ΓΕΝΕΤΙΚΗ : Στη Γή, η ζωή δημιουργήθηκε μόνο μία φορά

Στη Γή, η ζωή δημιουργήθηκε μόνο μία φορά

Ο καθηγητής της γενετικής Σταμάτης Αλαχιώτης*  μιλά στο INFO για τις μυστηριώδεις ισορροπίες της ζωής, για τα όρια της επιστήμης της γενετικής και για το μοιραίο της ανθρώπινης αυτογνωσίας.

"Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που ξέρει ότι υπάρχει και ξέρει ότι θα πεθάνει κάποτε....."

Συνέντευξη στον Ντίνο Γιώτη

Ο Σταμάτης Αλαχιώτης είναι καθηγητής γενετικής και πρύτανης στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Το ενδιαφέρον είναι ότι στα βιβλία και στα άρθρα του δίνει ιστορικές, κοινωνικές και ηθικές προεκτάσεις σ' αυτό που θα μπορούσε απλώς να είναι το ψυχρό αντικείμενο παρατήρησης στα εργαστήρια της γενετικής: δηλαδή, στο φαινόμενο της ζωής. Η έκδοση του Βιβλίου του «Από τους ωκεανούς στ' αστέρια», πριν από κάποια χρόνια, έγινε η αφορμή για μια μικρή συζήτηση γύρω από το οδοιπορικό της ζωής, που μετράει ήδη 3,8 δισεκατομμύρια χρόνια στον πλανήτη μας.

•Κύριε καθηγητά, έχετε προλογίσει την ελληνική έκδοση του περίφημου βιβλίου του Σρέντιγκερ «Τι είναι η ζωή». Τι είναι η ζωή, λοιπόν;

Πάρα πολύ δύσκολο ερώτημα, γιατί έχει πολλές πτυχές: φυσική, φιλοσοφική, θρησκευτική, ηθική κ.λπ. Από βιολογικής απόψεως είναι ένα σύοτημα που έχει την ικανότητα της αυτοαναπαραγωγής. Δεν υπάρχει άλλο σύστημα που να έχει αυτή την ιδιότητα. Ειδικότερα, ο άνθρωπος είναι το μόνο είδος που ξέρει ότι υπάρχει και ξέρει ότι θα πεθάνει κάποτε. Κανένα  άλλο  ζώο δεν το ξέρει αυτό. Η αυτογνωσία είναι που  ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα - δεν παύουμε να είμαστε κι εμείς ζώο, αλλά διαφορετικό είδος - και τον φυλακίζει μέσα στην αγωνία του θανάτου.

•Η αγωνία του θανάτου είναι συνέπεια αυτής της αυτογνωσίας που κατακτήσαμε ως είδος;

Ναι, και γι αυτό ο άνθρωπος θέλει να δραπετεύσει από τα δεσμά του θανάτου, ανακαλύπτοντας τις θρησκείες που υπόσχονται τη μεταθανάτια συνέχεια: με την αθανασία της ψυχής ο χριστιανισμός, με τη μετεμψύχωση ο βουδισμός κ.ο.κ.

• Μήπως οι θρησκείες δεν είναι μια κατ' ανάγκην απάντηση στη μεταφυσική του αγωνία,   αλλά   εκφράζουν κάτι βαθύτερο, το Θεό;

Ως γενετιστής, πρεσβεύω ότι η ανάγκη του ανθρώπου να πιστεύει κάτι είναι γενετικά καταχωρισμένη.

•Τι εννοείτε, ότι είναι εγγεγραμμένο στα γονίδια μας;

Δεν μπορούμε να το πούμε ακριβώς έτσι. Η αγωνία του θανάτου δεν έχει σχέση, βεβαίως, με τη φυσική επιλογή. Σχέση έχει όμως η αυτογνωσία με τη φυσική επιλογή, αφού έχει περάσει από τον κόσκινο της. Εννοώ ότι εφόσον οι μακρινοί μας πρόγονοι δεν είχαν αυτογνωσία, ενώ εμείς έχουμε, αυτό σημαίνει ότι έχουν επιλεγεί οι κατάλληλοι γονιδιακοί συνδυασμοί που οδηγούν σε ένα συγκεκριμένο τρόπο οργάνωσης του εγκεφάλου και της σκέψης μας, που μας επιτρέπει να έχουμε την αυτογνωσία. Αλλά η αγωνία του θανάτου συναρτάται με την αυτογνωσία. Άρα, έχει γενετική βάση.

•Ο συλλογισμός σας αυτός μου δημιουργεί την εντύπωση ότι 45.000 χρόνια μετά την εμφάνιση του είδους μας βρισκόμαστε σε ένα πολύ σπουδαίο στάδιο της εξελικτικής μας πορείας. Έτσι είναι;

Παρ' όλο που είμαστε ο τελευταίος κάτοικος του πλανήτη - αν υποθέσουμε ότι η ζωή στη Γη έχει διάρκεια ενός χρόνου, τότε ο άνθρωπος εμφανίστηκε στο προσκήνιο δευτερόλεπτα πριν από το τέλος του χρόνου - εντούτοις είμαστε το κορυφαίο είδος από πλευράς οργάνωσης και δύναμης. Όντως βρισκόμαστε σε ένα κρίσιμο σημείο, γιατί ο άνθρωπος έχει κατακτήσει την αυτογνωσία και ξέρει ότι με τη δύναμη του μπορεί να καταστρέψει τον πλανήτη.

• Σ' ένα σύμπαν αυξανόμενης αταξίας, υπάρχει σε μια γωνία του, εδώ στη Γη, ένα απόθεμα τάξης. Πώς το ερμηνεύετε;

Σύμφωνα με το δεύτερο νόμο της Θερμοδυναμικής, η αταξία (εντροπία) στο σύμπαν αυξάνει. Παρ' όλα αυτά, παρατηρούμε στη Γη μια οργάνωση της ύλης στον έμβιο κόσμο που εκδηλώνεται πολύπλοκα, τόσο μακροσκοπικά όσο και μικροσκοπικά. Διαπιστώνουμε ότι διάφορα χημικά μόρια έχουν καταφέρει, μέσα από φυσικοχημικές διαδικασίες, να αποκτήσουν τέτοιες ιδιότητες που δίνουν την έννοια της ζωής όχι μόνο στον άνθρωπο, αλλά και σε ένα μικρόβιο. Αυτές οι ιδιότητες είναι που αντιστέκονται στην εντροπία. Τελικά, είναι οι βιολογικοί νόμοι που συντελούν στο απόθεμα της τάξης στον πλανήτη μας και εναντιώνονται στην αταξία.

• Έστω κι αν το φαινόμενο της ζωής δείχνει να αντιβαίνει στο δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής;

Όντως, φαινομενικά η ζωή δεν μπορεί να συμβαδίζει με το δεύτερο νόμο της Θερμοδυναμικής. Ωστόσο, ο νόμος αυτός αφορά κλειστά συστήματα, όπου εκεί πράγματι έχουμε αύξηση της εντροπίας. Όμως, η Γη δεν είναι κλειστό σύστημα, διότι δέχεται επιδράσεις από το διάστημα. Ο ήλιος, μάλιστα, είναι καταλυτικός για την ύπαρξη ζωής στον πλανήτη μας. Επομένως, σε μακρομετρική κλίμακα η εμφάνιση της ζωής στον πλανήτη Γη δεν αντιτίθεται στο δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής.

• Είμαστε παιδιά της τύχης;

Η ζωή στη Γη δημιουργήθηκε μια φορά, δηλαδή έχει μονοφυλετική προέλευση. Δεν αποκλείεται όμως να είχαν γίνει πριν πολλές δοκιμές μέχρι η φύση να γεννήσει το πρωτοκύτταρο. Πέτυχε μια φορά και έκτοτε δεν ξαναδημιουργήθηκε ζωή. Υπ' αυτήν την έννοια, είμαστε παιδιά της τύχης. Τώρα, η εξέλιξη της ζωής έχει μια τυχαία και μια μη τυχαία διάσταση. Η τυχαία είναι οι αλλαγές που γίνονται στο γενετικό υλικό, οι μεταλλάξεις. Από 'κει και πέρα, όμως, αν θα επικρατήσει κάποια μετάλλαξη ή όχι δεν είναι τυχαίο, είναι θέμα φυσικής επιλογής.

• Σε καμιά περίπτωση δεν υπάρχει κάποιο προκαθορισμένο σχέδιο;

Οχι, γιατί η φυσική επιλογή είναι οι οπορτουνιστική. Λειτουργεί ανάλογα με το τι συμφέρει τον κάθε οργανισμό. Κι αυτό που συμφέρει είναι η ζωή και όχι ο θάνατος: πώς, δηλαδή, μπορεί να επιβιώσει ένα είδος. Γι' αυτό το λόγο, οι οργανισμοί που έζησαν και ζουν δεν είναι άπειροι, όπως θα συνέβαινε αν όλα γίνονταν στην τύχη και η φυσική επιλογή δεν δρούσε οπορτουνιστικά.

• Ως εκ τούτου δεν δέχεστε την «ανθρωπιστική αρχή», που λέει ότι φτάσαμε ως εδώ γιατί έπρεπε να δημιουργηθεί ο άνθρωπος;

Στην εξελικτική θεωρία δεν ισχύει κάτι τέτοιο.

• Η φύση χρειάστηκε 3,8 δισεκατομμύρια χρόνια για να δημιουργήσει τον άνθρωπο. Αυτός χρειάστηκε μόλις λίγες δεκαετίες για να επέμβει στο γενετικό υλικό του. Τι σημαίνει αυτό;

Ο άνθρωπος όπως και όλα τα άλλα είδη του πλανήτη μας είναι ισορροπημένα γενετικά «προϊόντα» χιλιάδων ή και εκατομμυρίων γενεών και δοκιμών της φύσης. Έτσι, η οποιαδήποτε επέμβαση στο γενετικό τους υλικό,' όταν μπορεί να γίνει σε ευρύ φάσμα και με ανεξέλεγκτο τρόπο, μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την επιβίωση του είδους. Από την άλλη μεριά, η κατανόηση της δομής και της λειτουργίας των γονιδίων μπορεί να επιφέρει σημαντικά οφέλη που σχετίζονται είτε με θέματα υγείας (σύγχρονη αντιμετώπιση της διάγνωσης και της θεραπείας γενετικών ανωμαλιών) είτε με τη βελτίωση της παραγωγής (δημιουργία καλύτερων ποικιλιών). Η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος ανοίγει νέους ορίζοντες βιολογικής αυτογνωσίας και αντιμετώπισης του ανθρώπου. Το «αιχμηρό» αυτό εργαλείο γνώσης μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε ωφέλιμα είτε βλαβερά. Γι' αυτό, η ευθύνη του ίδιου του ανθρώπου είναι μεγάλη. Οδηγούμαστε προς νέες κατακτήσεις που η χρηστή χρησιμοποίηση τους θέλει αρετή και γνώση.

• Ποιο είναι το νόημα και το περιεχόμενο μιας σύγχρονης βιοηθικής;

— Η γενετική αυτογνωσία μπορεί να δημιουργήσει κοινωνικοπολιτικές δυνάμεις ελέγχου, γενετικά γκέτο για ανθρώπους με γενετικές αδυναμίες και γενικά κοινωνική αποσταθεροποίηση, αφού μπορεί να υπάρξει εκμετάλλευση από εργοδοτικές ή ασφαλιστικές εταιρείες και οργανισμούς. Γι' αυτό το λόγο, η περαιτέρω πορεία χρειάζεται συλλογικό έλεγχο μέσα από τοπικά και διεθνή φόρα, στα οποία θα έχουν γνώμη εκτός από το γενετιστή και άλλες κατηγορίες επιστημόνων, από το θεολόγο μέχρι τον πολιτικό. Ήδη, το ισχύον δίκαιο αδυνατεί να παρακολουθήσει τα επιτεύγματα σε τομείς όπως η τεχνητή γονιμοποίηση, η κλωνοποίηση, η θεραπεία εμβρύων κ.ά. Από την άλλη πλευρά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η επιστημονική προσπάθεια στοχεύει στην απάλυνση του ανθρώπινου πόνου και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Ο Προκρούστης, ο Φρανκενστάιν, ο Μέγκελε δεν έχουν θέση στο ερευνητικό όραμα. Πρέπει να αποβληθούν από κάθε ηθική επιστημονική συνείδηση.

ΠΗΓΉ : Info

Ο Σταμάτης Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής γενετικής και πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών από το 1994 (επανεξελέγη το 1997). Γεννήθηκε στο Ασφενδιού της Κω στις 24 Μαΐου 1944. Σπούδασε, με υποτροφία του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ανακηρύχθηκε Διδάκτορας Γενετικής στο τμήμα βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών το 1975 και υφηγητής το 1979. Έκανε μεταδιδακτορικές σπουδές με υποτροφίες στο Darthmouth College (ως Research Associate, 1976-77) και Brandeis University (1979) των ΗΠΑ. Το 1980 έγινε εντεταλμένος υφηγητής στο τμήμα βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, το 1982 εξελέγη επίκουρος καθηγητής, το 1984 αναπληρωτής καθηγητής, και το 1988 καθηγητής στο ίδιο τμήμα. Από το 1989 μέχρι το 1994 που εξελέγη πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών υπήρξε πρόεδρος του τμήματος βιολογίας. Είναι μέλος σε διεθνείς και ελληνικές επιστημονικές εταιρείες και κριτής σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά της ειδικότητάς του. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα αφορούν: 1) στην αναπτυξιακή και βιοχημική γενετική και 2) στην πληθυσμιακή και εξελικτική γενετική, με έμφαση στους μηχανισμούς εξέλιξης και δημιουργίας νέων ειδών. Έχει δημοσιεύσει πάνω από 50 πρωτότυπες ερευνητικές εργασίες γενετικής σε διεθνή περιοδικά με κριτές, έχει κάνει δεκάδες ανακοινώσεις σε διεθνή και ελληνικά επιστημονικά συνέδρια. Έχει γράψει δύο επιστημονικά συγγράμματα: "Εισαγωγή στη Σύγχρονη Γενετική", 1989 και " Εξέλιξη και Μοριακή Εξέλιξη", 1992, το βιβλίο για το πλατύ κοινό "Από τους Ωκεανούς στ' Αστέρια - Το οδοιπορικό της Ζωής", 1995, ενώ αρθρογραφεί συστηματικά στον αθηναϊκό και τοπικό Τύπο για θέματα γενετικής, παιδείας και κοινωνικού ενδιαφέροντος.

Είναι μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής του Ινστιτούτου Στρατηγικών και Αναπτυξιακών Μελετών ΙΣΤΑΜΕ και Πρόεδρος του Δ.Σ. του ίδιου Ινστιτούτου - Παράρτημα Νομού Αχαΐας. Είναι αντιπρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και Δεοντολογίας και μέλος του Εθνικού Γνωμοδοτικού Συμβουλίου Έρευνας (ΕΓΣΕ).

Τίτλοι στη βάση Βιβλιονέτ
(2011)	Βιοηθική, Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη
(2011)	Εισαγωγή στη γενετική, Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη
(2007)	Εισαγωγή στην εξέλιξη, Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη
(2006)	Το φυλακισμένο χαμόγελο, Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη
(2005)	Εισαγωγή στη γενετική, Ελληνικά Γράμματα
(2004)	Βιοηθική, Ελληνικά Γράμματα
(1999)	Η πρόκληση των γονιδίων, Εκδόσεις Καστανιώτη
(1995)	Από τους ωκεανούς στ' αστέρια, Τραυλός
Συμμετοχή σε συλλογικά έργα
(2011)	Εισαγωγή στις επιστήμες αγωγής, Γρηγόρη
(2009)	Διαθεματική και βιοπαιδαγωγική θεώρηση της μάθησης και της αξιολόγησης, Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη
(2007)	Βλέπω το σημερινό κόσμο, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων (Ο.Ε.Δ.Β.)

http://www.biblionet.gr/author/2439/Σταμάτης_Ν._Αλαχιώτης