O Αγιος Ανδρέας της οδού Λευκωσίας, ένα ιστορικό μνημείο

ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΤΟΥ Η' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ - ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ

Τα Πατήσια ήταν η αγαπημένη εξοχική περιοχή και πρωτομαγιάτικη εκδρομή της παλαιάς Αθήνας, όταν ξεκίνησε τα πρώτα της βήματα σαν πρωτεύουσα. Αυτά τα Πατήσια ήταν γεμάτα ολάνθιστους κήπους, ανθισμένες γαζίες, περιβόλια και τρεχούμενα νερά. Μία κηπούπολη όπως μαρτυράει η παραφθορά του βυζαντινού ονόματος «Παραδείσια» σε Πατήσια (κατά μία ιστορική εκδοχή).

Αργότερα, στις αρχές του αιώνα, η κηπούπολη μετεξελίχτηκε σε μία καλτ συνοικία, πυρήνα της κοινωνικής ζωής της πόλης, με κομψά καφενεία και σοφιστικέ αέρα.

Πιο σύγχρονα μεταπολεμικά αναπτύχθηκε και αφομοίωσε το μεταμοντέρνο κίνημα. Η αγαπημένη γειτονιά των ηθοποιών της διανόησης, αλλά και της αστικής τάξης, με ανάπτυξη αλλά και φινέτσα. Όλα αυτά μέχρι το '60, '70, όταν η λαίλαπα της ισοπεδωτικής ανάπτυξης, της ανεξέλεγκτης οικιστικής επέκτασης, του αχόρταγου εργολαβικού κέρδους με την εκμετάλλευση της χρήσης της γης αλλάζει το πρόσωπο και οδηγεί βήμα, βήμα στην παρακμή. Είναι λυπηρό να βλέπει κάποιος την οικιστική πορεία μιας συνοικίας, από την άνοδο, στην απόλυτη παρακμή και απαξίωση, ειδικά όταν αντικατοπτρίζει και την πορεία της ίδιας της κοινωνίας που τη δημιούργησε.

Υπάρχουν όμως στην περιοχή και  κοσμήματα εγκαταλελειμμένα , ξεχασμένα και απαξιωμένα. Κοσμούν με την παρουσία τους και θυμίζουν την πορεία αυτής της γωνιάς που υπήρξε λαμπρή και ιστορική. Ας  γνωρίσουμε ένα από αυτά.

O Άγιος Ανδρέας της οδού Λευκωσίας, ένα ιστορικό μνημείο στη γειτονιά μας

Το εκκλησάκι του Αγίου Ανδρέα δημιουργήθηκε από την Αγία Φιλοθέη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας (16ος αιώνας).  Σ’αυτό μαρτύρησε η Αγία Φιλοθέη στις 3 Οκτωβρίου 1588. Μέσα στο ναό, μπροστά από το τέμπλο, σώζεται η κολώνα, όπου η Αγία Φιλοθέη δέθηκε και βασανίστηκε από τους Τούρκους. Το εκκλησάκι αναστηλώθηκε το 1942 από τον Αναστάσιο Ορλάνδο και αγιογραφήθηκε από τον ζωγράφο Φώτη Κόντογλου που το χαρακτήρισε μνημείο βυζαντινής τέχνης.

Πνιγμένο στις πολυκατοικίες κάτω από την πλατεία Αμερικής, βρίσκεται αυτό το εκκλησάκι του Αγίου Αντρέα του Πρωτόκλητου. Άγνωστο μνημείο μεγάλης ιστορικής και αρχιτεκτονικής αξίας, αλλά κυρίως παρακαταθήκη υψίστης πολιτιστικής κληρονομιάς, μιας και αποτέλεσε όπως προείπαμε τόπος μαρτυρίου της Αγίας Φιλοθέης.

Η Αγία Φιλοθέη, η πολιούχος της Αθήνας μαζί με τον Άγιο Διονύση υπήρξε η Αγία Τερέζα της πόλης των Αθηνών. 

Η ιστορία της Αγίας Φιλοθέης

Η κατά κόσμο Παρασκευή Μπενιζέλου, γεννήθηκε το 1522 από τον Άγγελο Μπενιζέλο και την Σηρίγη Παλαιολογίνα (γόνο της ιστορικής βυζαντινής οικογενείας). Η οικογένειά της ήταν μια από τις πιο αρχοντικές των Αθηνών. Το πατρικό της σπίτι βρισκόταν στην Πλάκα, εκεί που είναι σήμερα η Αρχιεπισκοπή Αθηνών (οδός Αγίας Φιλοθέης).  Σε ηλικία 14 ετών οι γονείς της την πάντρεψαν με τον κατά πολύ μεγαλύτερο της Ανδρέα Χειλά, γόνο πλούσιας οικογενείας. Μετά από 3 χρόνια, η Παρασκευή έμεινε χήρα και παρόλο που ήταν περιζήτητη νύφη, επιδόθηκε σε φιλανθρωπικά έργο και λίγο μετά τον θάνατο των γονιών της έγινε μοναχή, με το όνομα Φιλοθέη. Τότε δημιούργησε το μοναστήρι του Αγίου Αποστόλου Ανδρέα (1571), το οποίο είχε 150 μοναχές και ηγουμένη την ίδια. Διέθεσε όλη την περιουσία της για τη βοήθεια των συμπατριωτών της, την τόνωση του θρησκευτικού αισθήματος και της εθνικής συνείδησης. Ίδρυσε σχολεία, βιοτεχνικά και χειροτεχνικά εργαστήρια, νοσοκομεία και ορφανοτροφεία, απελευθέρωσε αιχμαλώτους και πρόσφερε βοήθεια σε γυναίκες σώζοντάς τις από τα χαρέμια. Στο μοναστήρι της έβρισκαν άσυλο και περίθαλψη Έλληνες και Τούρκοι. 

Οι τουρκικές  αρχές προσπάθησαν να σταματήσουν τη δράση της και μάλιστα επετέθησαν και κατέλαβαν το μοναστήρι και συνέλαβαν την ίδια. Χάρη όμως στις ενέργειες ισχυρών χριστιανών αφέθηκε ελεύθερη και για ένα διάστημα κατέφυγε στην Άνδρο. Την ίδια εποχή ζήτησε και έλαβε οικονομική βοήθεια από την Γερουσία της Βενετίας (1583) για τη συντήρηση του μοναστηριού της. Αργότερα, ίδρυσε μοναστήρι στα Πατήσια (στο οποίο έδωσε το όνομα του Αγίου Ανδρέα), καθώς και στην Καλογρέζα και στο Χαλάνδρι.

Τη νύχτα της 2ας προς 3η Οκτωβρίου 1588, στο εκκλησάκι του Αγίου Ανδρέα που βρισκόταν στο μοναστήρι των Πατησίων, κατά τη διάρκεια ολονυχτίας για τη γιορτή του πολιούχου της Αθήνας Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτου, οι Τούρκοι εισέβαλαν στον ναό, άρπαξαν και βασάνισαν την Αγία Φιλοθέη. Μέσα στο ναό, μπροστά στο τέμπλο του, σώζεται η κολώνα, όπου η Αγία Φιλοθέη δέθηκε και μαστιγώθηκε. Οι μοναχές την μετέφεραν στη μονή της Καλογρέζας όπου, στις 19 Φεβρουαρίου 1589, άφησε την τελευταία της πνοή. Εκεί βρίσκεται σήμερα ο ναός της Αγίας Φιλοθέης, ενώ το όνομά της δόθηκε στο προάστιο των Αθηνών (Φιλοθέη). Το σκήνωμά της μεταφέρθηκε στη Μητρόπολη Αθηνών, όπου φυλάσσεται σε ασημένια λάρνακα μέχρι σήμερα.

Δυστυχώς οι πληροφορίες που υπάρχουν για το μοναστήρι του Αγίου Αντρέα στα Πατήσια είναι ελάχιστες. Βασιλικού ρυθμού, κτίστηκε στην τότε εξοχική περιοχή, στα Πατήσια, μακριά από το κέντρο της τότε μικρής πόλης των Αθηνών.

Στην πάροδο των χρόνων, το εκκλησάκι ερημώθηκε και αναστηλώθηκε πολύ αργότερα.

Το εσωτερικό κοσμούν οι αγιογραφίες του Φώτη Κόντογλου, ενός από τους μεγαλύτερους αγιογράφους της νεότερης εποχής. Στο προαύλιο υπάρχει η μαρμάρινη στήλη που βασανίστηκε η αγία από τους Τούρκους. Το εκκλησάκι αν και πνιγμένο σε ένα δρόμο, μάλλον εγκαταλελειμμένο, υπάρχει για να μας θυμίζει τη δράση της γυναίκας που υπήρξε μια από τις μεγαλύτερες ευεργέτιδες της πόλης των Αθηνών.

Στο μικρό περίβολο της εκκλησίας υπάρχουν κρήνες και κίονες από την αυθεντική του μορφή. Αν και πνιγμένο από τα γύρω κτίρια, και χωρίς να είναι αρχιτεκτονικά ένα άρτιο έργο, αποπνέει σεβασμό με τη λιτή και απέριττη μορφή του.

Φώτης Κόντογλου,

ο αγιογράφος του Αγίου Ανδρέα

στην οδό  Λευκωσίας

Ο Φώτης Κόντογλου, ένας από τους γνωστότερους αγιογράφους, ζωγράφισε το εσωτερικό της εκκλησίας όταν αυτή αναστηλώθηκε. Γεννημένος στο Αϊβαλί το 1895 και μεγαλωμένος από το θείο του Στέφανο Κόντογλου, ηγούμενο της μονής Αγίας Παρασκευής, από τον οποίο πήρε και το επίθετο του.

Φοίτησε στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας από την οποία δεν αποφοίτησε ποτέ. Συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι και αφού περιπλανήθηκε ταξιδεύοντας στην Ισπανία, Πορτογαλία, επέστρεψε στη Γαλλία από όπου ξεκίνησε τη συγγραφή βιβλίων.

Το 1932, μετά από ένα ταξίδι του στο Άγιο Όρος όπου ανακάλυψε τη Βυζαντινή ζωγραφική, ασχολήθηκε με την αντιγραφή εικόνων και έτσι άρχισε η πορεία του ως αγιογράφος.

Παράλληλα με την συγγραφή βιβλίων, ασχολήθηκε ως συντηρητής εικόνων σε μουσεία (στο Βυζαντινό στο Μυστρά-στο κοπτικό στο Κάιρο) και ως αγιογράφος σε ναούς. Αγιογραφώντας ναούς όπως η Καπνικαρέα, η Αγία Βαρβάρα του Αιγάλεω, ο Άγιος Γεώργιος στην Κυψέλη, η Ζωοδόχος Πηγή στην Παιανία, η Μητρόπολη της Ρόδου, αλλά και ο Άγιος Αντρέας στη Λευκωσίας, τον οποίο ο ίδιος σε κείμενο του αποκαλεί μνημείο Βυζαντινής τέχνης. Το έργο του χωρίζεται καλλιτεχνικά σε δύο περιόδους. Στην προπολεμική και στη μεταπολεμική. Η πρώτη επηρεασμένη από την επίδραση που είχε πάνω του ο Εμπρεσιονισμός και η μαθητεία του στο Παρίσι είναι πιο δυτικοποιημένη.

Η δεύτερη, μετά την επίσκεψη του στο Άγιο Όρος, όπου αναμοχλεύει τους δρόμους της παραδοσιακής αγιογραφίας, είναι πιο καθαρή, πιο ανόθευτη, χωρίς επιδράσεις, εκτός Βυζαντινού πεδίου, και πιο κοντά στην Ελληνική παράδοση.

Ο Φώτης Κόντογλου πέθανε στις 3 Ιουλίου το 1965.Θεωρείται από τους σημαντικότερους εικαστικούς, ο οποίος άνοιξε δρόμους στην Ελληνική ζωγραφική, αλλά και αναβίωσε την Βυζαντινή αγιογραφία, δίνοντας της καινούργιους δρόμους μέσα από την παράδοση. Σε μία εποχή που η τέχνη δυτικοκρατείται, ο Κόντογλου αναζήτησε τις αξίες του παρελθόντος και έφερε στο προσκήνιο μία τέχνη που κινδύνευε να χαθεί. Αυτή της Βυζαντινής ζωγραφικής. Μαθητές του, όπως ο Τσαρούχης, πήγαν την Ελληνική ζωγραφική ένα ακόμη βήμα πιο μπροστά.

Αποσπάσματα από κείμενο της Ρένας Βάλλα και από εργασία που έγινε από τους Γιάννη Μ. και τη Σεβαστή Μ. μαθητές του Η' Γυμνασίου.

http://agonespoliton.blogspot.gr/2013/11/blog-post_3187.html

http://topikhistoria8.blogspot.gr/2012/12/normal-0-false-false-false-el-x-none-x.html