Το κυνήγι του κλεμμένου θησαυρού των ναζί

Η ΤΕΧΝΗ ΠΟΥ... ΕΚΤΕΛΕΣΕ Ο ΧΙΤΛΕΡ

Τον Ιούλιο του 1937, σύσσωμη σχεδόν η ηγεσία των ναζί καταφτάνει στο Μόναχο για τα εγκαίνια της έκθεσης με τίτλο, «Εκφυλισμένη Τέχνη», που είχε στόχο να διακωμωδήσει τα έργα της πρωτοπορίας.

Ο Χίτλερ, ο Γκέμπελς και άλλα στελέχη της ναζιστικής ηγεσίας στα εγκαίνια της έκθεσης με τίτλο «Εκφυλισμένη Τέχνη», τον Ιούλιο του 1937 στο Μόναχο.

Εργα των Πάμπλο Πικάσο, Ανρί Ματίς, Μαρκ Σαγκάλ, Οτο Ντιξ, Ερνστ Λούντβιγκ Κίρχνερ και άλλων βρίσκονται μεταξύ των εκθεμάτων ως δείγματα της «παρακμής» και της «αποκλίνουσας φύσης των καλλιτεχνών».

Ο ίδιος ο Χίτλερ μιλώντας στα εγκαίνια είπε: «Τι δημιουργείτε; Γυναίκες που προκαλούν αηδία, σακάτηδες και ηλίθιους, άντρες που μοιάζουν με κτήνη, παιδιά που έχουν πάνω τους την κατάρα». Εβδομήντα πέντε χρόνια μετά, σ' ένα διαμέρισμα του Μονάχου, πίσω από κονσέρβες φαγητού, βρέθηκαν 1.500 έργα τέχνης, μεταξύ των οποίων 300 περίπου πίνακες της έκθεσης για την «εκφυλισμένη τέχνη».

Το διαμέρισμα ανήκει στον 80χρονο Κορνέλιους Γκούρλιτ, έναν άνδρα που ζούσε σαν ερημίτης (ποτέ δεν άνοιγε την πόρτα του και δεν είχε κουβέντες με τους γείτονες), ενώ δεν έχει καν χαρτιά - ένας αόρατος άνθρωπος. Ο θησαυρός ανακαλύφθηκε τυχαία σε έλεγχο ρουτίνας τον Φεβρουάριο του 2012. Λίγους μήνες νωρίτερα ο Γκούρλιτ είχε υποπέσει στην αντίληψη των τελωνειακών αρχών, όταν ταξιδεύοντας από την Ελβετία προς το Μόναχο βρέθηκε να έχει πάνω του αρκετά μετρητά. Ακολούθησε η έφοδος των αρχών στο διαμέρισμά του με την υποψία της φοροδιαφυγής, όπου και ανακαλύφθηκε ο θησαυρός που έκρυβε. Λέγεται μάλιστα ότι ρώτησε τους αστυνομικούς που έκαναν την έφοδο, «γιατί δεν περιμένατε να πεθάνω;».

Αμερικανός στρατιώτης ανάμεσα σε έργα τέχνης που είχαν στοιβάξει οι ναζί σε μια εκκλησία στο Ελινγκεν της Γερμανίας.

Ο πατέρας του, Χίλντεμπραντ Γκούρλιτ, έμπορος τέχνης είχε διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην αρπαγή έργων της «εκφυλισμένης τέχνης» για τους ναζί, παρότι κατά το ήμισυ Εβραίος, καθώς το καθεστώς τον θεωρούσε πολύτιμο εξαιτίας των γνώσεών του.

Τα έργα που κατασχέθηκαν και που φέρουν τις υπογραφές του Πικάσο, του Ματίς, του Σαγκάλ, του Μαξ Μπέκμαν και του Μαξ Λίμπερμαν, βρίσκονται τώρα σε θυρίδες ασφαλείας των τελωνειακών αρχών του Μονάχου. Η ιστορικός τέχνης Μάικε Χόφμαν έχει επιφορτιστεί με το έργο εξακρίβωσης της προέλευσης αλλά και της αξίας των ευρημάτων. Το περιοδικό «Focus», που έφερε στη δημοσιότητα το θέμα, υποστηρίζει ότι η αξία τους ξεπερνά το 1 δισ. ευρώ. Εκτός όμως από την αμύθητη εμπορική και καλλιτεχνική αξία του θησαυρού, η εύρεσή του επαναφέρει τη συζήτηση για τη μοίρα των έργων τέχνης που είχαν λαφυραγωγηθεί κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ οι ειδικοί θεωρούν πως ανοίγει ο δρόμος να εντοπιστούν κι άλλα εξαφανισμένα έργα. Εξάλλου, ο Χίλντεμπραντ Γκούρλιτ, μετά τον πόλεμο είχε ισχυριστεί ότι τα «εκφυλισμένα» έργα που είχε αναλάβει να συγκεντρώσει, καταστράφηκαν κατά τον βομβαρδισμό της Δρέσδης.

Δύο από τα έργα τέχνης που βρέθηκαν στο Μόναχο. Αριστερά, πίνακας του Ανρί Ματίς και δεξιά του Οτο Ντιξ.

Σε ορυχεία και τούνελ

Οταν οι Σύμμαχοι έμπαιναν στη Γερμανία, είχαν μαζί τους ειδικούς με το κωδικό «οι άνθρωποι των μνημείων», των οποίων η αποστολή ήταν να βρουν πού είχαν κρύψει οι ναζί τα έργα που είχαν κλέψει από όλη την Ευρώπη αλλά και από ιδιώτες συλλέκτες ή εμπόρους τέχνης, επί το πλείστον Εβραίους.

Πολλά από αυτά εντοπίστηκαν σε ορυχεία και τούνελ στα βουνά, πολλά θεωρήθηκαν «χαμένα για πάντα» και άλλα, μεταξύ των οποίων έργα του Βαν Γκογκ και 14 έργα του Γκούσταβ Κλιμτ, «ξεγράφτηκαν» ως κατεστραμμένα από τους βομβαρδισμούς. Ομως μετά τον εντοπισμό του «θησαυρού του Γκούρλιτ», ανοίγονται νέοι δρόμοι: ίσως εκεί έξω να υπάρχουν πολλά διαμερίσματα σωστά μουσεία. Εξάλλου, κανείς μέχρι τώρα δεν έψαχνε για χαμένα έργα της «εκφυλισμένης τέχνης» σαν αυτά που βρέθηκαν στο Μόναχο, καθώς κοινή πεποίθηση ήταν ότι αυτά τα έργα είχαν καταστραφεί από τους ναζί που τα «σιχαίνονταν». Κι όσα είχαν διασωθεί από τη μανία τους, τα είχαν κάψει οι φλόγες του πολέμου.

Η νέα ταινία του Τζορτζ Κλούνεϊ «Monuments Μen» αφηγείται τις προσπάθειες μιας ομάδας ιστορικών τέχνης που αναζητούν τα έργα που χάθηκαν κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

Αυτό τουλάχιστον πίστευαν όλοι για τους 14 πίνακες του Κλιμτ. Τα έργα είχαν αποθηκευτεί σε κάστρο στην Αυστρία. Το 1945, άνδρες των SS λέγεται πως έκαναν ένα όργιο στο συγκεκριμένο κάστρο, πριν του βάλουν φωτιά και καταστραφεί ολοσχερώς. Πολύ σύντομα όμως υπήρξαν φήμες ότι κάτι είχε διασωθεί από τη φωτιά - οι πίνακες. Τέτοιες φήμες, που ουσιαστικά δεν λήφθηκαν ποτέ σοβαρά υπόψη, τώρα θα επανεξεταστούν με μεγαλύτερη προσοχή.

Αυτή είναι η άποψη του Ρόμπερτ Ενστελ, ειδικού στα κλεμμένα έργα τέχνης και ιδρυτή και διευθυντή του ιδρύματος Monuments Men Foundation for the Preservation of Art. Πιστεύει ακράδαντα πως την επόμενη δεκαετία θα γίνουν κι άλλες τέτοιες ανακαλύψεις.

 Ενας από του πίνακες που βρέθηκαν άνηκε στον παππού της πρώην συζύγου του Στρος Καν, Αν Σινκλέρ

Θέλει να ελπίζει πως η ταινία, «Monuments Μen», την οποία σκηνοθετεί ο Τζορτζ Κλούνεϊ και η οποία βασίζεται στο βιβλίο του, «The Monuments Men: Allied Heroes, Nazi Thieves, and the Greatest Treasure Hunt in History», θα βοηθήσει σε περαιτέρω ανακαλύψεις.

Η ταινία στην οποία πρωταγωνιστεί εκτός από τον Κλούνεϊ και η αφρόκρεμα του κινηματογράφου (Ματ Ντέιμον, Κέιτ Μπλάνσετ, Τζον Γκούντμαν, Μπιλ Μάρεϊ, Ζαν Ντιζαρντέ) και που είναι προγραμματισμένη να βγει στις αίθουσες τον Δεκέμβριο, αφηγείται τις προσπάθειες μιας ομάδας ιστορικών τέχνης που αναζητούν τα έργα που «χάθηκαν» κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

ΟΙ ΑΠΟΓΟΝΟΙ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΟΥΧΩΝ
Διεκδικούν δικαστικά την επιστροφή των έργων

Ενα από τα έργα που κατασχέθηκαν στο Μόναχο -πίνακας του Ματίς- φέρεται να ανήκε στον Εβραίο έμπορο τέχνης και συλλέκτη Πάουλ Ρόζενμπεργκ, παππού της γνωστής Γαλλίδας δημοσιογράφου και πρώην συζύγου τού επί σειρά ετών διευθυντή του ΔΝΤ Ντομινίκ Στρος-Καν, Αν Σινκλέρ. Ο Ρόζενμπεργκ αντιπροσώπευε τους Πικάσο, Ματίς και Ζορζ Μπρακ.

Οταν ξέσπασε ο πόλεμος, μαζί με τον αδελφό του Λεόνς συγκαταλέγονταν μεταξύ των πιο σημαντικών εμπόρων τέχνης στην Ευρώπη.

Φοβούμενος ότι οι ναζί θα του αρπάξουν τη συλλογή, έστειλε πολλά έργα στο εξωτερικό προτού εγκατασταθεί με την οικογένειά του στην Αμερική το 1940. Ωστόσο, έχασε 2.000 περίπου έργα, τα περισσότερα από τα οποία ακόμα αγνοούνται.

Μακροχρόνιος αγώνας

Η Σινκλέρ, που γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη το 1948, κληρονόμησε μεγάλο μέρος της περιουσίας του παππού της κι επί χρόνια αγωνίζεται για την επιστροφή των κλεμμένων από τους ναζί έργων τέχνης.
Οι απόγονοι Εβραίων διεκδικούν δικαστικά από μουσεία και κυβερνήσεις τα κλεμμένα και ήδη το μουσείο του Λούβρου επέστρεψε στους νόμιμους δικαιούχους τέσσερις πίνακες, που είχαν αρπάξει οι ναζί από τους Εβραίους κατόχους τους.

Σε ό,τι αφορά στα έργα που βρέθηκαν στο Μόναχο, σύμφωνα με δηλώσεις της Μάικε Χόφμαν, ιστορικού της τέχνης στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου, οι «έρευνες για την προέλευση των έργων είναι πολύπλοκες και απαιτούν πολύ χρόνο».

Οι αρχές πάντως κάλεσαν όποιον πιστεύει πως σ' αυτά τα έργα τέχνης μπορεί να υπάρχουν πίνακες που ανήκαν δικαιωματικά στους προγόνους του, να εμφανιστεί και να το δηλώσει.

Χωρίς σύνταξη και λογαριασμό

Στο μεταξύ, ο άνθρωπος που βρέθηκε στην καρδιά των γεγονότων, ο Κορνέλιους Γκούρλιτ, εξακολουθεί να παραμένει αόρατος, αφού οι αρχές ισχυρίζονται πως δεν ξέρουν πού είναι. Δεν έχει τραπεζικό λογαριασμό, σύνταξη ή ασφάλεια και προφανώς πότε πότε πούλαγε κάποιο από τα έργα για να ζήσει - πολλές κορνίζες ήταν άδειες.

Τα έργα πρέπει να έφτασαν στα χέρια του μετά τον θάνατο του πατέρα του, περιβόητου Γερμανού συλλέκτη Χίλντεμπραντ Γκούρλιτ, διευθυντή μουσείου μέχρι να ανεβεί ο Χίτλερ στην εξουσία. Εχασε τη θέση του, επειδή είχε εβραϊκές ρίζες, αλλά αργότερα οι ναζί -ο ίδιος ο Γκέμπελς- του ανέθεσαν να πουλάει έργα τέχνης στο εξωτερικό.

Ο ζήλος του επιβραβεύτηκε με τη θέση του διευθυντή του Μουσείου Τέχνης στο Λιντς της Αυστρίας, που θα λειτουργούσε μετά τον πόλεμο.

Σύμφωνα με το όραμα του Χίτλερ, το μουσείο θα συναγωνιζόταν σε λαμπρότητα το Λούβρο και θα γέμιζε με έργα τέχνης, τα οποία ο γερμανικός στρατός κατοχής είχε λαφυραγωγήσει από όλη την Ευρώπη.

Μετά τον πόλεμο, ο Γκούρλιτ είπε στις συμμαχικές αρχές ότι η συλλογή του καταστράφηκε ολοσχερώς στους βομβαρδισμούς της Δρέσδης.

Οι Σύμμαχοι τον θεώρησαν θύμα των ναζί και δεν έψαξαν περισσότερο το ζήτημα. Συνέχισε να εργάζεται ως έμπορος τέχνης μέχρι τον θάνατό του το 1956 σε αυτοκινητικό δυστύχημα.

ΧΡΥΣΟΥΛΑΣ ΚΑΤΣΑΡΟΥ

katsarou@pegasus.gr
http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22769&subid=2&pubid=63916338