίδεται από αρχαίες πηγές και έχει αποτυπωθεί στην τέχνη έχει γίνει αντικείμενο αρκετών μελετών. Μια πρώτη συστηματική έρευνα υπάρχει ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα και ανήκει στον Φραντς Στουντνίτσκα («Η εικόνα του Αριστοτέλη», Λειψία, 1908).

Ο Αυστριακός αρχαιολόγος τεκμηριώνει με πειστικά επιχειρήματα ότι μια σειρά σωζόμενες προτομές απεικονίζουν πράγματι τον Αριστοτέλη. Σημείο αναφοράς αποτελεί η κεφαλή του Αριστοτέλη στο Μουσείο Ιστορίας Τέχνης της Βιέννης. Πρόκειται για ρωμαϊκό αντίγραφο, επί των ημερών του αυτοκράτορα Κλαύδιου, βασισμένο σε ανδριάντα της εποχής του φιλοσόφου. Αυτή αναδείχτηκε σε πρότυπο από τη μεταγενέστερη γλυπτική και ζωγραφική.

Οι περίπου 20 προτομές του Αριστοτέλη, σε μουσεία της χώρας μας και του εξωτερικού, θεωρούνται από τους ειδικούς ότι έχουν ως πρότυπο ένα χαμένο πρωτότυπο έργο (ίσως του Λυσίππου). Στην ίδια κατηγορία κατατάσσεται και η πιο πρόσφατη που ανακαλύφθηκε στις ανασκαφές του Μουσείου Ακρόπολης (2005).

Η τελευταία χρονολογείται τον 2ο μ.Χ. αιώνα και παριστά τον Αριστοτέλη με πλατύ μέτωπο, βαθιές ρυτίδες, μικρά μάτια, διεισδυτικό βλέμμα, εξέχον πηγούνι, σφιγμένα χείλη, ενώ τα ριγμένα μπροστά μαλλιά κρύβουν φαλάκρα. Υποστηρίζεται ότι παρουσιάζει τον Αριστοτέλη σε ηλικία περίπου 60 χρόνων.

Χαρακτηριστικά προσώπου

Η αρχαιότερη αναφορά για ύπαρξη πρωτότυπου, πάντως, γίνεται από τον Παυσανία (2ος αιώνας μ.Χ.) στα «Ηλιακά». Ο περιηγητής είδε στην Ολυμπία άγαλμα του Αριστοτέλη το οποίο πιθανολογεί ότι μπορεί να είχε αφιερώσει ο Μ. Αλέξανδρος ή ο Αντίπατρος («αντιβασιλιάς» του Αλέξανδρου, φίλος του Σταγειρίτη, που έζησε άλλα τρία χρόνια μετά τον θάνατο του Αριστοτέλη και εκτελεστής της διαθήκης του τελευταίου).

Ο Αριστοτέλης επιχειρεί στα ζωολογικά έργα του μια κατάταξη του χαρακτήρα των ανθρώπων από το σχήμα των φρυδιών τους. Οσων τα φρύδια σχηματίζουν «ευθεία» σημαίνει πως έχουν «μαλθακό ήθος». Οσα καμπυλώνουν προς τη μύτη δείχνουν «στρυφνότητα», τα κατάσπαρτα σημαίνουν «φθόνο», ενώ όσα κλίνουν στους κροτάφους είναι σημάδια «μωκού και είρωνος». Οπως είναι τα φρύδια του ίδιου στις προτομές της Βιέννης και των Αθηνών.

Η εικονογραφία, όμως, του Αριστοτέλη από τη μεταρωμαϊκή έως τη μεταβυζαντινή εποχή και από την αναγεννησιακή έως τη νεοελληνική τέχνη αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο. Οπως άλλωστε ιδιαίτερο θέμα είναι η ανθρωπιά και η ευαισθησία του Σταγειρίτη, που προκύπτει από τη σωζόμενη διαθήκη του.

ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ
Διαχρονικός-οικουμενικός επί 24 αιώνες

Αριστοτελικά χρωματισμένο το 2016 με την ανακήρυξή του από την UNESCO ως «Επετειακό Ετος Αριστοτέλη». Η διεθνής κοινότητα τιμά τα 2.400 χρόνια από τη γέννηση του πανεπιστήμονα (Στάγειρα 384 - Χαλκίδα 322 π.Χ.), που έχει ασκήσει όσο κανένας άλλος συνεχή επίδραση στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος. Από τον φιλοσοφικό στοχασμό έως την επιστήμη και από τη λογική έως την πολιτική φιλοσοφία. Προφανώς η σημασία της επετείου δεν έγκειται απλώς σε αξιολογήσεις και κριτικούς απολογισμούς του αριστοτελικού έργου.

Πράγμα πολύ σημαντικό. Η ιστορία, άλλωστε, έχει αποφασίσει για τη διαχρονικότητα των ιδεών του. Αλλες διατήρησε, άλλες αφομοίωσε δημιουργικά κι άλλες απέρριψε ως ατελείς ή λανθασμένες.

Στη μεταβατική και ρευστή περίοδο που διανύουμε προέχει το αριστοτελικό σύστημα σκέψης, με τη θαυμαστή προσαρμοστικότητά του σε κάθε εποχή και σε κάθε πολιτισμό. Οι θεμελιώδεις αλήθειες του, που πάντα αναγνώριζαν και θ΄ αναγνωρίζουν οι άνθρωποι σ΄ αυτό. «Ολόκληρα τμήματα της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη ισχύουν ακόμη και σήμερα, όπως τεκμηριώνουν σύγχρονοι μελετητές του. Η τυπική λογική είναι πλήρως αριστοτελική, η φιλοσοφία της επιστήμης και του δικαίου στηρίζονται στις δικές του βασικές διακρίσεις». Διαβάζοντας σήμερα τον Αριστοτέλη, δυσκολεύεται κανείς να συνειδητοποιήσει ότι τα κείμενά του γράφτηκαν πριν από 24 αιώνες.

Η αρχική ιδέα

Η ανακήρυξη επισημοποιήθηκε τον περασμένο Νοέμβριο στη γενική διάσκεψη του διεθνούς οργανισμού έπειτα από μια σχετικά μακρά διαδικασία, όπως επιβάλλει το σχετικό πρωτόκολλο. Η αρχική ιδέα ξεκίνησε το 2013 με πρωτοβουλία του Διεπιστημονικού Κέντρου Αριστοτελικών Μελετών. Υιοθετήθηκε και υλοποιήθηκε θεσμικά από την Ελληνική Εθνική Επιτροπή για την UNESCO. Η σχετική πρόταση κατατέθηκε τον περασμένο Ιανουάριο και αξιολογήθηκε θετικά σε πρώτη φάση. Σύμφωνα με τη σχετική διαδικασία, η υποψηφιότητα εξετάστηκε σε συνέχεια από το εκτελεστικό συμβούλιο της UNESCO και κατόπιν από τη γενική διάσκεψη στο Παρίσι, όπου και τελικά επικυρώθηκε. Μεταξύ των εκδηλώσεων που προγραμματίζονται για τον εορτασμό της λαμπρής αυτής επετείου στη χώρα μας και παγκοσμίως προεξάρχουσα θέση έχει το Παγκόσμιο Συνέδριο «ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ 2.400 ΧΡΟΝΙΑ», το οποίο προγραμματίζεται για τις 23-28 Μαΐου 2016.

Οι εργασίες του θα πραγματοποιηθούν στους χώρους του ΑΠΘ, στα αρχαία Στάγειρα, γενέτειρα του Αριστοτέλη, και στην αρχαία Μίεζα, τον τόπο όπου ο φιλόσοφος δίδαξε τον Μέγα Αλέξανδρο. Περισσότεροι από 400 ακαδημαϊκοί, ερευνητές και διάσημοι αριστοτελιστές από 40 χώρες θα παρουσιάσουν εργασίες τους. Πρόκειται ασφαλώς για μια εκδήλωση οικουμενικότητας της αριστοτελικής σκέψης.

Τ. Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.gr
http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=64314026