Νοέμβριος 1873: Ένα άλλο «Πολυτεχνείο» πριν από 141 χρόνια

Το Πανεπιστήμιο στα 1864

Νοέμβριος 1873:

Η εξέγερση των φοιτητών

Ένα άλλο «Πολυτεχνείο» πριν από 141 χρόνια

Του ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΚΩΦΟΥ*

Εκατό ακριβώς χρόνια πριν από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, στις 10 Νοεμβρίου 1873, άρχισε μια άλλη φοιτητική εξέγερση, αυτή τη φορά στα προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η χρονική σύμπτωση και οι ομοιότητες -τηρουμένων  βέβαια των αναλογιών- είναι πράγματι εντυπωσιακές: οι μαχητικές διαδηλώσεις των φοιτητών, που συγκλόνιζαν το κέντρο της Αθήνας επί δύο μήνες. Τα βίαια μέτρα καταστολής των οργάνων της κρατικής εξουσίας με την παραβίαση του πανεπιστημιακού ασύλου, τους τραυματισμούς, τις συλλήψεις, τις κακοποιήσεις και τις αποβολές φοιτητών. Η στάση των πανεπιστημιακών δασκάλων και της Συγκλήτου. Η λαϊκή συμπαράσταση. Όλα αυτά τελικά επέτειναν την πολιτική κρίση και μαζί με άλλα αίτια, βέβαια, οδήγησαν σε πτώση την τότε κυβέρνηση Δεληγιώργη.

Αντίθετα με το 1973, στην Ελλάδα του 1873 λειτουργούσε η κοινοβουλευτική δημοκρατία, πρωθυπουργός ήταν ο Επαμεινώνδας Δεληγιώργης, ο οποίος μια δεκαετία νωρίτερα (1862) ήταν ο δημοφιλής πολιτικός των φοιτητών, λόγω της συμπαράστασης του στη δημιουργία της «Φοιτητικής Φάλαγγας». Η Φάλαγγα ήταν ένοπλο σώμα εθελοντών φοιτητών, με αξιωματικούς τους καθηγητές τους, το οποίο πήρε μέρος στην ανατροπή και έξωση του Οθωνα.

Τώρα, στα 1873, ο Δεληγιώργης, ως πρωθυπουργός, είχε εγκαταλείψει τις επαναστατικές ροπές του. Είχε επιλέξει έναντι της Τουρκίας πολιτική συνεννόησης. Οι Τούρκοι, έβλεπαν θετικά την εξέλιξη αυτή.

Είχαν, μάλιστα, επιτρέψει την αποστολή των λειψάνων του Πατριάρχου Γρηγορίου ΕΤ στην Αθήνα, όπου επρόκειτο ν' ανεγερθεί ο ανδριάντας του.

Οι φοιτητές όμως, πρωτοπόροι πάντα στις εθνικές κινητοποιήσεις, ήταν αδύνατο να δεχθούν ένα «Νταβός» της εποχής. Στα μάτια τους, η «νουνεχής» πολιτική του ελλαδικού κράτους φαινόταν να θέτει σε θανάσιμο κίνδυνο  τη  μελλοντική  πορεία  του   έθνους.

Αρχικά, τα αιτήματα των φοιτητών ήταν δύο: Να σταματήσει η ενδοτική πολιτική έναντι των Τούρκων και να δοθεί άδεια στους φοιτητές για την ανασύσταση της «Φοιτητικής Φάλαγγας». Οι φοιτητές δηλ. προσφέρονταν να διαθέτουν τον ελεύθερο χρόνο τους όχι στα καπηλειά -τα «μπαράκια» της εποχής- της Αθήνας, αλλά στη στρατιωτική τους εκπαίδευση. Η κυβέρνηση όμως, δεν επιθυμούσε τη δημιουργία στην πράξη ενός ισχυρού εθνικού φοιτητικού λόμπι.

Διαδηλώσεις

Οι φοιτητές, λοιπόν, κατέβηκαν σε ογκώδεις διαδηλώσεις. Ο Τύπος της εποχής -σε αντίθεση με εκείνον του 1973- έδωσε τεράστια κάλυψη στα γεγονότα. Εξαίρεση παρουσίασε η κρατική «Εφημερίς των Συζητήσεων» -όπως το 1973 η κρατική τηλεόραση- που δεν κάλυψε τα φοιτητικά γεγονότα. Ο ανεξάρτητος, όμως Τύπος, ιδίως ο «Αιών», δημοσίευσε τους λόγους των ηγετικών στελεχών των φοιτητών και ορισμένα από τα πιο πετυχημένα ποιήματα τους. Ιδού ένα χαρακτηριστικό δείγμα («Αιών» 19.11.1873), που αρχικά οικτείρει την κατάσταση του ελλαδικού κράτους και προσφέρει τη φοιτητική πρόταση για εθνική αφύπνιση:

«Βλέπουσι ότι σύμμαχοι καλούμεθα των Τούρκων!...

Οτι ελησμονήσαμε την δόξαν την προτού,

Και ότι μετεβλήθημεν εις, ορνιθώνα κούρκων,

Εις  φωλεάν  φιλάργυρου   αχρείου συρφετού,

ζητούν να αφυπνίσωσι το Έθνος το υπνώττον,

Θέλουσι ν' αναστήσωσι κοιμώμενον θεσμόν,

Και τι ζητούν, Η φάλαγξ των να γίνη κατά πρώτον

Αφυπνιστής των πόθων μας, των εθνικών παλμών».

Στη συνέχεια, με αρκετή δόση δηκτικότητας, επικρίνει τη «φιλοτουρκική» στάση της κυβέρνησης και, ως συνήθως, των φορέων της εξωτερικής πολιτικής:

«Φοιτηταί δεν σας ακούει η πολιτική που άρχει,

Μη λυπάσθε...  Οι διπλωμάται δεν είναι Έλληνος γενηά.

Με το ένα χέρι στήνουν άγαλμα στον Πατριάρχη,

Με το άλλο τους, χαϊδεύουν τον αχρείο του φονιά».

Από το σημείο αυτό οι παραλληλισμοί ανάμεσα στο 1873 και 1973 εμφανίζουν ορισμένες «σκανδαλώδεις» ομοιότητες. Ας παρακολουθήσουμε, λοιπόν, ημερολογιακά τα γεγονότα, κυρίως από τις στήλες της εφημερίδας «Αιών» (15,19, 22, 26 Νοεμβρίου 1873).

Από τη Νομική

Όπως και το 1973, η κινητοποίηση των φοιτητών άρχισε από τη Νομική Σχολή. Το Σάββατο, 10 Νοεμβρίου, μετά τη λήξη των μαθημάτων, οι φοιτητές της Νομικής συγκρότησαν μεγάλη διαδήλωση στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου και στους γύρω δρόμους της Αθήνας ζητωκραυγάζοντας υπέρ της Φάλαγγας.

Η απάντηση της εξουσίας υπήρξε άμεση. Η αστυνομία επιτέθηκε εναντίον τους επανειλημμένως, αλλά δεν κατόρθωσε να τους διαλύσει. Την επόμενη, Κυριακή 11 Νοεμβρίου, επιτροπή φοιτητών επισκέφθηκε τον Πρωθυπουργό για να τον διαβεβαιώσει ότι δεν υπήρχαν πολιτικά κίνητρα στις ενέργειες τους, αλλά ότι το αίτημα τους ήταν η ανασύσταση της Φάλαγγας. Όπως ανέφεραν οι φοιτητές, η στάση του Δεληγιώργη ήταν αποθαρρυντική και «περιπαικτική».

Στη συνέχεια, τα γεγονότα παίρνουν γενικότερη και μαζικότερη τροπή. Οι φοιτητές ερεθισμένοι από τη στάση του Πρωθυπουργού, συγκροτούν τη Δευτέρα 12 Νοεμβρίου, νέα μεγαλύτερη και μαχητικότερη διαδήλωση. Μετέχουν 1.000 φοιτητές από όλες τις Σχολές στους οποίους «προστέθηκε και πλήθος κόσμου». Η εξουσία αντιδρά με τον ίδιο τρόπο, όπως θα το πράξει ακριβώς ένα αιώνα μετά. Η διαφορά βρίσκεται μόνο στα υλικά μέσα καταστολής.

Λείπουν οι «αύρες» και οι έκτοξευτήρες δακρυγόνων. Αλλά -όπως καταγράφει ο Τύπος της εποχής- στρατιωτική δύναμη «εφίππων χωροφυλάκων» και «λογχοφόρων ιππέων», καθώς και πυροσβέστες με αντλίες, επιχειρούν να διαλύσουν τους διαδηλωτές. Τραυματίσθηκαν αρκετοί, ενώ ο στρατός διατάχθηκε να παραμείνει -καλού κακού- στους στρατώνες. Ως αργά τη νύχτα, περιπολίες διέσχιζαν την πόλη.

Την άλλη μέρα, Τρίτη 13 Νοεμβρίου, η Σύγκλητος -προφανώς κατόπιν «άνωθεν εντολών»- τοιχοκολλεί στο Πανεπιστήμιο απόφαση της με την οποία απαγορεύει -τι σύμπτωση!-τις διαδηλώσεις και τις αγορεύσεις των φοιτητών.

Οι φοιτητές την αγνοούν. Στα προπύλαια του Πανεπιστημίου ο φοιτητής της Νομικής Π. Σπανίδης εκφωνεί λόγο «μέσα σε θύελλα χειροκροτημάτων». Το κείμενο τυπώνεται και μοιράζεται σ' όλη την πόλη, ενώ αναφορά με 650 υπογραφές επιδίδεται στην Πρυτανεία, ζητώντας την ανασύσταση της Φοιτητικής Φάλαγγας και την αναγέννηση της Εθνοφυλακής.

Η ομιλία, όμως, του Σπανίδη, δίδει νέα κατεύθυνση στον αγώνα των φοιτητών. Ανοικτά, πλέον, οι φοιτητές θέτουν θέμα δημοκρατικών ελευθεριών. Αξίζει η παράθεση ορισμένων σημείων της ομιλίας («Αιών» 15.11.1873):

«Συμφοιτηταί, μάρτυς αυτόπτης των χθες ενταύθα διαδραματισθέντων -έρχομαι σήμερον, ουχί όπως εκφράσω δια της φωνής μου την αγανάκτησιν, ήτις όλων ημών τα στήθη πληροί, αλλά όπως ευχαριστήσω την Αστυνομίαν, την Έξουσίαν, διά την διαγωγήν, μεθ' ης προς ημάς προσηνέχθει. Ναι, να την ευχαριστήσω, διότι χωρίς να το θέλη υπέμνησεν εις ημάς, ότι παρά το άρθρο του Συντάγματος, το καθιερούν την Εθνοφυλακήν, ως θεσμόν τον Κράτους, υπάρχει και άρθρο έτερον, αφιερούν την φρούρησιν του πολιτεύματος εις τον ημέτερον πατριωτισμόν. Διότι διά της χθεσινής διαγωγής κατόρθωσε ν' αναρριπίση εις τας καρδίας μας το διαλανθάνον πυρ του ενθουσιασμού και να μας υπομνήσει, ότι το Σύνταγμα επιβάλλει ημίν καθήκοντα τιμαλφή, την διατήρησιν των ελευθεριών ημών, των ελενυθεριών, αίτινες διά θυσιών απεκτήθησαν, και αίτινες, αν απειλώνται, πρέπει και να διατηρηθώσι διά θυσιών».

Ερώτημα

Υπενθυμίζει ο Σπανίδης το δικαίωμα της νεολαίας να διασφαλίσει τα δημοκρατικά δικαιώματα που είχε πετύχει η γενιά του 1862 κατά την έξωση του Όθωνα, και θέτει το καταλυτικό διπλό ερώτημα:   

«Αφού το Έθνος όλον τοσούτους χάριν αυτών υπέστη κλονισμούς σήμερον τα δικαιώματα ταύτα θα καταπατώνται τοσούτον ασυστόλως; Μη τάχα εξέλαβον την επί δεκαετίαν όλην σιωπήν και ηρεμία ημών, ως δείγμα θανάτου, ή όπερ χείρον, ως δείγμα αναισθησίας ή ναρκώσεως;

Στο προαύλιο του Πανεπιστημίου δεν εισχώρησε εκείνες τις ημέρες κανένα τανκ. Αλλά οι μετά 100 ακριβώς χρόνια συνάδελφοι του Σπανίδη, που αντιμετώπισαν στο Πολυτεχνείο το ερπυστριοφόρο άρμα του 1973, δεν θα είχαν δυσκολία να καταλάβουν το αγχώδες ρητορικό ερώτημα του:

«Τι κακούργημα διεπράξαμεν χθες, όπως στίφη κλητήρων και πυροβόλα και οπλοφόροι στρατιώται καταπλημμυρίσωσι τον περίβολον τούτον του Πανεπιστημίου μας, και σύρωσι καθ' ημών τα ξίφη, άτινα ημείς οι πολίται έχομεν εμπιστευθεί αυτοίς, όπως φρουρώσι τας ελευθερίας μας.

Και ο Σπανίδης κατέληξε:

«Χθες παρεβίασαν τας ελευθερίας μας, χθες μας εξύβρισαν, χθες επετέθηκαν καθ' ημών. Απαιτούμεν ικανοποίησιν!... Την εσπέραν ας συνέλθωμεν πάλι ενταύθα... Αν δε και πάλιν τολμήση τις να επιτεθή καθ' ημών, ας του δείξωμεν ότι είμεθα Φοιτηταί και ότι υπέρ πάντα άλλον γνωρίζομεν να υπερασπιζόμεθα τας ελευθερίας μας. Ζήτω το Εθνος! Ζήτω η Φάλλαγξ!».

Αποβολές

Όπως οι συνάδελφοι του της Νομικής, 100 χρόνια μετά, ο Σπανίδης εισέπραξε το τίμημα της «αποκοτιάς» του. Χωρίς χρονοτριβή, αποβλήθηκε επί ένα εξάμηνο από το Πανεπιστήμιο γιατί παραβίασε απόφαση της Συγκλήτου. Την ίδια τύχη είχαν κι άλλοι φοιτητές, όπως π.χ. ο Χαρίλαος Εμμανουήλ Ανδρέου από τα Καλάβρυτα (διετή αποβολή), ενώ ο φοιτητής της Νομικής Αλευράς προφυλακίσθηκε ως αρχηγός στάσης κατά της Αρχής.

Οι φοιτητές, όμως, συνεχίζουν τις κινητοποιήσεις. Πάνω από 500 φοιτητές υπογράφουν μια θαρραλέα αναφορά προς τη Σύγκλητο. Διαμαρτύρονται για την αποβολή του συμφοιτητή τους και ζητούν όλοι τους, όσοι είχαν συμμετάσχει στη διαδήλωση, να υποστούν κι αυτοί την ίδια ποινή!

Κι ενώ οι φοιτητές υιοθετούν μεθόδους πολιτικής ενημέρωσης της κοινής γνώμης και πολιτικής πίεσης προς την πολιτική ηγεσία, και κερδίζουν σημαντική μερίδα του Τύπου, η Σύγκλητος κάνει στροφή κι έρχεται να συμπαρασταθεί στο νόμιμο και δίκαιο αίτημα των φοιτητών για την ανασύσταση της Φάλαγγας. Φαίνεται ότι πρωταγωνιστικό ρόλο σ' αυτή τη φάση έπαιξε ο καθηγητής της Νομικής Ν. Σαρίπολος, ο οποίος μάλιστα μίλησε δημόσια σε συγκέντρωση φοιτητών, καταγγέλλοντας την κυβερνητική πολιτική (13 Δεκεμβρίου).

Αλλά τα διαβήματα καθηγητών και φοιτητών προς τον υπουργό Παιδείας και στη συνέχεια τον Πρωθυπουργό, σκοντάφτουν σε ατέρμονες νομικίστικες συζητήσεις. Τα πνεύματα εξάπτονται και πάλι. Ο Τύπος της εποχής καταγράφει σ' όλη τη διάρκεια του Δεκεμβρίου 1873 νέες διαδηλώσεις, νέες επελάσεις ενόπλων χωροφυλάκων, τραυματισμούς και συλλήψεις φοιτητών που παραπέμπονται στη Δικαιοσύνη για να δικασθούν.

Ιδού πώς περιγράφει τα γεγονότα εκείνων των ημερών ο ιστορικός Επαμ. Κυριακίδης («Ιστορία του Σύγχρονου Ελληνισμού» II, 1892, σ. 526):

«Την τρίτην 11 Δεκεμβρίου οι φοιτηταί συνήλθον εις την πλατείαν του Πανεπιστημίου και εποιήσαντο έκκλησιν προς τον λαόν κατά του υπονργείου, προυτίθεντο δε να διέλθωσι τας οδούς εν διαδηλώσει. Τότε όμως, από της Ακαδημίας, του υπουργείου των Εσωτερικών και από της Αστυνομίας εξόρμησαν χωροφύλακες έφιπποι και πεζοί και πολλοί αστυνόμοι, και επέπεσον κατά των φοιτητών, τραυματίσαντες τινάς, δείραντες περισσότερους και απωθήσαντες πάντας. Την επομένην συνέβησαν έτι χείρονα, συνηθροίσθησαν οι φοιτηταί εν τη πλατεία και ηγόρευον ότε αίφνης επολιορκήθησαν παρά των χωροφυλάκων, οίτινες συλλαβόντες τριάκοντα περίπου φοιτητάς και τύπτοντες αυτούς ωδήγησαν εις την αστυνομιαν είτα δε απέλυσαν αυτούς θέσαντες υπό κράτησιν τρεις μόνον».

Το μόνο που δεν έκαναν ήταν να τους διαπομπέψουν από... τηλεοράσεως. Η επιστήμη δεν είχε κάνει ακόμη τις αναγκαίες προόδους!

Τραυματισμοί

Μεταξύ των τραυματισθέντων στις συμπλοκές, αναφέρεται και ο φοιτητής της Νομικής Θεμιστοκλής Κανάρης, εγγονός του Ναυάρχου. Μερικά συμβάντα των ημερών εκείνων, όπως, καταχωρήθηκαν στον Τύπο, αξίζει να αναφερθούν:

Στις 16 Δεκεμβρίου σημειώνεται βάναυση παραβίαση του πανεπιστημιακού ασύλου, όταν χωροφύλακες εισέρχονται στο Πανεπιστήμιο για να ερευνήσουν -ακάρπως- για όπλα, αλλά στην ουσία για να καταδιώξουν ή ανεύρουν φοιτητές. Για το γεγονός αυτό καθώς και για τις συλλήψεις και κακοποιήσεις φοιτητών διαμαρτυρήθηκε η Σύγκλητος εγγράφως. Τις ίδιες μέρες φοιτητές ενεργούν εράνους για τους φυλακισθέντες συναδέλφους τους. Συνεισφέρουν αθρόως -όπως θα ξανασυμβεί μετά 100 χρόνια- οι πολίτες, «παντοπώλαι, κρεοπώλαι κ.λπ.». Παράλληλα, ειδήσεις από τις επαρχίες αναφέρουν ότι οι περισσότερες επαρχιακές εφημερίδες παίρνουν το μέρος των φοιτητών («Αιών», 11, 13, 17, 20 και 24 Δεκεμβρίου 1873).

Το Πανεπιστήμιο διακόπτει λόγω των εορτών. Με το νέος έτος (1874) οι φοιτητικές κινητοποιήσεις εξασθενούν, ίσως λόγω και της ηπιότερης στάσης της κυβέρνησης που αντιμετωπίζει πλέον θέμα επιβίωσης της στη Βουλή. Μέσα στο κλίμα αυτό, στις 31 Ιανουαρίου ο «Αιών» καταχωρεί το απαλλακτικό βούλευμα του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών Αθηνών για τους φυλακισθέντες φοιτητές. Μια εβδομάδα αργότερα χάνει την εξουσία ο Δεληγιώργης, χωρίς όμως να συσταθεί η Φάλαγγα.

Φόρος τιμής

Τα «γεγονότα» του Πανεπιστημίου του 1873, όπως εκείνα του Πολυτεχνείου του 1973, δεν έφεραν άμεσα αποτελέσματα. Δημιούργησαν ωστόσο, το κατάλληλο κλίμα στην ελληνική κοινωνία, όπως το είχαν επιδιώξει οι φοιτητές με την εξέγερση τους.

Σε λιγότερο από δύο χρόνια (1875), ξεσπούσαν επαναστάσεις στη Βαλκανική και άρχιζαν οι επαναστατικές προετοιμασίες των Ελλήνων για την Κρήτη, τη Θεσσαλία, την Ήπειρο και τη Μακεδονία. Στα εθελοντικά σώματα που καταρτίσθηκαν τότε για να λάβουν μέρος στις εξεγέρσεις των υπόδουλων ακόμη ελληνικών επαρχιών της Τουρκίας, συναντούμε ονόματα νέων αποφοίτων του Πανεπιστημίου Αθηνών καθώς και φοιτητών του.

Ο σπόρος των κινητοποιήσεων του 1873 είχε βλαστήσει. Η φοιτητική αφύπνιση δεν είχε επιτρέψει στο έθνος να παραμείνει για πολύ «υπνώττον». Ας είναι αυτό κείμενο μικρός φόρος τιμής στους πρωταγωνιστές μιας άλλης φοιτητικής εξέγερσης.

* Ο κ. Ευάγγελος Κωφός, είναι διδάκτωρ Ιστορίας, Εμπειρογνώμων - Πρεσβευτής στο υπουργείο Εξωτερικών.

Από την Καθημερινή