Αρχαία Μεσσηνία
Βρεφοκρατούσα
Ίσιδα
Το
εξελληνισμένο άγαλμα της αιγυπτιακής θεότητας που βρέθηκε στην Αρχαία Μεσσήνη
Γράφει ο Πέτρος Θέμελης*
Ο τρόπος με τον οποίο η
μεσσηνιακή κοινωνία αντιμετώπισε κατά καιρούς τα πολυπληθή έργα γλυπτικής από
ορείχαλκο ή μάρμαρο που κοσμούσαν τα δημόσια οικοδομήματα της πόλης τους δεν
ήταν ενιαίος, ιδιαίτερα στην ύστερη ρωμαϊκή περίοδο, όταν ο χριστιανισμός είχε
επεκταθεί σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Ορισμένα από τα πρώιμα έργα άλλαξαν
θέση, ταυτότητα, χρήση, μορφή, ακόμη και φύλο, με μερική ή ολική επεξεργασία στο
πλαίσιο μιας διεργασίας που αποκαλείται ανακύκλωση.
Υπάρχουν, βεβαίως, και
περιπτώσεις ολικής καταστροφής μαρμάρινων έργων με κατακερματισμό για λόγους
θρησκευτικούς, άλλα κυρίως για λόγους μετατροπής τους σε οικοδομικό υλικό και
κυρίως ασβέστη. Ωστόσο, δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο της consecratio
cristiana, του καθαγιασμού και «εκχριστιανισμού» παγανιστικών αγαλμάτων με την
εγχάραξη σταυρών ή άλλων χριστιανικών συμβόλων στο πρόσωπο ή σε αθέατα σημεία
του κεφαλιού ή του κορμιού τους.
Αριστερά : Παναγία Βρεφοκρατουσα, Δεξιά: Παναγία Γαλακτοτροφούσα
Μονή Χιλανδαρίου
Από τα έργα που αποκαλύφθηκαν
στις ανασκαφές της Αρχαίας Μεσσήνης ιδιαίτερα σημαντικό, παρά τα σπασίματα και
τις ελλείψεις, είναι το άγαλμα της θεάς Ισιδας, που καθισμένη θηλάζει το παιδί
της, τον Ωρο(***). Αυτό το πρωτότυπο σε σύλληψη και πλήρως εξελληνισμένο άγαλμα της
πανάρχαιας αιγυπτιακής θεότητας αποτελεί έργο άριστης τέχνης των πρώιμων
ρωμαϊκών χρόνων. Το πρότυπό του ανάγεται πιθανότατα στην πτολεμαϊκή Αλεξάνδρεια
του 3ου αι. π.Χ.
Η θεά φορά μακρύ χιτώνα με
κοντά μανίκια, ζωσμένο ψηλά κάτω από το στήθος που αφήνει ακάλυπτο τον αριστερό
μαστό της. Τα σανδαλοφόρα πέλματά της πατούν λοξά στο χαμηλό υποπόδιο, μόνο τα
άκρα δάχτυλα εξέχουν από τις πτυχές του χιτώνα της. Πάνω από τον χιτώνα φορά
ένα πλούσια πτυχωμένο ιμάτιο που καλύπτει το δεξί μέρος του κορμού και τους
μηρούς της, ενώ ανά δύο ελικοειδείς πλόκαμοι από την πλούσια κόμη της πέφτουν
στους ώμους δεξιά και αριστερά από τον λαιμό. Με το αριστερό χέρι αγγίζει
τρυφερά την πλάτη του παιδιού της ενώ εκείνο, καθισμένο στην αγκαλιά της
μητέρας του, ακουμπά το υψωμένο δεξί χέρι του στο αριστερό γυμνό στήθος της
θεάς.
Η εικονογραφική συγγένεια
της Ισιδας που θηλάζει το βρέφος με τη βρεφοκρατούσα Θεοτόκο, την Παναγία της
δικής μας θρησκείας, είναι προφανής. Η μυριώνυμος θεά του Νείλου ταυτίστηκε με
πολυάριθμες θεότητες του αρχαίου ελληνικού πανθέου, συμπεριλαμβανομένης της
Δήμητρας, σύμφωνα με μαρτυρία του Ηρόδοτου (2.59) και θεωρήθηκε εφευρέτης του
σίτου και όλων των καρπών της γης.
Αγαπήθηκε με πάθος και
λατρεύτηκε από τους κατοίκους της ελλαδικής χερσονήσου και των νησιών έως την
ύστερη αρχαιότητα, ενώ πολλές από τις υποστάσεις της, όπως εκείνη της Ίσιδας
Πελαγίας**, προστάτιδας των ναυτικών, ενσωματώθηκαν στη χριστιανική πίστη. Ένας
σταυρός χαραγμένος διακριτικά στην κάτω παρυφή του ιματίου της μεσσηνιακής
βρεφοκρατούσας Ισιδας αναγνωρίζεται ως σύμβολο καθαγιασμού, μια consecratio
cristiana που μεταβάλλει την υπόσταση του έργου, το «εκχριστιανίζει».
* Καθηγητής Κλασικής
Αρχαιολογίας, πρόεδρος Εταιρίας Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών
** Άγαλμα Ίσιδος Πελαγίας
(αρ. ευρ. 12000, μεγ. ύψ.
1,699μ.). Mαρμάρινο άγαλμα της Ίσιδος Πελαγίας. Λείπει το ιστίο, καθώς και τα
άκρα χέρια της θεάς. Tο κεφάλι με το λαιμό είναι ένθετα. Εικονίζεται όρθια σε
κίνηση προς δεξιά. Πατάει με το αριστερό προτεταμένο πόδι σε έμβολο πλοίου και
κρατούσε με τα δύο χέρια το φουσκωμένο από τον άνεμο πρόσθιο πανί (ιστίο) που
λείπει, λειτουργώντας η ίδια η θεά ως το μεγάλο κατάρτι του πλοίου. Σώζονται
μόνο δύο στριφογυριστές μαλλιαρές μάζες από τις παρυφές του ιστίου, καθώς και
δύο στηρίγματα συμφυή με το γόνατο και την κνήμη της. Tο πλούσια πτυχωμένο
ιμάτιο κολλάει στους μηρούς ενώ το πάνω μέρος του καμπυλώνεται σαν τόξο πίσω
από την πλάτη της. Oι πτυχές είναι ιδιαίτερα πυκνές και λεπτές, σχεδόν κοφτερές
στις ακμές τους. Kατάσαρκα, κάτω από το ιμάτιο φοράει χειριδωτό ποδήρη χιτώνα,
ζωσμένο ψηλά και πορπωμένο στον δεξί ώμο. Στο κεφάλι έχει διάδημα. Oι
κυματοειδείς υγροί βόστρυχοι της κόμης περιβάλλουν το νεανικό σφριγιλό πρόσωπο
της θεάς και ρέουν ελεύθεροι στον τράχηλο και την πλάτη. Λοξά από το αριστερό
της ώμο προς τα κάτω φέρεται ανθοπλόκαμος, στοιχείο χαρακτηριστικό της
αιγυπτιακής αυτής θεότητας, που λατρεύτηκε και αγαπήθηκε τα μέγιστα από τους
πιστούς στην ύστερη αρχαιότητα σε ολόκληρη τη Mεσόγειο. Tην Ίσιδα με τις
ποικίλες υποστάσεις της διαδέχτηκε κατά μια άποψη η Θεοτόκος. Περίοπτο άγαλμα
Ίσιδος Πελαγίας, αντίστοιχο με αυτό της Mεσσήνης δεν υφίσταται. Ίσις Πελαγία
και Φαρία σε ανάλογο τύπο, εμφανίζεται σε νομίσματα πλείστων πόλεων, βασιλέων
και αυτοκρατόρων. Aνάλογα εικονίζεται η Ίσιδα και σε ανάγλυφο της Δήλου, καθώς και
στο δίσκο λύχνων.
Tο άγαλμα της Ίσιδας
Πελαγίας ήταν τοποθετημένο σε κόγχη της σκηνής του ρωμαϊκού θεάτρου και είχε
διακοσμητική λειτουργία. Δεν αποκλείεται εντούτοις να είχε μεταφερθεί εκεί από
το ιερό της Ίσιδας και του Σάραπη που βρίσκεται νότια από το Θέατρο
***
Ίσις θηλάζουσα τον Ώρο
(αρ.ευρ. 13545, ύψ.
1,135μ.). Άγαλμα Ίσιδας κατασκευασμένο από ένα κομμάτι μάρμαρο μαζί με την
πλίνθο. Η θεά κάθεται σε μυστική κίστη (cista mystica) και θηλάζει το παιδί τον
Ώρο, αλλιώς Αρποκράτη (Har-pe-card). Το κεφάλι της, ο δεξιός βραχίονας και το κεφάλι
του Ώρου λείπουν. Η θεά φορά ποδήρη χιτώνα με κοντές χειρίδες ζωσμένο ψηλά κάτω
απ το στήθος με Ηράκλειο άμμα που αφίνει ακάλυπτο τον αριστερό μαστό. Τα
σαναδαλοφόρα πέλματά της πατούν λοξά στο συμφυές χαμηλό υποπόδιο, μόνο τα άκρα
δάχτυλα προεξέχουν έξω από τις πτυχές του χιτώνα της. Πάνω από τον χιτώνα φορά
ένα πλούσια πτυχωμένο ιμάτιο που καλύπτει το δεξί μέρος του κορμού της και τους
μηρούς, ενώ δύο ελικοειδείς πλόκαμοι πέφτουν εκατέρωθεν του λαιμού της. Με το
αριστερό χέρι αγγίζει τρυφερά την πλάτη του παιδιού της ενώ εκείνο κάθεται στην
αγκαλιά της και με το υψωμένο δεξί του αγκουμπά στον αριστερό γυμνό μαστό της
θεάς έτοιμο να θηλάσει.
Αυτό το πρωτότυπο σε
σύλληψη και πλήρως εξελληνισμένο άγαλμα της θηλάζουσας Ίσιδας αποτελεί έργο
τέχνης των πρώιμων Ρωμαϊκών χρόνων. Το πρότυπό του ανάγεται πιθανώς στην
πτολεμαϊκή Αλεξάνδρεια του -3ου αι.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου