ΓΚΟΥΕΡΝΙΚΑ Η γέννηση ενός αριστουργήματος

"Όπλο για άμυνα και επίθεση" είχε χαρακτηρίσει o Πικάσσο το έργο του. 

Και τα λόγια του γίνονται πάλι σήμερα επίκαιρα.

ΓΚΟΥΕΡΝΙΚΑ

Η γέννηση ενός αριστουργήματος

Του Δ. ΦΛΑΜΠΟΥΡΑ

«Δεν είναι ετούτo έργο τέχνης. Είναι όπλο, γι' άμυνα και για επίθεση μαζί ενάντια στον εχθρό ...» Αυτά τα λόγια είχε πει o Πάμπλο Πικάσσο για την «Γκουέρνικα», το αριστούργημα του. Κι αυτά τα λόγια γίνονται και πάλι σήμερα επίκαιρα, καθώς ή Ισπανία, η πατρίδα του μεγάλου καλλιτέχνη, βρίσκεται ξανά στο κρίσιμο σταυροδρόμι.

Θεωρείται σήμερα η Γκουέρνικα ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας τέχνης. Όμως, όταν ο Πικάσσο τη ζωγράφιζε έναν μόνο επεδίωκε σκοπό: να δώσει με το έργο του αυτό, ένα όπλο - όπλο παγκόσμιας ακτινοβολίας - στην πατρίδα Ισπανία, πού πολεμούσε τότε τον αγώνα τον καλό.

 Τέταρτο προσχέδιο της σύνθεσης (χρονολογημένο 1.5.37). Το κέντρο βάρους έχει δοθεί στο αφηνιασμένο άλογο, που θα το κράτηση και στην τελική σύνθεση, ενώ αριστερά πλαισιώνεται από τον ταύρο-δία και δεξιά από τον νεκρό οπλίτη-θύμα Αξιοπρόσεκτο εδώ το κεφάλι τον κρανοφόρου πολεμιστή, πού είναι δουλεμένο σε αρχαϊκή μορφή.

Είναι παράξενη η  ιστορία της δημιουργίας της Γκουέρνικα: Τον Ιανουάριο του 1937, η Δημοκρατική κυβέρνηση της Μαδρίτης ανέθεσε στον Πικάσσο τη διακόσμηση ενός μεγάλου τοίχου του ισπανικού περιπτέρου στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού, πού επρόκειτο να άνοιξη το ίδιο καλοκαίρι. Επρόκειτο για μια πολύ μεγάλη επιφάνεια, με διαστάσεις 3.50 μέτρα ύψος επί 7,85 μέτρα μήκος. Είναι άγνωστο τί ακριβώς θέμα είχε σκεφτεί να εικονίσει ο Πικάσσο στην τοιχογραφία αυτή, όμως ό,τι και να είχε στο νου του, το ανέτρεψε ένα συνταρακτικό γεγονός, πού συνέβη τότε ακριβώς στην πατρίδα του.

 Πέμπτο προσχέδιο σύνθεσης (χρονολογημένο 2.5.37). Κεντρικό μοτίβο είναι τούτη τη φορά ο ταύρος, ενώ η φρίκη του πολέμου συμβολίζεται από τη γυναίκα πού με μια λάμπα στο χέρι προσπαθεί απεγνωσμένα να ξεφύγει από το φλεγόμενο σπίτι της.

Στις 28 Απριλίου 1937, η γερμανική «Λεγεώνα Κόντορ», ένας αεροπορικός σχηματισμός πού πολεμούσε στο πλευρό τού πραξικοπηματία Φράνκο, ισοπέδωσε με έναν πρωτοφανή βομβαρδισμό την μικρή και ειρηνική πόλη Γκουέρνικα, την μητρόπολη των Βάσκων στη Βόρεια Ισπανία. Η παγκόσμια κοινή γνώμη αναστατώθηκε από τη βάρβαρη αυτή πράξη, κι ένα κύμα αγανάκτησης κι αποτροπιασμού ξεσηκώθηκε σ' ολόκληρη την πολιτισμένη ανθρωπότητα. Ο αφανισμός της Γκουέρνικα συγκλόνισε τον Πικάσσο. Και η αγανάκτηση, πού φούντωσε μέσα του, υλοποιήθηκε αμέσως, από την 1η Μαΐου κιόλας, με μια σειρά από σκίτσα και σχέδια.

 Δεύτερη παραλλαγή (φωτογραφία ατό ατελιέ   του ζωγράφου χωρίς χρονολογία).  Η σύνθεση είναι κιόλας η τελική περίπου. Χαρακτηριστικό σ’ αυτή τη φάση είναι το σφιγμένο σε γροθιά χέρι, που υψώνεται στρ κέντρο της σύνθεσης, μπροστά από έναν πελώριο ήλιο

Το κοντύλι του καλλιτέχνη οδηγεί μια απέραντη οργή, πού αποτυπώνει στο χαρτί την αγωνία του θανάτου, την κραυγή πόνου και διαμαρτυρίας, τη μυριόστομη κατάρα των αθώων πού σφαγιάζονται. Με μια μεγαλειώδη συνθετική δύναμη πού αγγίζει τα τραγικά όρια ενός οράματος Αποκαλύψεως, πετάει ο Πικάσσο, με ασταμάτητο πάθος, τις φιγούρες του στο χαρτί. Παραμερίζοντας τις ευκολίες πού θα μπορούσε να του προσφέρει η τέχνη, ο ζωγράφος σκοπεύει σ' ένα μοναδικό αποτέλεσμα: να έκφραση, μέσα από μιαν ακαταστασία μορφών και θεμάτων, μιαν ακραία στιγμή απέραντου ανθρώπινου πόνου, αγωνίας κι επαναστατημένης οργής. Ξέρει τώρα ο Πικάσσο ποια εικόνα φρίκης και διαμαρτυρίας θα πετάξει κατάμουτρα στην πολιτισμένη ανθρωπότητα, μέσα από την τοιχογραφία του περιπτέρου της αγωνιζόμενης πατρίδας του, στη Διεθνή Έκθεση τού Παρισιού.

 Τρίτο προσχέδιο για το κεφάλι του αφηνιασμένου αλόγου (χρονολογημένο 2.5.37). Στην επιδίωξη του να έκφραση πιο έντονα τη φρίκη τον πολέμου, ο καλλιτέχνης έχει προχωρήσει στην αφαίρεση και παραμόρφωση της φιγούρας.

Από τα σκίτσα, προσχέδια και σχέδια πού έκανε ο Πικάσσο μέχρις ότου   φτάσει   στην  οριστική   μορφή του έργου, έχουν σωθεί συνολικά 61, μεταξύ των οποίων και 7 διαφορετικές παρασυνθέσεις, ενώ το τελικό έργο, στις πραγματικές, τεράστιες διαστάσεις του, το ζωγράφισε σε 7 παραλλαγές. Ο μεγάλος αυτός αριθμός σκίτσων και σχεδίων, πού είναι εξ άλλου τα περισσότερα χρονολογημένα, μας δίνουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε βήμα προς βήμα και σε όλες τις διαδοχικές της φάσεις, τη γένεση ενός αριστουργήματος, Και πέρα από αυτό, να πληροφορηθούμε τις συνεχείς αναζητήσεις και έρευνες του καλλιτέχνη, μέχρις ότου φτάσει εκεί πού αυτός θέλει.

Δεύτερο προσχέδιο τον αφηνιασμένου άλογου (χρονολογημένο 1.5.37)

δουλεμένο με κλασικά ρεαλιστική μορφή.

Σκοπός του Πικάσσο είναι να τονίσει τη σκληρότητα, την απανθρωπιά, την κτηνωδία του πολέμου. Για να πετύχει το σκοπό αυτό χρησιμοποιεί μια σειρά από συμβολικές φιγούρες: μια μάνα πού θρηνεί κρατώντας στην αγκαλιά το σκοτωμένο παιδί της, έναν νεκρό πολεμιστή, ένα πληγωμένο αφηνιασμένο άλογο, μια άλλη γυναίκα πού προσπαθεί απεγνωσμένα να ξεφύγει τη φρίκη της κόλασης. Με τα στοιχεία αυτά θα δώσει ο Πικάσσο το τραγικό όραμα του πολέμου, αυτό πού ό Μπωντλαίρ, μιλώντας για έναν άλλο μεγάλο Ισπανό, τον Γκόγια, είχε χαρακτηρίσει «το απάνθρωπο αληθινό». Στην Γκουέρνικα, αρνιέται εξ άλλου ο Πικάσσο τη βοήθεια πού θα μπορούσαν να του προσφέρουν τα ζωηρά χρώματα, και περιορίζεται θεληματικά σε μια γκάμα σκούρων και μουντών χρωμάτων, γκρίζων και μαύρων, πού έρχονται να φωτίσουν κραυγαλέα και εκτυφλωτικά διάφοροι τόνοι άσπρου, με αποκορύφωμα το απάνθρωπα λευκό χρώμα πού εκπέμπει ο ηλεκτρικός λαμπτήρας που έχει τοποθετήσει στην κορυφή του πίνακα.

 

Πρώτη μορφή της μητέρας με το νεκρό παιδί (χρονολογημένο 8.5.37).

Το στήσιμο της σύνθεσης ακολουθεί την πιο κλασικά ορθόδοξη δομή με τις κεντρικές φιγούρες διαταγμένες σε τρίγωνο, πού στην κορυφή του δεσπόζει ο ηλεκτρικός λαμπτήρας, ενώ η βάση του καταλήγει αριστερά στο απλωμένο χέρι του νεκρού πολεμιστή και δεξιά στο πόδι της γυναίκας πού τρέχει. Στο τρίγωνο όμως αυτό κυριαρχεί μια τέτοια ένταση κι ο δυναμισμός της σύνθεσης είναι τέτοιος, πού, όπως παρατήρησε ένας Γάλλος τεχνοκρίτης, μόνο με την περίφημη «Αρπαγή των Σαβίνων» του Πουσαίν μπορούνε να παραβληθούνε. Η κεντρική αυτή σύνθεση πλαισιώνεται με δυο φαρδιές κάθετες λουρίδες μέσα στις οποίες ο καλλιτέχνης έχει εντάξει τις εικόνες φρίκης πού ολοκληρώνουν τη σύνθεση του: αριστερά η μάνα με το πεθαμένο παιδί στην αγκαλιά της και δεξιά μια λαμπαδιασμένη φιγούρα πού πέφτει από το παράθυρο, ενώ το κενό πού μένει στην κορυφή τού τριγώνου γεμίζουν από τη μια μεριά το κεφάλι του ταύρου κι από την άλλη η γυναίκα πού ορμάει να σωθεί από το φλεγόμενο σπίτι, κρατώντας μια μεγάλη λάμπα στο χέρι.

Δ. ΦΛΑΜΠΟΥΡΑΣ

Guernica

Την «Γκουέρνικα» την ζωγράφισε ο Ισπανός ζωγράφος Pablo Picasso το 1937. Ο τίτλος «Guernica» αναφέρεται στην πόλη που βομβαρδίστηκε από ναζιστικά αεροσκάφη κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφύλιου Πολέμου. Ο πίνακας απεικονίζει την φρίκη του πολέμου και έχει καταστεί ένα διεθνές αντιπολεμικό σύμβολο που υπενθυμίζει την φρίκη και τις τραγωδίες που προσκαλεί κάθε πόλεμος.

Ιστορικό πλαίσιο

Η πόλη Guernica βρίσκεται στη Χώρα των Βάσκων στη Βόρεια Ισπανία. Η Γκουέρνικα θεωρήθηκε από τις εθνικιστικές δυνάμεις στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο ως το κέντρο του βασκικού πολιτισμού και η βάση της αντίστασης των Δημοκρατικών. Ήταν επομένως ένα ισχυρό σύμβολο για τους Δημοκρατικούς, και κατά συνέπεια ιδανικός στόχο για τους εθνικιστές.

Το απόγευμα της 26ης Απριλίου 1937, γερμανικά αεροπλάνα άρχισαν να βομβαρδίζουν την πόλη της Γκουέρνικα, δοκιμάζοντας μερικά από τα νέα όπλα τους καθώς και τις στρατιωτικές τακτικές που επρόκειτο να ακολουθήσουν στο ολοκαύτωμα που προετοίμαζαν για την ανθρωπότητα. Η Γερμανία, υπό την καθοδήγηση του Αδόλφου Χίτλερ, είχε στηρίξει την εθνικιστική πλευρά του ισπανικού εμφυλίου πολέμου με όπλα και άλλες υλικές προμήθειες και, ως εκ τούτου, σε ανταπόδοση, ο στρατηγός των Εθνικιστών Φρανσίσκο Φράνκο τους επέτρεψε να βομβαρδίσουν τη Γκουέρνικα.

Η βομβιστική επίθεση ήταν σαφώς σκόπιμη προκειμένου να εκφοβίσει τους Δημοκρατικούς και να κάμψει την αντίσταση, καθώς δεν φάνηκε να υπήρχε κάποιος σαφής στόχος της αεροπορικής επιδρομής. Στην πραγματικότητα υπήρχε μόνο ένα εργοστάσιο στην πόλη που κατασκεύαζε στρατιωτικά υλικά με τα οποία προμήθευε τους Δημοκρατικούς και που όμως, αυτό το κτίριο, παρέμεινε αλώβητο. Κατά συνέπεια ο βομβαρδισμός δεν ήταν σχεδιαμένος να πλήξει συγκεκριμένους στόχους.

Οι αναφορές διαφέρουν ανάλογα με την κάθε εμπόλεμη πλευρά. Ωστόσο, σύμφωνα με τους Δημοκρατικούς, αν και οι περισσότεροι από τους άνδρες από τη Γκουέρνικα πολεμούσαν στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο μακριά από την πόλη τους, είχαν αφήσει πίσω τους γυναίκες και παιδιά που δέθηκαν την επίθεση των γερμανικών αεροπλάνων.

The ruins of Gernika. (Le Petit Journal, 30 April 1937.)

Αποτέλεσμα του βομβαρδισμού ήταν να ξεκινήσουν πολλές πυρκαγιές στη Γκουέρνικα που εξαπλώθηκαν γρήγορα λόγω του ότι πολλά από τα κτίρια ήταν κατασκευασμένα από ξύλο. Η επακολουθήσασα καταστροφή δρόμων, γεφυρών και άλλων κτιρίων σήμαινε ότι ήταν σχεδόν αδύνατο για τους κατοίκους της Γκουέρνικα να ξεφύγουν.

Χάρη στο ρεπορτάζ του δημοσιογράφου των New York Times, Georges Steer, που συμπαθούσε τους Δημοκρατικούς, οι φρικτές εικόνες της 26ης Απριλίου έστρεψαν την προσοχή του κόσμου στο μεγάλο Ισπανικό δράμα. Το ρεπορτάζ αυτό προκάλεσε επίσης την προσοχή του Pablo Picasso, ο οποίος δούλευε μια ζωγραφική σύνθεση, που του είχε ζητήσει να κάνει η ισπανική κυβέρνηση για την Διεθνή Έκθεση του Παρισιού του 1937. Ωστόσο, μόλις ο Pablo Picasso άκουσε για την τραγωδία στη Γκουέρνικα, ο Πικάσο αποφάσισε να αλλάξει εντελώς την αρχική ιδέα του. Στη συνέχεια η Guernica παρουσιάστηκε στην έκθεση του Παρισιού χωρίς όμως να προκαλέσει μεγάλο ενδιαφέρον.

Μετά από αυτό, ο πίνακας έκανε μια περιοδεία στον κόσμο, φέρνοντας τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο στην προσοχή της διεθνούς κοινότητας. Η ζωγραφική τελικά επέστρεψε στην Ισπανία το 1981 όπου παρουσιάστηκε στο Μουσείο Πραδώ (Museo del Prado) στη Μαδρίτη. Σήμερα μπορείτε να θαυμάσετε και να μελετήσετε αυτόν το πασίγνωστο σύμβολο της ειρήνης στο Μουσείο Reina Sofía , όπου η ζωγραφική μεταφέρθηκε το 1992.

Η « Guernica » είναι ένας πολύ μεγάλος πίνακας, με ύψος 3,5 μέτρα και πλάτος 7,8 μέτρων. Η εικόνα είναι γεμάτη από σύμβολα, αλλά το γενικό της θέμα είναι ένα ο πόνος. Ο πόνος που κάνει να υποφέρουν αθώοι άνθρωποι και ζώα.  

Σας παρουσιάζουμε παρακάτω, από αριστερά προς τα δεξιά, τις φιγούρες και του πίνακα και τι λέγεται ότι συμβολίζουν:

Ταύρος - Ο ταύρος απεικονίζεται με σκοτεινό σώμα και λευκό κεφάλι. Ο ταύρος φαίνεται να είναι αναισθητοποιημένος ή συγκλονισμένος από τη φρίκη που τον περιβάλλει. Όταν ρωτήθηκε για τη σημασία και το νόημα, πίσω από το ζώο, ο Pablo Picasso δήλωσε ότι σημαίνει την βία και τον σκοταδισμό.

Η μητέρα με ένα νεκρό παιδί - Κάτω από την εικόνα του ταύρου κάθεται μια γυναίκα που κρατάει ένα νεκρό παιδί με το κεφάλι της στραμμένο προς τον ουρανό σε μια αγωνιώδη κραυγή, τα μάτια της με δάκρυα. Αυτή η εικόνα προορίζεται να παρουσιάσειει την κλασική καθολική εικόνα της Παναγίας με τον Χριστό που μολύνεται από την φρίκη του πολεμου.

Περιστέρι - Το περιστέρι μπορεί να βρεθεί ανάμεσα στον ταύρο και το άλογο. Δεν είναι ένα πολύ σαφές σύμβολο καθώς φαίνεται να παρουσιάζεται μόνο με μια λάμψη λευκού χρώματος. Γενικά, το σύμβολο αυτό θεωρείται παριστά την σπασμένη ειρήνη.

Νεκρός στρατιώτης - Ο στρατιώτης αποτελείται από μέρη του σώματος και δεν είναι ένα πλήρες σώμα. Μπορούμε να δούμε το κεφάλι του, ένα από τα χέρια του και το αριστερό αντιβράχιο. Σε ένα από τα χέρια του, ο στρατιώτης κρατά ένα σπασμένο σπαθί και ένα λουλούδι. Το λουλούδι θα μπορούσε επομένως να ερμηνευτεί ως μια ακτίνα ελπίδας μεταξύ όλων των καταστροφών.

Λαμπτήρας - Ο λαμπτήρας είναι ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον σύμβολο. Έχει ειπωθεί ότι αντιπροσωπεύει την τεχνολογική πρόοδο, όπως η τεχνολογική εξέλιξη που δοκιμάστηκε κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών του Guernica.  Εάν μάθατε ισπανικά στην Ισπανία, θα διαπιστώσετε ότι η λέξη για τον λαμπτήρα (bulb στα αγγλικά) 'bombilla' είναι επίσης πολύ κοντά στη λέξη για τη βόμβα, 'bomba'.

Άλογο - Βρίσκεται στο κέντρο της ζωγραφικής, φαίνεται πως το άλογο πρόκειται να πέσει κάτω. Μπορούμε να δούμε μόνο το κεφάλι του αλόγου, με το στόμα ανοιχτό. Το υπόλοιπο σώμα του επικαλύπτεται από άλλες εικόνες, οι οποίες με τη σειρά του σχηματίζουν άλλες εικόνες, όπως ανθρώπινο κρανίο.

Γονατιστή γυναίκα - Αυτή η γυναίκα έχει επίσης περιγραφεί ως η «τραυματισμένη γυναίκα» καθώς το πόδι της είναι σαφώς ορατό και φαίνεται να είναι εξαρθρωθεί ή σπάσει. Φαίνεται να αιμορραγεί από το γόνατο αν και προσπαθεί να σταματήσει τη ροή του αίματος με το χέρι της.

Γυναίκα στη λάμπα λαδιού - Το πρόσωπο της γυναίκας εμφανίζεται από τη λάμπα λαδιού, φωτίζοντας την εικόνα. Το πρόσωπό της φαίνεται να είναι σε κατάσταση σοκ και αμηχανίας. Έχει θεωρηθεί ως η φανταστική εκπροσώπηση της θανούσης Ισπανικής Δημοκρατίας.

Τέλος ο άνθρωπος στα άκρα δεξιά του πίνακα φαίνεται να παρακαλεί τον ουρανό, ίσως τα γερμανικά αεροπλάνα παραπάνω για να σταματήσουν τον βομβαρδισμό. Είναι μια ισχυρή χαρακτηριστική καλλιτεχνική φιγούρα που αναπαριστά όλα τα αντιπολεμικά συναισθήματα που προβάλλει ο πίνακας της Guernica

Ελεύθερη μετάφραση στα ελληνικά του Κων/νου Γραικιώτη από ανάρτηση στα αγγλικά που βρίσκεται στη σελίδα :

http://www.spanish-art.org/spanish-painting-guernica.html