Τα αυτόματα των αρχαίων Ελλήνων

Τα αυτόματα των αρχαίων Ελλήνων

Καθρεφτάκια, μαγικά παλάτια εργαστήρια και μηχανικές θεατρικές σκηνές υπήρξαν οι ευρεσιτεχνίες της αρχαιότητας που περιγράφονται στη συλλογή του Ήρωνα.

Οι αρχαίοι Έλληνες δεν θα ζήλευαν ιδιαίτερα το τεχνολογικό επίτευγμα που λέγεται τηλεόραση. Οι ίδιοι είχαν τα αυτόματα θέατρα τους, που δεν βασίζονταν, μάλιστα, σε καμιά εξωτερική πηγή ενέργειας. Με την ίδια ενεργειακή αυτονομία λειτουργούσαν και τα παλάτια των βασιλιάδων στα ομηρικά έπη, τα καράβια των αρχαίων Αιγυπτίων, καθώς και κάποιες πρακτικές κατασκευές όπως το καθρεφτάκι του Φίλωνα του Βυζαντίου, που άνοιγε αυτόματα παίζοντας μουσική στο κουρείο του πατέρα του στην Αλεξάνδρεια. Εφαρμογές σημαντικές για την εποχή τους υπήρξαν οι ευρεσιτεχνίες των αρχαίων τεχνιτών-μηχανικών, που, με μια αντίληψη διαφορετική από τη σημερινή, τα χρησιμοποιούσαν οε μια επίδειξη πνευματικής ανωτερότητας απέναντι σε άλλους λαούς.

Η πρώτη αναφορά στον αυτοματισμό γίνεται στην «Ιλιάδα» με τις πύλες του ουρανού, που τις κρατούσαν οι Ώρες και άνοιγαν αυτόματα για να περάσει το άρμα της Ήρας: «Αυτόματοι δε πύλαι μύκον ουρανού ας έχον Ώραι» («Ιλιάδα», Ε749). Στο ίδιο έργο βρίσκουμε τα αυτόματα του Ηφαίστου στο θεϊκό του εργαστήρι: αυτόματους τρίποδες, αυτορυθμιζόμενα φυσερά, χρυσές θεραπαινίδες. Στην «Οδύσσεια», αυτόματα είναι το παλάτι και τα σκυλιά του Αλκίνοου, τα πλοία των Φαιάκων και ο Δούρειος Ίππος. Στα «Αργοναυτικά» είναι το παλάτι και οι βρύσες του Αιήτη και ο χάλκινος γίγαντας Τάλως. «Οι μυθολογικές αναφορές στα τεχνολογικά μέσα δεν μπορούν να διασταυρωθούν», επισημαίνει το μέλος της Εταιρείας Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας καθηγητής κ. Δημήτρης Καλλιγερόπουλος. «Πιστεύουμε, όμως, ότι πρέπει να είχαν ακούσει ή να είχαν δει κάτι ή τουλάχιστον να υπήρχε η τεχνική σκέψη-πρόθεση για ν' ασχοληθούν με αυτές τις κατασκευές. Και η τεχνική πρόθεση είναι στοιχείο τεχνολογίας».

Ανάλογες αναφορές βρίσκουμε και στον Ηρόδοτο, σχετικά με τον αιγυπτιακό και βαβυλωνιακό πολιτισμό γύρω στο 2.500 π.Χ. και αφορούν τους αυτόματους μηχανισμούς ύδρευσης στη Βαβυλώνα, τα αυτόματα υδραυλικά συστήματα της πυραμίδας του Χέοπα και ένα μηχανισμό κατεύθυνσης των πλοίων που τους επέτρεπε να κατεβαίνουν το Νείλο ακόμη και χωρίς καπετάνιο. Ο Ήρωνας ο Αλεξανδρέος (1ος π.Χ. αιώνας) έγραψε την πρώτη συνοπτική συλλογή όλων των αυτόματων μηχανισμών που υπήρξαν μέχρι και την εποχή του. Στο πρώτο κεφάλαιο του έργου του, τα «Πνευματικά», αναφέρεται σε συστήματα που κινούνταν μόνα τους με ατμό ή αέρα και σε υδραυλικά συστήματα όπου η κίνηση γινόταν με νερό ή με άλλα υγρά. Τέτοια ήταν, π.χ., οι σφαίρες του Αιόλου, προάγγελοι της ατμομηχανής, και το αυτόματο περιστέρι-πυραυλάκι του Αρχύτα του Ταραντινού.

Στο δεύτερο μέρος του έργου του, την «Αυτοματοποιητική», βρίσκουμε τα κινητά και τα σταθερά αυτόματα θέατρα που παρουσίαζαν στο κοινό οι «θαυματουργοί» για να εντυπωσιάσουν. «Κατασκευάζονται ναοί ή βωμοί σύμμετροι αυτόματοι τε προσαγόμενοι και κατά τινάς ωρισμένους ιστάμενοι τόπους» (Ήρωνας, εισαγωγή «Αυτοματοποιητικής»): κατασκευάζονταν, δηλαδή, ναοί ή Βωμοί συμμετρικοί, αυτόματοι, που περιφέρονταν πάνω σε ρόδες και σταματούσαν σ' ένα συγκεκριμένο σημείο. Όταν το αυτόματο σταματούσε, κινούνταν πάνω του μορφές, ακούγονταν ήχοι, άναβαν φωτιές, εμφανίζονταν λουλούδια κ.λπ. Ο μηχανισμός έμπαινε σε λειτουργία με την πτώση ενός βάρους μέσα σε μια κλεψύδρα. Το βάρος παρέσερνε ένα νήμα που, με τη σειρά του, τεντωνόταν μέσα σε μια σειρά τροχαλιών. «Ο μηχανισμός αυτός έδινε τη δυνατότητα δημιουργίας αναλογικών συστημάτων με το τριαδικό σύστημα αριστερόστροφης, δεξιόστροφης και ελεύθερης περιέλιξης νήματος», εξηγεί ο κ. Καλλιγερόπουλος.

Το σταθερό αυτόματο του Ήρωνα ήταν σαν μια μορφή αρχαίου κινηματογράφου. Οι πόρτες της σκηνής ανοιγόκλειναν και παρουσιάζονταν μυθικές παραστάσεις. Η πιο σύνθετη παράσταση ήταν «Ο Μύθος του Ναυπλίου», που περιλάμβανε 5 πράξεις και υπολογίζεται πως διαρκούσε 3-10 λεπτά.

Για τον Ήρωνα και τους σύγχρονους του, η τεχνολογία και η ψυχαγωγία ήταν συνυφασμένες. Όπως λέει ο ίδιος, «αι μεν αναγκαιότατος τω βίω τούτω χρείας παρέχουσαι, αι δε εκπληκτικόν τινά θαυμασμόν επιδεικνύμεναι» (Ήρωνας, εισαγωγή «Πνευματικών»). Αποδίδει, έτσι, στην τεχνολογία διττή χρήση: «Πρώτα απ' όλα για να καλύπτουμε τις ανάγκες της ζωής μας και δεύτερον, για να προκαλούμε έκπληξη και θαυμασμό».

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΜΠΟΥΜΠΟΥΚΑ

"ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ/INFO"