Δ. Λαζαρίδης: «Η γέφυρα όπου παίχτηκε η τύχη της Αμφίπολης»

Η επιμονή του να ψάχνει στην όχθη του Στρυμόνα για ίχνη της αρχαίας γέφυρας, που έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στη ροή της ιστορίας της αρχαίας Αμφίπολης, και την οποία αναφέρει και ο Θουκυδίδης, δικαίωσε τον Δημήτρη Λαζαρίδη. Η γέφυρα της Αμφίπολης ήταν ένα σημαντικό δείγμα αρχαίου τεχνικού έργου, που βρισκόταν σε ένα καίριο συγκοινωνιακό κόμβο.

Του Άρη Μεντίζη
δημοσιογράφου – ιστορικού ερευνητή

«Καθώς οι ανασκαφές προχωρούσαν προς το βορειοδυτικότερο μέρος, όπου ανακαλύψαμε και Τρίτη πύλη, πειθόμουν όλο και περισσότερο πως η γέφυρα που αναφέρει ο Θουκυδίδης και που τόσο σημαντικό ρόλο έπαιξε στην κατάληψη της Αμφίπολης από τον Βρασίδα δεν πρέπει να βρισκόταν στο νοτιότερο σημείο, στη θέση του Λιονταριού, όπου την τοποθετούσαν πολλοί παλιότεροι ερευνητές, αλλά στα βόρεια. Η πλευρά αυτή, άλλωστε, προσφέρεται για τις κινήσεις του ιππικού στη μάχη του 422 π.Χ». Αυτό σημείωσε στο ημερολόγιό του ο Δημήτρης Λαζαρίδης, όπως το παρουσιάζει η ΙΗ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στο τμήμα του εκπαιδευτικού πακέτου «Αμφίπολη: Μια πόλη της αρχαιότητας», με τίτλο «Ανασκαφές Αμφιπόλεως, το ημερολόγιο του Δ. Λαζαρίδη». Αυτές ήταν και οι πρώτες σκέψεις του για την αρχαία γέφυρα.

Σημειώνοντας τη σκέψη του στο χαρτί, ο αρχαιολόγος και ανασκαφέας της πόλης, έγραφε: «Έστρεψα λοιπόν εκεί την προσοχή μου, με την ελπίδα να βρω κάτι από το μοναδικό αυτό έργο που περιγράφει ο Θουκυδίδης για πρώτη φορά στην πορεία του Βρασίδα προς την Αμφίπολη, το 424. (…) Αναζητούσα αυτή τη γέφυρα όπου παίχτηκε η τύχη της Αμφίπολης και η μοίρα του Θουκυδίδη». Έτσι επέμεινε και συνέχισε τις συστηματικές έρευνές του για το μεγάλο αυτό έργο της αρχαιότητας. Δικαιώθηκε. Βρήκε και ανέσκαψε την μοναδική αρχαία ξύλινη γέφυρα της Αμφίπολης, που έδωσε πληθώρα στοιχείων για την εποχή.

Η ανακάλυψη

Κανείς δεν θα μπορούσε να περιγράψει καλύτερα τη στιγμή της ανακάλυψης της γέφυρας από τον ίδιο τον ανασκαφέα, ο οποίος λίγες μέρες πριν, στις αρχές του Σεπτεμβρίου του 1977, έγραφε στο ημερολόγιό του: «(…) Αργότερα επεκτάθηκαν οι οχυρώσεις ως τη γέφυρα και πραγματικά, η μεγάλη ικανοποίησή μου είναι ότι βρέθηκε η μεγαλύτερη ως τώρα πύλη, τρομερά οχυρωμένη, σε απόσταση 50 μέτρων από την τωρινή όχθη του ποταμού. Η τωρινή όχθη του ποταμού δεν είναι η αρχαία, αφού τα έργα που έγιναν μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο άλλαξαν την κοίτη του ποταμού».

«Οι κόποι μας ανταμείφθηκαν: μπροστά στην πύλη και μέσα από την πύλη, ως τη σημερινή όχθη, βρήκαμε 1250 περίπου πασσάλους και κορμούς δέντρων που ανήκουν σε οχυρωματικό έργο και στην υποδομή της γέφυρας. Βγάλαμε στην επιφάνεια κάπου 220 πασσάλους και το θέαμα είναι συγκλονιστικό, αλλά δεν μπορούμε να προχωρήσουμε στην αποκάλυψη και των υπολοίπων πριν λύσουμε όλα τα προβλήματα συντήρησης του ξύλου», έγραφε για την ανακάλυψη, την Τρίτη 19 Σεπτεμβρίου 1978 ο Δημήτρης Λαζαρίδης.

Ψάχνοντας στις όχθες του Στρυμόνα για ίχνη της γέφυρας

Επιχειρώντας μάλιστα μια πρώτη περιγραφή του έργου αναφέρει: «Αυτές οι εκπληκτικές ξύλινες οχυρώσεις, που ανήκουν στην κλασική εποχή, διατηρήθηκαν θαυμάσια μέσα στην υγρασία, αλλά θα κινδυνέψουν να καταστραφούν αν αλλάξουν περιβάλλον. Ούτε και μπορούμε βέβαια να τις μεταφέρουμε σε κλειστό χώρο, όπου θα είχαμε σταθερές συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας, αλλά θα έχαναν το νόημά τους. Τώρα με τους 220 πασσάλους, που στεγάσαμε κάτω από υπόστεγο, κάνουμε τις πρώτες εργασίες συντήρησης με τη βοήθεια των ειδικών».

Ο Δ. Λαζαρίδης μπροστά στους πασσάλους της αρχαίας γέφυρας

Σαφώς ενθουσιασμένος από την ανακάλυψη μάλιστα, ο Δ. Λαζαρίδης σημειώνει: «Με οδηγό τον Θουκυδίδη, μπορέσαμε να λύσουμε πλήθος προβλήματα σχετικά με την Αμφίπολη και με τα ιστορικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στο χώρο της. Έχουμε σήμερα τη θέση της κλασικής γέφυρας, έχουμε την ξύλινη υποδομή της, έχουμε τη γραμμή του μακρού τείχους: όλα αυτά τα ευρήματα ανατρέπουν τις παλιότερες απόψεις των ερευνητών για την τοπογραφία της Αμφίπολης και μας δίνουν συγκλονιστικές εικόνες από το σκηνικό όπου παίχτηκε και κρίθηκε σε μεγάλο βαθμό η τύχη του αρχαίου κόσμου».

Η κάτοψη της πύλης και των πασσάλων της γέφυρας

Η αρχαία γέφυρα

Φτάνοντας στην πύλη της γέφυρας, διαπιστώνει κανείς ότι είναι η μεγαλύτερη και πιο οχυρή πύλη της πόλης. Έχει διαστάσεις 13,40 x 9 μ. και οι τοίχοι της έχουν πάχος περίπου 2 μέτρα. Προκειμένου να αποφευχθεί το ενδεχόμενο πλημμύρας του ποταμού, η πύλη έχει ενισχυθεί εσωτερικά και εξωτερικά, ενώ έχουν τοποθετηθεί και πάσσαλοι. Στην πύλη αυτή λοιπόν κατέληγε η γέφυρα που αναφέρει ο Θουκυδίδης στα γεγονότα της μάχης του Κλέωνος και Βρασίδα το 422 π.Χ..

Στην απόσταση από την πύλη μέχρι την όχθη του Στρυμόνα, που φτάνει τα 42,30 μ. διαπιστώθηκαν ή αποκαλύφθηκαν εκατοντάδες πάσσαλοι κυκλικής ή τετράγωνης τομής, σφηνωμένοι κατακόρυφα στο αμμώδες έδαφος της όχθης ή της κοίτης και φαίνεται να ανήκουν τουλάχιστον σε δύο εποχές, αφού αυτοί που βρίσκονται σε βαθύτερο επίπεδο και έχουν μεγαλύτερες διαστάσεις έχουν ταυτιστεί με την κλασική εποχή, ενώ οι υπόλοιποι φαίνεται να ανήκουν στη ρωμαϊκή και βυζαντινή εποχή.

Όπως περιγράφεται στο σύγγραμμα «Αμφίπολις» του Δημήτρη Λαζαρίδη, ιδιαίτερα εντυπωσιακές είναι συστάδες κορμών και πασσάλων που βρίσκονται σε απόσταση 14,5 μ. από την όχθη του ποταμού και ανήκουν στην υποδομή της γέφυρας. Στην αρχαιότερη φάση της γέφυρας, οι πάσσαλοι είναι τοποθετημένοι κατά τετράδες ή τριάδες για να ενισχύεται η υποδομή της γέφυρας και σχηματίζουν 12 σειρές, όχι απαραίτητα παράλληλες, δίνοντας ένα πλάτος 4-6 μ. που θα πρέπει να ήταν και το πλάτος της κλασικής γέφυρας. %Τα άκρα των πασσάλων καταλήγουν σε πελεκητή κορυφή που σε μερικές περιπτώσεις έχει τοποθετηθεί σε σιδερένια αιχμηρή κεφαλή.

Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα είναι και τα ευρήματα που εντοπίστηκαν κοντά στους πασσάλους της κλασικής φάσης της γέφυρας, όπως όστρακα από ερυθρόμορφα αγγεία, αποτμήματα ειδωλίων, ενσφράγιστες λαβές αμφορέων, άγκιστρα και χάλκινα νομίσματα που χρονολογούν τη γέφυρα στον 5^ο αιώνα π.Χ.. Δυστυχώς οι πάσσαλοι φτάνουν μόνο μέχρι τη σύγχρονη όχθη του Στρυμόνα γιατί από εκεί και πέρα αλλά και στην απέναντι όχθη έχουν καταστραφεί, κατά τη διάρκεια εργασιών αποξήρανσης της Κερκινίτιδος λίμνης και της διευθέτησης της νέας κοίτης του ποταμού από την εταιρία ULEN το διάστημα 1929-1932.

Η πύλη και τα απομεινάρια της γέφυρας, όπως ανασκάφτηκαν

Η αναφορά του Θουκυδίδη στη γέφυρα

Στο έργο του Θουκυδίδη «Ιστορίαι», και στο Βιβλίο Δ’, υπάρχει η περιγραφή της εκστρατείας του Βρασίδα κατά της Αμφίπολης, όπου και γίνεται αναφορά στη γέφυρα. Στο κεφάλαιο 103 αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Επί ταύτην ουν ο Βρασίδας άρας εξ Αρνών της Χαλκιδικής επορεύετο τω στρατώ. και αφικόμενος περί δείλην επί τόν Αυλώνα και Βορμίσκον, ή η Βόλβη λίμνη εξίησιν ες θάλασσαν, και δειπνοποιησάμενος εχώρει την νύκτα. χειμών δε ήν και  υπένειφεν· ή και μάλλον ώρμησε, βουλόμενος λαθείν τους εν τή Αμφιπόλει πλην των προδιδόντων. ήσαν γαρ Αργιλίων τε εν αυτή οικήτορες (εισί δε οι Αργίλιοι Ανδρίων άποικοι) και άλλοι οι ξυνέπρασσον ταύτα, οι μεν Περδίκκα πειθόμενοι, οι δε Χαλκιδεύσιν. μάλιστα δε οι Αργίλιοι, εγγύς τε προσοικούντες και αιεί ποτε τοις Αθηναίοις όντες ύποπτοι και  επιβουλεύοντες τω χωρίω, επειδή παρέτυχεν ο καιρός και Βρασίδας ήλθεν, έπραξάν τε εκ πλέονος πρός τούς εμπολιτεύοντας σφών εκεί όπως ενδοθήσεται η πόλις, καί τότε δεξάμενοι αυτόν τη πόλει και αποστάντες των Αθηναίων εκείνη τή νυκτί κατέστησαν τον στρατόν πρό έω επί την γέφυραν του ποταμού. απέχει δε το πόλισμα πλέον της διαβάσεως, και ού καθείτο τείχη ώσπερ νύν, φυλακή δε τις βραχεία καθειστήκει· ήν βιασάμενος ραδίως ο Βρασίδας, άμα μέν της προδοσίας ούσης, άμα δε και χειμώνος όντος και απροσδοκήτοις προσπεσών, διέβη την γέφυραν, και τα έξω τών Αμφιπολιτών οικούντων κατά πάν το χωρίον ευθύς είχεν».

Δηλαδή: «Εναντίον λοιπόν της πόλης αυτής βάδιζε ο Βρασίδας, ο οποίος ξεκίνησε με τον στρατό του από τις Αρναίς της Χαλκιδικής και γύρω στο δειλινό έφθασε στον Αυλώνα και τον Βορμίσκο, όπου η λίμνη Βόλβη εκχύνεται στη θάλασσα, και αφού δείπνησε, συνέχισε τη νύχτα την πορεία του. Άλλωστε εξαιτίας της κακοκαιρίας και της ελαφράς χιονόπτωσης, επιτάχυνε το βήμα διότι επεδίωκε να μη γίνει αντιληπτή η προσέγγισή του από τους κατοίκους της Αμφίπολης, εκτός εκείνων, με τους οποίους βρισκόταν σε μυστικές συνεννοήσεις. Στην Αμφίπολη, πράγματι, ήταν εγκατεστημένοι μερικοί Αργίλιοι, άποικοι της Άνδρου, οι οποίοι με μερικούς άλλους είχαν μυηθεί στη συνομωσία, άλλοι παρασυρόμενοι από τον Περδίκκα και άλλοι από τους Χαλκιδείς. Οι κάτοικοι κυρίως της Αργίλου, που βρίσκεται κοντά, οι οποίοι ήταν ανέκαθεν ύποπτοι στους Αθηναίους και είχαν πάντοτε βλέψεις για την Αμφίπολη για αρκετό καιρό, αφού η άφιξη του Βρασίδα στη Χαλκιδική τους έδωσε  την ευκαιρία, είχαν συνεννοηθεί με τους εντός της Αμφίπολης εγκατεστημένους συμπολίτες τους για την παράδοση της πόλης. Και τότε, αφού δέχθηκαν τον Βρασίδα μέσα στην Άργιλο, αποστάτησαν από τους Αθηναίους την ιδία εκείνη νύχτα και οδήγησαν τον στρατό του στη γέφυρα του ποταμού, όπου έφθασε πριν να ξημερώσει. Η γέφυρα βρίσκεται σε ικανή απόσταση από την πόλη, και δεν συνδεόταν με αυτή με τείχος όπως τώρα, αλλά φρουρούνταν από ασήμαντο απόσπασμα. Την φρουρά αυτή νίκησε εύκολα ο Βρασίδας, και λόγω της προδοσίας και γιατί η επίθεσή του έγινε απροσδόκητα και σε ώρα κακοκαιρίας, πέρασε τη γέφυρα και έγινε αμέσως κυρίαρχος των εκτός των τειχών ιδιοκτησιών, γιατί οι Αμφιπολίτες κατοικούσαν διεσπαρμένοι σε ολόκληρο το διαμέρισμα έξω από την πόλη».

Οι πάσσαλοι στεγάστηκαν άμεσα για να προστατευτούν

Πηγές Φωτογραφιών:
Φωτογραφίες 1,2: «Ανασκαφές Αμφιπόλεως, το ημερολόγιο του Δ. Λαζαρίδη», από το εκπαιδευτικό πακέτο «Αμφίπολη: Μια πόλη της αρχαιότητας», της ΙΗ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων
Φωτογραφίες 3,4,5: Δ. Λαζαρίδη «Αμφίπολις», Εκδόσεις Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα 1993

http://www.xronometro.com/amfipolis-gefyra/