Ο ναός του Νεμείου Διός και το λιοντάρι της Νεμέας

 

Ο Δίας πέταξε τις σκαλωσιές

Υστερα από εργασίες πολλών ετών ο ναός του Νεμείου Διός αποκαλύφθηκε σε άλλες διαστάσεις

 

της Μαρίας Θερμού

«Αξίζει να δει κανείς τον ναό του Νεμείου Διός, ακόμη κι αν έχει καταρρεύσει η οροφή και λείπει το λατρευτικό άγαλμα» έγραφε ο Παυσανίας τον 2ο αιώνα μ.Χ. Και στους αιώνες που θα ακολουθούσαν όμως η καταστροφή θα συνεχιζόταν από χέρια ανθρώπινα κυρίως, αφού κατά την Παλαιοχριστιανική εποχή θα αποσυναρμολογούνταν οι περισσότεροι από τους 36 δωρικούς κίονες του ναού για να ανεγερθεί μια βασιλική σε μικρή απόσταση από αυτόν. 

 

Ενας μόνο κίονας από το περιστύλιο και άλλοι δύο, που ορίζουν την είσοδο στον πρόναο, απέμειναν στην αρχική τους θέση και έτσι έφθασαν στη σημερινή εποχή. Αυτά ως πριν από ένα χρόνο, όταν τα ικριώματα που είχαν τοποθετηθεί για την αναστήλωση του μνημείου απομακρύνθηκαν και ξεπρόβαλε ο ναός του Διός σε άλλες διαστάσεις: με εννέα κίονες στη θέση τους να σχηματίζουν τη βορειοανατολική γωνία του κτιρίου, και μάλιστα τους δύο από αυτούς να επιστέφονται με τα επιστύλιά τους και ψηλότερα από μια τρίγλυφο. Πρόκειται για μια εντυπωσιακή αλλαγή της εικόνας του ναού, για την οποία απαιτήθηκε έργο πολλών ετών και εργασία πολλών επιστημόνων, οι οποίοι διαδέχθηκαν ο ένας τον άλλον.

 

 1987 - Ο ναός του Νεμείου Διός

 

«Με την αναστήλωση οι πολυκερματισμένοι λίθοι, που έμεναν ανώνυμοι μεταξύ των δεκάδων διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών του ναού, βρήκαν τη θέση που κατείχαν στο μνημείο εδώ και 23 αιώνες» λέει ο υπεύθυνος για την τελευταία φάση του έργου, που αφορούσε την αναστήλωση του θριγκού, πολιτικός μηχανικός δρ Κωνσταντίνος Παπαντωνόπουλος. 

 

Χαρακτηριστικό δείγμα του τέλους της Κλασικής εποχής και της αρχής της Ελληνιστικής, ο ναός του Νεμείου Διός συνδύαζε τρεις αρχιτεκτονικούς ρυθμούς: τον δωρικό στην εξωτερική κιονοστοιχία και στον πρόναο, τον ιωνικό και τον κορινθιακό στο εσωτερικό του. Ιδιαίτερο στοιχείο του εξάλλου είναι η υπόγεια κρύπτη, το άδυτον, με άγνωστη ακόμη χρήση, αν και πιθανολογείται ότι υπήρξε χώρος μαντείου.

Το υλικό 

 

«Η ύπαρξη του αυθεντικού υλικού του ναού, που βρίσκεται γύρω από αυτόν σε ποσοστό μεγαλύτερο του 70%, συνέβαλε αποφασιστικά στην αναστήλωση του μνημείου» λέει ο κ. Παπαντωνόπουλος. Η ίδια η σύσταση όμως της πέτρας με την οποία χτίστηκε στην Αρχαιότητα δημιουργεί τεράστια προβλήματα. Πρόκειται για ψαμμιτικό ασβεστόλιθο «ασθενή και ανομοιογενή, με μηχανικές αντοχές πολύ μικρότερες, όχι μόνο του μαρμάρου αλλά και άλλων σκληρών ασβεστόλιθων που χρησιμοποιήθηκαν στην ανέγερση μνημείων» προσθέτει. 

 

Κάτι που γνώριζαν ωστόσο και οι αρχαίοι τεχνίτες, οι οποίοι φρόντισαν να επιχρίσουν τους κίονες και τα άλλα αρχιτεκτονικά μέλη προκειμένου να τα προστατέψουν από τη φθορά. Η αποκατάσταση των αρχιτεκτονικών μελών απαίτησε εξάλλου και τη χρήση συμπληρωμάτων από νέο λίθο, που αναζητήθηκε σε σύγχρονο λατομείο, πλησίον του αρχαίου. 

 

 

Η δομή

 

«Η συνέχεια της δομής των αρχαίων ναών βασίζεται στην τέλεια λάξευση και στη συναρμογή των αρχιτεκτονικών μελών, ενώ σε περίπτωση πολύ ισχυρής σεισμικής δράσης ή καθίζησης του θεμελίου ο αντικειμενικός σκοπός του σχεδιασμού είναι να αστοχεί ο σύνδεσμος πριν από τη θραύση του λίθου» επισημαίνει ο κ. Παπαντωνόπουλος. 

 

Πρόκειται για τους σιδερένιους συνδέσμους της Αρχαιότητας - στη θέση τους σήμερα χρησιμοποιείται τιτάνιο -, στοιχεία που αποτελούν τη δεύτερη γραμμή άμυνας της ακεραιότητας του κτιρίου. Η διαρπαγή των συνδέσμων αυτών ωστόσο στα μεταγενέστερα χρόνια, αλλά και του μολύβδου, που συμπλήρωνε τη σύνδεση των λίθων, απετέλεσε έναν από τους κύριους παράγοντες ερείπωσης για τον ναό του Διός, όπως συνέβη και με άλλους αρχαίους ναούς, για παράδειγμα του Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες.

Η δοκιμή

 

Με πείρα στην αποκατάσταση μνημείων όπως το θέατρο των Δελφών, το θέατρο του Αργους και τα τείχη της Μεσσήνης και με θητεία οκτώ χρόνων στο μεγάλο αναστηλωτικό πρόγραμμα του Επικούριου Απόλλωνα, ο κ. Παπαντωνόπουλος οργάνωσε μια δοκιμαστική αναστήλωση το 2011 - αφού προηγήθηκε βεβαίως σχετική μελέτη. Και μόνον αφού πήγαν όλα καλά προχώρησε στο τελικό έργο.

 

Στα σχέδια υπάρχει η αναστήλωση πέντε ακόμη κιόνων στη βόρεια (μακρά) πλευρά του ναού, καθώς το αρχαίο υλικό βρίσκεται όλο εκεί γύρω - είναι έτοιμη μάλιστα η μελέτη από την αρχιτέκτονα κυρία Αικατερίνη Σκλήρη -, ωστόσο θα απαιτηθούν πρώτα η έγκριση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου και βεβαίως τα χρήματα. Εργο του Κέντρου Νεμέας Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας με υπεύθυνη σήμερα την αρχαιολόγο κυρία Κιμ Σέλντον, η αναστήλωση του ναού του Διός είχε κόστος για την τριετία 2010-2012 762.515 ευρώ, ενώ κατά το χρονικό διάστημα 2004-2012 ανήλθε στο ποσό των 2.506.945 ευρώ. Υπό τις σημερινές συνθήκες ένα νέο πρόγραμμα παίρνει μετάθεση στο μέλλον.   

 

 

 

Μια παρατήρηση του καθηγητή του ΑΠΘ κ. Σπύρου Ψυχομάνη

Η περάτωση της παρούσας φάσης του έργου (3 πλήρη έτη δουλειάς) οφείλεται στην καθηγήτρια κ. Σέλτον, που μόνη της βρήκε το σθένος να εξασφαλίσει ξένους χρηματοδότες, χωρίς βοήθεια από παλαιότερους ντόπιους χρηματοδότες και συλλόγους που της γύρισαν δυσπιστούντες την πλάτη, αν δεν την πολέμησαν. Υπεύθυνη εξάλλου για το έργο ήταν η αρχιτέκτων Κατερίνα Σκλήρη ήδη από το 1999, που μελέτησε, σχεδίασε και επέβλεψε την αναστήλωση, ενώ ιδιαίτερη μνεία και έπαινος θα άξιζε στους ειδικευμένους τεχνίτες. 

 

 

 

Εκεί όπου ο Ηρακλής σκότωσε το λιοντάρι

Πρώτος ο καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας δρ Στέφανος Μίλερ οραματίστηκε την αναστήλωση του Ναού του Διός στη Νεμέα, την οποία και ξεκίνησε ουσιαστικά το 1999. Ως το 2003 είχαν τοποθετηθεί δύο επιστύλια και η τρίγλυφος των υπαρχόντων κιόνων, ενώ η ανόρθωση των υπολοίπων τεσσάρων της βορειοανατολικής γωνίας άρχισε το 2003-2004 και ολοκληρώθηκε στα μέσα του 2009. Στο μεταξύ ο κ. Μίλερ συνταξιοδοτήθηκε, την αναστήλωση ανέλαβε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Πάτρας κ. Νίκος Μακρής και μετά ο πολιτικός μηχανικός κ. Κωνσταντίνος Παπαντωνόπουλος. 

 

Κιμ Σέλτον

 

*Η περάτωση της παρούσας φάσης του έργου (3 πλήρη έτη δουλειάς) οφείλεται στην καθηγήτρια κ. Σέλτον, που μόνη της βρήκε το σθένος να εξασφαλίσει ξένους χρηματοδότες, χωρίς βοήθεια από παλαιότερους ντόπιους χρηματοδότες και συλλόγους που της γύρισαν δυσπιστούντες την πλάτη, αν δεν την πολέμησαν. Υπεύθυνη εξάλλου για το έργο ήταν η αρχιτέκτων Κατερίνα Σκλήρη ήδη από το 1999, που μελέτησε, σχεδίασε και επέβλεψε την αναστήλωση, ενώ ιδιαίτερη μνεία και έπαινος θα άξιζε στους ειδικευμένους τεχνίτες. (*Μια παρατήρηση του καθηγητή του ΑΠΘ κ. Σπύρου Ψυχομάνη)

Τον 6ο π.Χ. αιώνα ιδρύθηκε ο πρώτος ναός προς τιμήν του Διός στη Νεμέα αλλά πριν από το τέλος του 5ου π.Χ. αιώνα είχε καταστραφεί βίαια. Ξαναχτίστηκε όμως στο πλαίσιο μεγάλου οικοδομικού προγράμματος που περιελάμβανε ακόμη το Στάδιο, ξενώνα, λουτρό και την ανοικοδόμηση του Ηρώου. Στο ιερό του Διός στη Νεμέα τελούνταν εξάλλου κάθε δύο χρόνια τα Νέμεια, πανελλήνιοι αγώνες με μεγάλη ακτινοβολία. Η μεταφορά τους ωστόσο στο Αργος το 270 π.Χ. σήμανε και την παρακμή του ιερού. 

 

Ο τόπος όπου ο ημίθεος Ηρακλής πραγματοποίησε τον πρώτο από τους άθλους του σκοτώνοντας το περίφημο λιοντάρι της Νεμέας περιέπεσε τους επόμενους αιώνες στη λήθη για να αρχίσει να αποκαλύπτεται επί της ουσίας από το 1924, όταν παραχωρήθηκε για ανασκαφές στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών.

 

 

 Ο Ηρακλής και το λιοντάρι της Νεμέας

 

 

 Ο πρώτος άθλος που έκανε ο Ηρακλής ήταν να σκοτώσει το λιοντάρι της Νεμέας. Το φοβερό αυτό λιοντάρι το είχε μεγαλώσει η Ήρα. Το δέρμα του ήταν τόσο σκληρό που τα σιδερένια βέλη δεν το περνούσαν. Είχε τη φωλιά του σε μια σπηλιά με δυο εισόδους, στην πλαγιά ενός βουνού κοντά στη Νεμέα. Καθημερινά κατέβαινε στην πεδιάδα και κατασπάραζε ζώα και ανθρώπους. Οι κάτοικοι ήταν απελπισμένοι και δεν τολμούσαν να βγουν στην εξοχή.

Ο Ηρακλής, πηγαίνοντας στη Νεμέα, πέρασε από το ιερό άλσος της πόλης, έκοψε μια αγριελιά κι απ' τον κορμό της έφτιαξε ένα βαρύ ρόπαλο. Μετά πήγε και περίμενε κοντά στη φωλιά του λιονταριού κι, όταν αυτό φάνηκε, το χτύπησε πρώτα με τα βέλη του. Τα βέλη έπεσαν στη γη χωρίς να το τραυματίσουν και το λιοντάρι επιτέθηκε στον Ηρακλή. Εκείνος το χτύπησε με το ρόπαλο. Το λιοντάρι πόνεσε και κρύφτηκε στη φωλιά του.

Ο Ηρακλής τότε μάζεψε μεγάλες πέτρες, έκλεισε τη μια είσοδο και μπήκε από την άλλη. Το    ζώο βρυχήθηκε και σείστηκε όλο το βουνό. Όρμησε πάνω στον ήρωα και πάλευαν μια ώρα. Τέλος ο Ηρακλής τύλιξε τα χέρια του γύρω από το λαιμό του και το έπνιξε. Μετά πήρε το δέρμα του, τη λεοντή, το φόρεσε και γύρισε στις Μυκήνες. Όταν τον είδε ο Ευρυσθέας τρόμαξε πολύ και διέταξε να του φτιάξουν ένα χάλκινο πιθάρι, για να κρύβεται, όταν θα κινδύνευε.

Μυθολογία