Ελληνική βιβλιοθήκη επιστημονικής φαντασίας : Από τον Λουκιανό στις μέρες μας

Ο Ικαρομένιππος επιστρέφει στο μέλλον

Σαν άλλος Ιούλιος Βερν, ο Λουκιανός έγραφε το 2ο αιώνα μ.Χ. τα πρώτα βιβλία  ελληνικής επιστημονικής φαντασίας. Με ένα χάσμα 1.600 (!) ετών ακολούθησε ο λόγιος Στέφανος Επιφάνιος Δημητριάδης με τη χρονομηχανή του. Σήμερα, η ελληνική βιβλιοθήκη του είδους περιλαμβάνει 152 τόμους

«Ο φωτογράφος (ρεαλιστικός συγγραφέας) θα πάρει μια  φωτογραφία και θ' αρχίσει να δουλεύει πάνω σ' αυτήν. Η φωτογραφία είναι μια απεικόνιση της πραγματικότητας, έχει περιορισμένες δυνατότητες. Ο ζωγράφος (συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας) πρέπει να ανασυνθέσει από την αρχή τον πίνακα, δεν παίρνει τίποτα έτοιμο. Γράφοντας ένα βιβλίο επιστημονικής φαντασίας πρέπει πρώτα να συντάξεις τον περίγυρο του. Στη ρεαλιστική λογοτεχνία έχεις δεδομένο τον κόσμο. Αυτός που θα φτιάξει εξυπαρχής ένα σκηνικό, που θα στήσει την ιστορία του, έχει περισσότερες δυνατότητες».

Κωνσταντίνος Ρωμοσιός.

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΣΠΥΡΟΣ ΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

Το μέγεθος της ελληνικής βιβλιοθήκης επιστημονικής φαντασίας είναι διφορούμενο. Ο πλήρης κατάλογος αριθμεί 152 τόμους! Εκπληκτικά μεγάλος, αν αναλογιστεί   κανείς ότι απευθύνονται σε μια περιορισμένη κοινωνική ομάδα (για τους περισσότερους έλληνες βιβλιοφάγους η ύπαρξη ελληνικής επιστημονικής φαντασίας αποτελεί «κακόγουστο σενάριο επιστημονικής φαντασίας»), αλλά και αποκαρδιωτικά μικρός, αφού η ελληνική επιστημονική φαντασία έχει ιστορία περίπου 2.000 χρόνων!

Λουκιανός: Προάγγελος του «Απόλλων 11»

Η ιστορία ξεκινάει από τα γυμνασιακά θρανία. Ποιος, άραγε, απ' όσους έχουν τελειώσει χρόνια πριν το γυμνάσιο δεν ονειροπόλησε (αρκεί να μην είχε κάνει κοπάνα) ακούγοντας τις φανταστικές διηγήσεις του Λουκιανού, που αποτελούν τα πρώτα καταγεγραμμένα κείμενα της παγκόσμιας φανταστικής λογοτεχνίας; Ποιος δεν θυμάται τον Μένιππο να λέει πως: «.. .από της γης μέχρι της σελήνης, όπου έκαμα τον πρώτον σταθμόν, είναι τρεις χιλιάδες στάδια, από την σελήνην έως εις τον ήλιον πεντακόσιοι περίπου παρασάγγαι. Και απ' εκεί έως εις τον ουρανόν και την ακρόπολιν του Διός, το διάστημα δι' ένα ευκίνητον αετόν θα είναι μιας ημέρας». Βέβαια, οι απαρχές του είδους χάνονται πολύ πιο πίσω από το 120 μ.Χ. που γεννήθηκε ο Λουκιανός Σαμοσατέας: Ταυτόχρονα με τους μύθους που επινοούσαν οι αρχαίοι έλληνες για να εξηγήσουν τα ακατανόητα γι' αυτούς φαινόμενα. Μύθοι για θεούς που έπαιρναν τη μορφή ζώων, ανθρώπων, ποταμών, ή μύθοι για αγάλματα που ξαφνικά φύσηξε πάνω τους η πνοή της ζωής και έγιναν άνθρωποι με όλες τους τις αισθήσεις. Ακόμα και τον πρόγονο του σημερινού ρομπότ μπορεί κανείς να συναντήσει στην ελληνική μυθολογία (μήπως ο Ηρακλής είναι η αρχαία έκδοση του «εξολοθρευτή»;). Ο Τάλως (χάλκινο ρομπότ γίγαντας που φύλαγε την Κρήτη) είναι ένα καλό παράδειγμα.

Η πρώτη επίσημη παρουσία στοιχείων επιστημονικής φαντασίας στις σελίδες ελληνικού βιβλίου γίνεται το 170 μ.Χ. από τον Λουκιανό, με τα έργα του «Αληθής Ιστορία» και «Ικαρομένιππος ή Υπερνέφελος». Μερικοί, όπως ο εκδότης του φανζίν «Cyborg,», Κώστας Κουτσούκος, χάρη στον οποίο εξασφαλίστηκαν πολλά από τα στοιχεία αυτού του ρεπορτάζ, ισχυρίζονται πως ο Λουκιανός δεν είναι συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας αφού η τεχνολογία στην οποία αναφέρεται δεν ξεπερνά την εποχή του: «Δεν αποτελεί επιστημονικό επίτευγμα το να συνδέσεις ένα φτερό γύπα και ένα αετού». Ο Ρωμοσιός διαφωνεί με το συνάδελφο του στη λέσχη των Star Treckers Κουτσούκο: «Ο Λουκιανός έγραψε επιστημονική φαντασία! Δεν κάνει απλώς ένα ταξίδι σε ένα φανταστικό χώρο, κάνει ένα πραγματιστικό ταξίδι σε άλλον πλανήτη. Σε τι διαφέρει από τον Βερν; Απλώς χρησιμοποιεί άλλο μέσο, ένα βλήμα. Εξάλλου, στην επιστημονική φαντασία δεν χρειάζεται να χρησιμοποιείς τεχνολογία για να πας κάπου. Ο Ικαρομένιππος είναι επιστημονική φαντασία γιατί ξεπερνά το φράγμα: Σε μια εποχή που η πλειοψηφία των λαών πίστευε ότι το φεγγάρι ήταν ένα φαναράκι στον ουρανό που το είχαν τοποθετήσει οι θεοί, ο ίδιος έχει τη γνώση ότι είναι ουράνιο σώμα με στέρεο έδαφος, όπου μπορούν να αναπτυχθούν άλλα πλάσματα και νά αναπτύξουν πολιτισμό...».

Μετά τα έργα του Σαμοσατέα, ένα τεράστιο χάσμα δημιουργείται. Η σιωπή κράτησε 1.600 χρόνια. Ο συγγραφέας Μάκης Πανώριος έχει δηλώσει κατά το παρελθόν στο ΕΨΙΛΟΝ: «...Δεν έχουμε φανταστική λογοτεχνία, κι αυτό συμβαίνει γιατί δεν είχαμε νορμάλ πολιτισμική εξέλιξη. Πρέπει να επαναλάβουμε την ιστορία μετά 400 χρόνια τουρκοκρατίας... Βεβαίως, και μετά την απελευθέρωση φυσιολογική εξέλιξη δεν είχαμε. Σκεφτείτε τις αγωνιώδεις προσπάθειες του έθνους να ορθοποδήσει, να αρθρώσει λόγο, να επουλώσει πληγές. Προσθέστε τους δύο παγκόσμιους πολέμους και τον εμφύλιο και θα καταλάβετε γιατί. Κυρίως όμως, ο μεγαλύτερος και ισχυρότερος λόγος είναι ότι η Ελλάδα δεν υπήρξε ποτέ βιομηχανικό κράτος. Μέχρι πρότινος ήμασταν ένα έθνος ποιμενικό. Φυσικά, σποραδικά δείγματα φανταστικού - πολύ ελπιδοφόρα και πολύ εντυπωσιακά - υπήρξαν πριν και μετά τους πολέμους. Αλλά ρεύματα δεν είχαμε». Το πρώτο μετά τον «Ελληνικό Μεσαίωνα» κείμενο επιστημονικής φαντασίας θα εκδοθεί το 1797 για να προκαλέσει 180 χρόνια αργότερα (!) «εμφύλιο πόλεμο» στους ελληνικούς κύκλους της επιστημονικής φαντασίας.

Σ. Δημητριάδης: πριν από τον Γουέλς

Ο Στέφανος Επιφάνιος Δημητριάδης, έλληνας λόγιος, γεννήθηκε το 1760. Το 1797 δημοσιεύει το Βιβλίο «Απανθίσματα». Όπως συνηθιζόταν εκείνη την εποχή, ο τίτλος του βιβλίου ήταν μακροσκελέστατος: «Απανθίσματα εκ τίνος βιβλίου ετερογλώσσου συλλεχθέντα, προσαμοσθέντα τε και μεταφρασθέντα εις την ημετέραν απλήν διάλεκτον, παρά του ελλογιμωτάτου και λίαν φιλογενούς Στεφάνου Δημητριάδου του εκ Σκιάθου. Εν Βιένη 1797, τύποις Μάρκου Πουλιού». «Ευγαίνωντας από το σπήτι μου ίδα μιαν αγοράν δημόσιαν οπού δεν την εγνώριζα. Εκεί είχαν στήση προ ολίγου ένα στύλον, οπού είλκε τα όμματα των περιέργων. Επροχώρησα παρέμπροσθεν και εδιάβασα πολλά παστρικά κάποιους χαρακτήρας όπου ήτον επάνω εις αυτόν σκαλισμένοι με γράμματα χρυσά "το σωτήριον έτος" 2400».

Σε ένα κείμενο του στα «Επίκαιρα», ο Κώστας Σαρδέλης έγραφε ότι ο Δημητριάδης έκανε λόγο για μηχανή του χρόνου παρόμοια με τη μηχανή του Γουέλς, αφήνοντας να εννοηθεί πως ίσως ο τελευταίος αντέγραψε την ιδέα του Δημητριάδη! Το τέχνασμα του βιβλίου του Δημητριάδη είναι ότι ο ήρωας του κοιμήθηκε στην εποχή του και ξύπνησε αρκετά χρόνια αργότερα, το 2400. Αφορμή για το κείμενο στα «Επίκαιρα» ήταν η επανέκδοση του βιβλίου από τις εκδόσεις «Κουλτούρα» (1977). Στο εισαγωγικό σημείωμα της έκδοσης υπήρχε μια πλειάδα επιχειρημάτων που οδηγούσαν στο συμπέρασμα ότι ο Δημητριάδης ήταν ο συγγραφέας του βιβλίου και όχι απλώς μεταφραστής του, όπως δήλωνε ο ίδιος. Ο Σαρδέλης βρήκε τα επιχειρήματα αψεγάδιαστα («το έκανε για να προσδώσει κύρος στο βιβλίο, ήταν προφυλακτικό μέτρο για να αποφύγει πιθανή δίωξη από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, για να αποτραπεί η γελοιοποίηση του» κ.λπ.) και αφού δεν υπήρχε έως τότε γνωστό στη διεθνή βιβλιογραφία αντίστοιχο μυθιστόρημα οδηγήθηκε στο να ανακηρύξει το Δημητριάδη Έλληνα Ιούλιο Βερν, ο οποίος, εξάλλου, γεννήθηκε ένα χρόνο μετά το θάνατο του Δημητριάδη. Λίγα χρόνια αργότερα, ο Χρήστος Δ. Λάζος και ο Μάκης Πανώριος, μέσα από το φανζίν «Ανδρομέδα» έσβησαν το όνειρο παρουσιάζοντας το βιβλίο του γάλλου ακαδημαϊκού Ζαν Μισλέ με τίτλο «Bon Poids», που φαίνεται να είναι το πρωτότυπο των «Απανθισμάτων». Ακόμα όμως κι αν ο Δημητριάδης απλώς μετέφρασε ένα ξενόγλωσσο έργο (πράγμα που ο ίδιος δεν αρνήθηκε), αυτό δεν μειώνει την αξία του. Όπως γράφει και ο Λάζος, «...η αξία του βιβλίου του Στέφανου Δημητριάδη δεν μειώνεται στο παραμικρό (...). Το έργο του αποτελεί τον ελλείποντα κρίκο ανάμεσα στο έργο του Λουκιανού και στη νεότερη φιλολογική δημιουργία έργων επιστημονικής φαντασίας».

Η παρα-εξουσία στη... φαντασία

Ο επόμενος κρίκος προστέθηκε στην αλυσίδα 12 χρόνια αργότερα (!), το 1924, από το συγγραφέα Πέτρο Χάρη με τον κλισέ πια, αλλά καθόλα πρωτότυπο για την εποχή εκείνη, τίτλο «Η τελευταία νύχτα της Γης». Το επόμενο ελληνικό Βιβλίο επιστημονικής φαντασίας έρχεται 5 χρόνια αργότερα από το Δημοσθένη Βουτυρά, με τίτλο «Από τη Γη στον Άρη»:

«Το φευγάτο απ' τη Γη αερόπλοιο, που έμοιαζε και λίγο σαν τορπίλη γιγάντια, κατέβηκε σιγά σιγά έξω απ' την πόλη...

— Εμπρός, είπε στους συντρόφους του ο Βαρδίσης, καθώς το αερόπλοιο είχε σταθεί ακίνητο στο έδαφος του Άρη, τρεις θα βγούμε έξω και δυο θα μείνουν μέσα. Και το νου σας όλοι καλά! Έξω θα βγω εγώ, ο Πασάρης και ο Καστανής.

Μια θυρίδα άνοιξε και μια σκάλα κρεμάστηκε κάτω, απέξω».

Το 1934 θα εμφανιστεί ο Πέτρος Πικρός με δύο βιβλία: «Πετάει, πετάει, ο Ανθρωπος» και «Από τον κόσμο που φεύγει στον κόσμο που έρχεται». Το 1937 ο Ηρακλής Ζαχαριάδης γράφει τον «Κοσμοκράτορα»:

«Το μεγαλύτερον θαύμα των αιώνων σήμερον συντελείται. Σήμερον και περί ώραν 3 απογευματινήν έληξαν τα πειράματα επί εφευρέσεων τεραστίας πολεμικής αξίας. Μηχανήματα ολικού βάρους 80-100χιλιόγραμμων, τοποθετούμενα επί μιας τραπέζης δύνανται να υποτάξουν έθνη και λαούς. Τα πειράματα εστέφθησαν υπό πλήρους επιτυχίας και μεγάλης μαθηματικής ακριβείας. Κατεστράφησαν εκρηκτικοί ύλαι! Ετέθησαν εκτός μάχης μαχόμενα στρατεύματα, ηκολούθησαν πόλεις, πλοία και αεροπλάνα ακόμη. Και τελευταίως, έθεσαν εκτός μάχης κατάσκοπον παρακολουθούντα διά μικροφώνου την συζήτησιν και τας ανακοινώσεις του Εφευρέτου».

Τα επόμενα χρόνια, μέχρι και το 1955, η παραγωγή βιβλίων επιστημονικής φαντασίας είναι ακατάστατη. Συνολικά έχουμε 5 βιβλία, που γράφτηκαν από πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, με εξαίρεση το Γιώργο Τσουκαλά. Το 1955 είναι χρονιά ορόσημο για την ελληνική επιστημονική φαντασία. Έκτοτε έχουμε μια μικρή αλλά σταθερή ετήσια παραγωγή βιβλίων, εκτός από το διάστημα 1963 με 1972. Την εποχή εκείνη, η πολιτική, κοινωνική και οικονομική κατάσταση τελούσε υπό καθεστώς αλλεπάλληλων κλυδωνισμών: χούντα, πόλεμος στο Βιετνάμ, Μπιτλς στην Αθήνα. Ο άνθρωπος κάνει «ένα μικρό βήμα στο φεγγάρι, αλλά μεγάλο για την ανθρωπότητα» και προφανώς και για την επιστημονική φαντασία, αφού ο περίπατος του αστροναύτη έδωσε το έναυσμα σε πολλούς συγγραφείς να ασχοληθούν με την επιστημονική φαντασία, που τώρα μετουσιωνόταν σε επιστημονική αλήθεια.

Η χρυσή εποχή της ελληνικής επιστημονικής φαντασίας έρχεται αργότερα: Είναι η δεκαετία 1984-94, οπότε συνολικά εκδόθηκαν 62 Βιβλία. Μπεστ σέλερ του είδους θεωρούνται τα βιβλία «Επιστροφή στο μέλλον» και «Πονοτρόνια και οι Αναρχικοί του Απολύτου», του Διαμαντή Φλωράκη, που έχουν πουλήσει 10.500 και 8.000 αντίτυπα αντιστοίχως, ενώ τα υπόλοιπα αν πουλήσουν πάνω από 1.000 κομμάτια θεωρείται... εκδοτική επιστημονική φαντασία.

Έδρα επιστημονικής φαντασίας!

Η επιστημονική φαντασία στην Ελλάδα δέχτηκε και δέχεται πολλά χτυπήματα. Χαρακτηριστικός είναι ο παραλληλισμός που χρησιμοποιεί ο Ρωμοσιός στο περιοδικό «Πλειάδες»: «Ο αγώνας του μικρού χωριού των Γαλατών ενάντια στο ρωμαίο κατακτητή δεν είναι τίποτ' άλλο από τον αγώνα που δίνει το μικρό χωριό της επιστημονικής φαντασίας στην Ελλάδα, ενάντια στον επερχόμενο σκοταδισμό που μας κυκλώνει όλο και περισσότερο». Η καθηγήτρια Δόμνα Παστουρματζή αντιμετωπίζει το θέμα πιο ψύχραιμα: «Τα καθαρώς εμπορικά και κερδοσκοπικά κίνητρα που στηρίζουν την παραγωγή έργων επιστημονικής φαντασίας, η βαθιά προκατάληψη και η υπεροπτική στάση ακαδημαϊκών και λογοτεχνικών κύκλων και η κατηγοριοποίηση της επιστημονικής φαντασίας  ως παραλογοτεχνίας έχουν συμβάλει στην υποβάθμιση και το στιγματισμό του είδους». Την εποχή που ο κόσμος χωριζόταν ακόμα σε δεξιούς και αριστερούς οι τελευταίοι (που ήταν και οι κλειδοκράτορες της ελληνικής  διανόησης) πίστευαν ότι επειδή η επιστημονική φαντασία προερχόταν από την Αμερική, η ενασχόληση των ελλήνων δημιουργών μαζί της συνεπάγεται με την αποδοχή του αμερικάνικου ονείρου και επομένως αποτελεί παράθυρο για να διεισδύσει η αμερικανική κουλτούρα. Η ιστορία ξεπέρασε αυτές τις αντιλήψεις και το είδος αποτέλεσε την πρώτη ύλη πάνω στην οποία χτίστηκε η κοινωνία του σήμερα. (Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η επιβεβαίωση των οραμάτων της cyber λογοτεχνίας). Μέχρι και ο Φρέντυ Γερμανός έγραψε βιβλίο επιστημονικής φαντασίας, το «Σαμ» (1985). Χαρακτηριστικό γεγονός είναι και η καθιέρωση πριν κάποια χρόνια έδρας επιστημονικής φαντασίας στο τμήμα Αγγλικής Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου. Η καθηγήτρια Δόμνα Παστουρμαντζή αποπειράθηκε την πρώτη μέρα του μαθήματος να «εξετάσει» τις γνώσεις των φοιτητών της. Στην ερώτηση αν υπάρχει ελληνική λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας και αν γνωρίζουν έλληνες συγγραφείς, η απάντηση ήταν κατηγορηματική: κατά 99% δεν γνωρίζω/δεν υπάρχει. Κι όταν τους ζητήθηκε να γράψουν γιατί πιστεύουν πως απουσιάζει η ελληνική επιστημονική φαντασία από τα βιβλιοπωλεία, ένας φοιτητής έγραψε: «Δεν υπάρχει ελληνική επιστημονική φαντασία επειδή είτε οι Έλληνες δεν διαθέτουν τα κατάλληλα χρωματοσώματα για τη συγγραφή και εκτίμηση της ή έχουν τόσο στενές σχέσεις με εξωγήινους που καθιστούν την συγγραφή τέτοιων ιστοριών περιττή»!!! Η συντριπτική πλειονότητα δήλωσε πως δεν έχει ασχοληθεί μαζί της γιατί απλώς δεν έτυχε, κι ότι είναι, πάντως, πρόθυμοι να καλύψουν τα κενά τους μέσα από το μάθημα. Έτσι, οι φοιτητές έχουν περιοδικά τη δυνατότητα να έρθουν σ' επαφή με ελληνικά κείμενα αλλά και με τους ίδιους τους συγγραφείς...

Πηγή : Info