ΒΑΣΙΛΗ Ν. ΣΑΡΣΕΝΤΗ : Χάθηκαν οι ανθρώπινες αξίες;

Εικονογράφηση του Ζαφείρη Ιωσηφίδη

Χάθηκαν οι ανθρώπινες αξίες;

Αινιγματισμοί και σκέψεις γύρω από τη φαινόμενη αποδυνάμωση τους στον σύγχρονο κόσμο των αντιθέσεων

+ Του καθηγητή ΒΑΣΙΛΗ Ν. ΣΑΡΣΕΝΤΗ

Αν προσπαθήσω να σκιαγραφήσω τον κόσμο, όπως τον βλέπω, με ανθρώπινα μάτια, θα απο-τυπώσω στον καμβά της συνείδησης μου:

—  έναν κόσμο εισοδηματικών αντιθέσεων, όπου οι πλούσιοι μιλούν για ανάγκη ενίσχυσης των πτωχών

— έναν κόσμο κοινωνικών και οικονομικών αναδιαρθρώσεων όπου οι αναδιαθρούμενοι επιδιώκουν απελπιστικά κάποιο ρυθμό ανασυγκρότησης

—  έναν κόσμο εθνικιστικών αντιπαραθέσεων, όπου οι αντιπαρατιθέμενοι διεκδικούν τα δίκαια, τα οποία τελικά οι ισχυροί προσδιόρισαν

— έναν κόσμο με κοινωνίες όπου η εγκληματικότητα πολλαπλασιάζεται και η αισχροκέρδεια αυτοστεγάζεται στα υπόστεγα μεγιστοποίησης της ιδιωφέλειας

—  έναν κόσμο, όπου το εμπόριο του θανάτου ενδυναμώνεται και η ανοχή του, σε μικροεπίπεδο, ελευθερώνεται νομοθετικά

— έναν κόσμο τροφοδοτούμενο μαζικά με θέσεις ή απόψεις και πληροφορίες που μεγιστοποιούν προδιαγεγραμμένες επιδιώξεις

— τον κόσμο των εκλογικευμένων παραλογισμών, των κατευθυνόμενων αντιθέσεων, κόσμο των δημοκρατικών διακηρύξεων και των οραματισμών της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαίωσης, κόσμο γεμάτο προσδοκίες και αναζητήσεις μέσα στο χάος της αβεβαιότητας και των ειδώλων.

Κι αν έτσι όντως είναι τα πράγματα, μήπως βρίσκομαι σ' έναν κόσμο χωρίς ιδέες, χωρίς περιεχόμενο, χωρίς ενσυνείδητη λογική, χωρίς αξίες, κόσμο απάνθρωπο;

Μήπως είναι ένας κόσμος ανελεύθερος και υποταγμένος στα πάθη του, κόσμος χωρίς αγάπη ή κόσμος του κακού;

Κι αν δεν είναι ακριβώς έτσι, πάντως το ιχνογράφημα της αντίληψης μου φαίνεται σαν πραγματικότητα, φαίνεται αληθινό και συνεπώς αληθινή θα πρέπει να είναι και η αντιφατικότητα στη συμπεριφορά της Πολιτείας, στο περιεχόμενο των νόμων και στην ενάσκηση της εξουσίας.

Αυτή η αντιφατικότητα είναι διάφανη όταν εκδηλώνεται ως διάσταση μεταξύ των επιλογών δραστηριότητας και των προτιμήσεων της διανόησης.

Κάτω από την πίεση τέτοιων διαλογισμών φαίνεται να είναι ματαιοδοξία η αναζήτηση αξιών ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Έτσι περιήλθα σε ένα αδιέξοδο και περιέπεσα στον προβληματισμό όπου η παρουσία του ανάξιου λόγου ανταγωνίζεται την ενυπάρχουσα στον άνθρωπο αναζήτηση των ηθικών αξιών και της αλήθειας.

Μήπως αληθεύει το «τραγούδι της πραμάτειας» του Μπρεχτ; «Δεν ξέρω ο άνθρωπος τι είναι, ξέρω την τιμή του μονάχα».

Αιτία αποδυνάμωσης των αξιών

Δεν θα ήθελα βέβαια να πιστέψω ότι ο άνθρωπος έχει αγοραία τιμή ούτε ότι χάθηκε ο ανθρωπισμός, τουλάχιστον στο πλαίσιο της διανόησης και του κόσμου των συναισθημάτων.

Άσχετα αν οι διαπιστώσεις στο οικονομικό περιβάλλον "ειναί συνήθέστατα απογοητευτικές και αν οι λίγοι φοβούνται τους νόμους, άσχετα αν η περί Δικαίου συνείδηση δεν αντικατοπτρίζεται πάντα στις πράξεις της Διοίκησης εκτοπιζόμενη από την έστω αναγκαία σκοπιμότητα, άσχετα αν ο πολιτικός λόγος έγινε κάπως αφερέγγυος και αμφισβητείται επίσης με αμετροέπεια η ηθική της Δικαιοσύνης, γεγονός παραμένει ότι όλοι σχεδόν αναζητούν τις ηθικές αξίες εκείνες που προσδιορίζουν την ανθρώπινη υπόσταση και προσδίδουν περιεχόμενο στον ηθικό λόγο.

Αυτό ακριβώς το γεγονός της αναζήτησης υποδηλώνει ότι ο σημερινός άνθρωπος δεν έχει χάσει αυτό που, για πολλές αιτίες, δεν μπορεί να καταστεί καθημερινή πραγματικότητα και τρόπος ζωής.

Οι αιτίες για το ξεθώριασμα των ανθρώπινων αξιών είναι ίσως πολλές, πιστεύω όμως ότι μεταξύ αυτών μπορούν να ενταχθούν και κάποιες που θα ήθελα να προβάλλω επιλεκτικά, όπως τον πόλεμο, την παιδεία, τη λειτουργία του Κράτους και των θεσμών και την τεχνολογία.

Οι  πόλεμοι  που   κατασπάραξαν   και  συνεχίζουν τοπικά να κατασπαράζουν τον  άνθρωπο έχουν συνήθως οικονομικά αίτια, ενώ ενισχύονται ή και κατευθύνονται, όπως διαφαίνεται, από οικονομικά αναπτυγμένες χώρες ή ολοκληρωτικά καθεστώτα.

Οι πόλεμοι πάντα δημιουργούν μια νέα τάξη πραγμάτων για τη δικαίωση της οποίας η διεθνής διπλωματία και ο διάλογος, βρίσκουν πεδίο μακροβιότητας.

Ανθρώπινες ζωές  όμως, χάθηκαν, χαρακτήρες οικτρά αλλοιώθηκαν, οικονομικές ανακατατάξεις υλοποιήθηκαν, η αισχροκέρδεια και η εκμετάλλευση μεγαλούργησαν και η καπηλεία της ανθρώπινης αξίας και του Δικαίου γίνονται βορά στο βωμό του εγκλήματος.

Εάν η θεά της ειρήνης είχε φωνή θα επαναλάμβανε την προφητική ρήση «Διεμερίσαντο τα ιμάτια μου εαυτοίς και επί τον ιματισμόν μου έβαλον κλήρον».

Αλλά κλήρο δεν είχε βέβαια ούτε ο πτωχός ούτε αυτός που ενεπιστεύθη τα οστά του στην πατρώα γη.

«Παιδεία»

Για να σχολιάσουμε το θέμα «Παιδεία» θα σημείωνα ότι η κλασική ευρωπαϊκή κουλτούρα είναι συνέπεια της ανθρωπιστικής θεώρησης της ζωής, που θεμελιώθηκε στην ελληνική φιλοσοφία, μια φιλοσοφία που δένει με τη βαθύτερη ενόραση της φιλοσοφίας του Χριστιανισμού.

Είναι αλήθεια πως ο Θαλής περί αγάπης είπε «αγάπα τον πλησίον» και ο Χριστιανισμός ολοκλήρωσε «αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν».

Πέρασαν όμως δεκαετίες πολλές και η Παιδεία αποξενώθηκε σταδιακά από τη φιλοσοφική ενόραση των γνώσεων, ώστε με τα άλματα των τεχνικών εξελίξεων να προσλάβει έντονο ποσοτικό χαρακτήρα.

Θεωρητικά η Παιδεία είναι διαδικασία προς αυτογνωσία, ενώ πρακτικά αποσκοπεί στον προσανατολισμό των ενεργειών μας προς πραγματοποίηση προκαθορισμένων στόχων.

Η πολιτισμική μας δομή και διάρθρωση έχει πηγή και τις δύο όψεις της εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Έτσι η Παιδεία θα μπορούσε να κορυφώνεται στην πραγμάτωση, της ανθρωπιστικής ιδέας και να συμβάλει πιο αποτελεσματικά στην επίτευξη του καλού, του ωραίου και του αγαθού.

Ειδικά η Οικονομική Παιδεία, που είναι και αυτή ένας κλάδος των ανθρωπιστικών επιστημών, αποξενώθηκε σημαντικά από τη φιλοσοφική διάσταση και επικεντρώθηκε σε δογματικού χαρακτήρα παραδοχές, εντάσσοντας την ανθρώπινη συμπεριφορά σε μαθηματική εξίσωση και μεγιστοποιώντας τη χρήση των αριθμητικών δεδομένων του παρελθόντος και των προβλέψεων, για να προσδιορίσει τους στόχους του αύριο.

Η οικονομική επιστημονική κουλτούρα των ερευνητικών κέντρων δεν φαίνεται να έχει ουσιαστικά ή μεθοδολογικά εξοικειωθεί με την κοινωνιστική και φιλοσοφική θεώρηση του κοινωνικού - οικονομικού περιβάλλοντος.

Δεν μου φαίνεται τολμηρό να υποστηρίξω, ότι η σημερινή Παιδεία δεν προάγει την πνευματική παρουσία του νέου και δεν προσδίδει ανθρωπιστική διάσταση και περιεχόμενο στο χαρακτήρα του.

Η παρεμβατική εξ άλλου τακτική της Πολιτείας στην Παιδεία αναπροσαρμόζεται απαράδεκτα, ώστε όσο καλής προαίρεσης κι αν δεχθούμε ότι είναι, καταντά διαστρεβλωτική, αφού παλινδρομεί σε στόχους και παραλλάσσει σε προσανατολισμούς.

Έχει γίνει ο χώρος της Παιδείας, σε κάποια έκταση, χώρος πολιτικής και συνδικαλιστικής διελκυστίνδας.

Με παιδεία ποσοτικοποιημένη και με παλινδρομήσεις προσανατολισμών και φιλοσοφίας, η πολιτιστική υποδομή του νέου ανθρώπου συρρικνούται, οι δε προκλήσεις του περιβάλλοντος και των ποσοτικών μεγιστοποιήσεων παίρνουν μορφή ιδανικών.

Θεσμοί

Και αυτά συμβαίνουν, όταν οι θεσμοί τείνουν να καταλάβουν θέση μουσειακού οικοδομήματος στις συνειδήσεις πολλών.

Δεν έχει σημασία πια γιατί και πώς επήλθε χαλάρωση των θεσμών και της έννοιας του Κράτους, όσο σημασία έχει η αναβάθμισή τους. Καμιά κοινωνία με χαλαρούς θεσμούς δεν μπόρεσε να σταθεί ως συγκροτημένη οντότητα κράτους.

Όταν οι θεσμοί συρρικνούνται και η δύναμη της ανομίας υπερβαίνει συχνά την ισχύ του νόμου, τότε αυξάνει επικίνδυνα και η ελαστικότητα των συνειδήσεων.

Θα ήθελα όμως να μνημονεύσω παράλληλα και θεμελιώδεις διατάξεις του Συντάγματος της Ελλάδος, προκειμένου να τονίσω ακριβώς το γενικό φιλοσοφικό προσανατολισμό του Νομοθέτη, άσχετα αν οι εξελίξεις, οι ανάγκες και πολλά άλλα, φαίνεται να έχουν συντελέσει στη σχετική τους αποδυνάμωση. . Στο άρθρο 2 παρ. 1 του Συντάγματος αναφέρεται ότι ο «σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας». Με το άρθρο 5 παρ. 1 εξ άλλου κατοχυρώνεται η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου και η συμμετοχή του στην οικονομική, κοινωνική και πολιτική ζωή, εφ' όσον δεν προσβάλλονται δικαιώματα άλλων και δεν παραβιάζεται το Σύνταγμα και τα χρηστά ήθη.

Ουσιώδης επίσης είναι και η διάταξη του άρθρου 2 παρ. 2 στην οποία τίθεται ο περιορισμός, ότι η ιδιωτική πρωτοβουλία δεν μπορεί να αναπτύσσεται εις βάρος της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και σε βλάβη της εθνικής οικονομίας.

Τεχνολογία

Αλλά εκτός όλων αυτών, ανακύπτει και το θέμα της τεχνολογίας, της οποίας η αλματώδης εξέλιξη είχε βέβαια σημαντικά θετικά πλεονεκτήματα, αλλά συσσώρευσε σοβαρούς κινδύνους, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις δεν είναι ελέγξιμοι.

Οι φυσικές δυνάμεις που αποκάλυψε η τεχνολογία έχουν εξελιχθεί τόσο σε απειλή παγκόσμιου αφανισμού όσο και σε προσδοκία βελτίωσης του. επιπέδου ζωής της ανθρωπότητας.

Ευτυχώς η απειλή δεν έγινε πραγματικότητα, αλλά και η προσδοκία παραμένει απλώς ζωντανή,

Στην παγκόσμια δημοκρατία φαίνεται να ασκείται, ή και να επιδιώκεται, συστηματικός έλεγχος των δυνατοτήτων κακής χρήσης των δυνάμεων της μαζικής καταστροφής.

Ίσως οι κραυγές αγωνίας και δέους των Λαών προ της αβύσσου και του αφανισμού της ζωής, βρίσκουν τη θέση τους, ενώ παράλληλα η ψύχραιμη λογική των ισχυρών γίνεται αποφασιστική.

Η περιβαλλοντική όμως ασέλγεια δεν είναι ακόμα ελεγχόμενη, γιατί η ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος δεν έχει καταστεί συνείδηση όλων, οι δε κυβερνήσεις δεν έχουν προσδιορίσει προφανώς το σημείο ισορροπίας μεταξύ κόστους και ωφέλειας στην περιβαλλοντική τους συμπεριφορά.

Ελπίδα

Τόση περιπλάνηση της σκέψης και τόση αναζήτηση θα περίμενε κανείς να οδηγήσει σε κάποιο καταληκτικό συμπέρασμα ή και σε προτάσεις.

Θεωρώ, όμως, ότι θα ήταν τουλάχιστον μικρόνους αδεξιότητα από μέρους μου να κάνω οποιεσδήποτε προτάσεις.

Ελπίδα και επιδίωξη μου θα ήταν να ερεθίσω τη συνείδηση εκείνων που θέλησαν να προσέξουν τους αινιγματισμούς που διατυπώθηκαν.

Άλλωστε, ο σεβασμός, η αποδοχή και η ενασχόληση με το θέμα των ανθρώπινων αξιών είναι και θέμα υποκειμενικής συνείδησης.

Ηθικές αξίες στην ανθρώπινη κοινωνία

Οπωσδήποτε κανείς δεν. θα μπορούσε να αμφισβητήσει, σε όλη τους την έκταση, τις ανθρώπινες αξίες που διατηρήθηκαν στους αιώνες, αξίες που φώτισαν τον ανθρώπινο νου και διεύρυναν τον ψυχικό μας κόσμο, οσονδήποτε υποκειμενικές ή προκατειλημμένες αντιλήψεις και αν είχε.

Μια σύντομη αναδρομή σε γνωστά θεμελιώδη κείμενα θα ήταν όχι μόνο αναγκαία, αλλά και ευχάριστη περιπλάνηση, προκειμένου να αναζωπυρώσουμε την εν συνειδητή αντίληψη που έχουμε όσον αφορά τις ηθικές αξίες της ανθρώπινης κοινωνίας,

Κατά τη Χριστιανική φιλοσοφία, όπως διατυπώθηκε στην επί του όρους ομιλία του Θεανθρώπου, ύψιστη ανθρώπινη αξία είναι η «μακαριότητα», το να είναι δηλαδή κανείς μακάριος ή ευτυχής, συνθήκη η οποία πραγματοποιείται διά της Χριστιανικής αγάπης.

Για να προσεγγίσει ο άνθρωπος την κατάσταση μακαριότητας πρέπει τόσον αυτός, όσον και οι περί αυτόν, αλλά και οι διοικούντες, να μην παρακάμπτουν τις αρετές που ο Χριστιανικός ηθικός λόγος διδάσκει.

Άλλωστε όλες οι πράξεις και οι δραστηριότητες μας, ορθές ή λανθασμένες γίνονται με την προσδοκία ότι θα επιτύχουμε να γίνουμε ευτυχείς όπως εμείς οι ίδιοι το αντιλαμβανόμαστε.

Αν όμως η αντίληψη μας είναι κατά περιεχόμενο και εξ υπαρχής πεπλανημένη, δεν θα προσεγγίσουμε ποτέ την αληθινή ευτυχία.

Αλλά και οι φιλοσοφικές ενατενίσεις περί ευδαιμονισμού του Αριστοτέλη, όπως διατυπώθηκαν στα Ηθικά Νικομάχεια (1099α) δεν απέχουν από τα προηγούμενα.

Το τελικό αγαθό κατά τον Αριστοτέλη είναι η ευτυχία, αφού αυτή είναι «αξιαπόκτητο αγαθό χάριν εαυτού και όχι χάριν άλλου», όπως συμβαίνει με τα άλλα αγαθά, τον πλούτο, την υγεία, την εξουσία κ.λπ. Ι

Ο ευδαιμονισμός των αισθήσεων μας μπορεί να είναι ένας τρόπος ή συνθήκη ζωής, αλλά δεν μπορεί να αναχθεί σε σκοπό, σε λόγο ζωής.                              

Η απόλυτη αξία που προσδίδει στον άνθρωπο εσωτερική ολοκλήρωση είναι πράγματι η ευδαιμονία, αυτή που μας προσφέρει τον πνευματικό πλούτο, την κατάκτηση της αλήθειας, την κατανόηση του ηθικού λόγου, και την αίσθηση του ωραίου, αυτά τα αγαθά που μας κάνουν να είμαστε ελεύθεροι και συνεπώς ευδαίμονες.

Ελευθερία

Όλες οι ανθρώπινες και λογικά συνειδητές δραστηριότητες μας αποσκοπούν σε κάποιο αποτέλεσμα, έχουν ένα στόχο, κάποια αιτία, και όλες μαζί θα πρέπει να οδηγούν σε μια τελική «αυτοστηριζόμενη» αιτία, χωρίς να χρειάζεται να αναζητήσουμε άλλη απώτερη αιτία και αυτή είναι η τελική, απόλυτη αιτία.

Αυτές οι αιτίες, οι ιδέες, όπως από τον καιρό του Πλάτωνα, τις ονομάζουν οι φιλόσοφοι, είναι εκείνες στις οποίες θα μπορούσαμε να θεμελιώσουμε τους σκοπούς της ζωής.

Ο αείμνηστος Πρόεδρος της Δημοκρατίας, καθηγητής και ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Τσάτσος, ένας από τους πιο διακεκριμένους στοχαστές των καιρών μας,  στο έργο του «Εισαγωγή στην επιστήμη του Δικαίου» παίρνει ως πρώτη αρχή της ζωής την ιδέα της ελευθερίας και παρατηρεί:

«Η ελευθερία είναι η ουσία του ανθρώπου, αυτή που τον κάνει ικανό να έχει βούληση και σκέψη, διαφορετικά θα σκέπτονταν και θα έπραττε κατά τη βούληση και τη σκέψη του εξωτερικού περιβάλλοντος, όπως τα ζώα και τα φυτά».

«Τα πάθη και οι επιθυμίες μας είναι προϊόντα αισθήσεων εξαρτώμενα από εξωτερικά προς εμάς δεδομένα».

Ο άνθρωπος όμως (κατά τον Κων. Τσάτσο) μπορεί να είναι ελεύθερος γιατί ακριβώς δεν είναι μόνο αίσθηση.

«Ελευθερία σημαίνει ανεξαρτησία, όχι όμως και ταύτιση με την ανομία, αφού αυτή αντιβαίνει στον ηθικό λόγο, ή δε ελευθερία κατ' εξοχήν είναι η ηθική».

«Η μεταφυσική προσέγγιση της ζωής, όπως διδάσκεται στη θρησκεία, δεν είναι παρά σύνδεση του ανθρώπου με το απόλυτο που είναι και αυτή ελευθέρωση από κάθε τι εκτός από το Θείο - Κων. Τσάτσος».

Είναι λοιπόν η ελευθερία υπέρτατη αξία του ανθρώπου, αυτή μόνη τού δίνει την ευγένεια, που τον διαφοροποιεί σε επίπεδο από όλα τα άλλα πλάσματα.

Είναι το ηγεμονικό στοιχείο της ψυχής του.  

Είναι εκείνο που με κυρίαρχη τη διανόηση και τη βούληση, τον ανυψώνει και τον κάνει κριτή και δημιουργό πάνω από τα πράγματα.

Σ' αυτό το ίδιο έργο του ο Κων, Τσάτσος προχωρεί στην επισήμανση άλλων αξιών λέγοντας ότι η γνώση στην οποία μας οδηγεί η φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη αποτελεί την πραγμάτωση μιας άλλης απόλυτης αξίας» που είναι η αλήθεια.

Η αισθητική της ύλης οδηγεί προς μία απόλυτη αξία στην οποία μας φέρνει και η τέχνη και είναι το ωραίο.

Η επαφή εξάλλου και η επικοινωνία  συνειδήσεων οδηγεί στην απόλυτη αξία της αγάπης.

Η έλλογη όμως ενέργεια της συνείδησης υπερβαίνει τον εαυτό της, προσλαμβάνει υπερβατική διάσταση και την καταλαβαίνουμε σαν «κάτι που ξεπερνά την κατανόηση», πρόκειται για τη θρησκευτική στάση της συνείδησης, που μας οδηγεί στην απόλυτη αξία του θείου.

Επιλεγόμενα

Έχει γίνει λίγο - πολύ παραδεκτό, ότι οι ανθρώπινες αξίες στον σημερινό κόσμο έχουν σημαντικά μεταβληθεί, ή ίσως και δραματικά υποβαθμισθεί.

Προσωπικά δεν θα ήθελα να υιοθετήσω αυτή την άποψη.

Οι ανθρώπινες αξίες, ως άποψη ζωής, δεν μπορεί να χάθηκαν διότι ευτυχώς δεν χάθηκε ο άνθρωπος πάνω στη Γη.

Δεν χάθηκαν εξ άλλου και τα ποιοτικά στοιχεία της συνείδησης, αφού δεν πάψαμε ακόμα (έστω και περιθωριακά) να εξάρουμε το ωραίο και να εκτιμούμε (έστω κι αν δεν είμαστε απόλυτα συνεπείς) τις περιπτώσεις αγάπης και ανθρωπιστικής συμπεριφοράς.

Γενικά δε, πιστεύω ότι οι υπερβατικού χαρακτήρα ενοράσεις δεν έχουν εκλείψει από τους διαλογισμούς μας και είναι γεγονός, ότι το μεγαλύτερο μέρος του κοινωνικού συνόλου αρέσκεται και ασχολείται συνειδητά με θέματα δεοντολογίας και ανθρωπισμού, όχι μόνο στη σφαίρα της φιλοσοφίας, αλλά και συνήθως στο πλαίσιο της καθημερινής ζωής.

• ••

Κάπου όμως χωλαίνει το όλο σύστημα της οικονομικής και κοινωνικής συγκρότησης και δραστηριότητας τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα, ώστε  οι οποιεσδήποτε ανθρώπινες αξίες όπου κι αν υπάρχουν, ή διαφαίνονται, να παραμένουν συχνά ή αραιά φαινόμενα ή συμπτώσεις χωρίς συνέχεια.

Ίσως είναι ή συντρέχει και πρόβλημα ηγεσίας.

Οι ηγεσίες έχουν νομίζω γίνει σημαντικά υποτονικές, από άποψη περιεχομένου και δυνατοτήτων, αν όχι σε όλους, σε πολλούς τομείς και επίπεδα, ώστε τα μηνύματα που προσπαθούν να μεταδώσουν να είναι ή αντιφατικά ή αβαθή, ή και χωρίς αντίκρισμα, όταν ιδίως οι ηγεσίες δεν έχουν την αναγκαία δύναμη πειστικής παρουσίας.

Δεν ξέρω πόσο ορθές είναι οι απόψεις που με πολύ δισταγμό θα ζητούσα να γίνουν προσεκτές.

Οπωσδήποτε όμως πιστεύω, ότι αν κανείς νομίζει ότι μπορεί να είναι ηγήτωρ καλό θα είναι να φροντίζει να γίνεται πρώτα αποδεκτός και ποτέ να μη μετασχηματίζεται σε ηγεμόνα.

Όλοι σε κάποιο βαθμό ασκούμε διοίκηση και εφόσον η Διοίκηση πρέπει να είναι δίκαιη και αποτελεσματική είναι αναγκαίο να είναι ορθά δομημένη και να φροντίζει την ανάπτυξη συναίσθησης ευθύνης και έργου.

Τα προγράμματα και οι ιδέες ποτέ δεν αποδίδουν εκτός κι αν γίνουν έργο.

Αλλά οποιοσδήποτε θα ήθελε να εργασθεί για κάποια ιδέα, για κάποιο στόχο, θα πρέπει πρώτα να μάθει να συνεργάζεται.

Κι αν οι διοικούντες και οι διοικούμενοι στοχεύουν στην άσκηση δικαίας διοικήσεως θα πρέπει να γνωρίζουν ότι αυτή προϋποθέτει πλήρη αντίληψη της πραγματικότητας, αντικειμενική κρίση και ορθό λόγο και λιγότερο συναίσθημα.

Η απονομή Δικαίου υποδηλώνει αποκατάσταση ελευθερίας, για να το πετύχεις δε αυτό θα πρέπει να είσαι πρώτα ο ίδιος ελεύθερος.

Κι αν χρειαστεί να ανασυγκροτήσουμε ό,τι πιστέψαμε πως είναι γκρεμισμένο, αυτό θέλει αγώνα, σύστημα και επιμονή χωρίς ιδιωφέλεια, για να μην ακουστεί και το τρίτο λάλημα του πετεινού, όταν και αν η έσχατη ανάγκη παραστεί.

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

ΚΥΡΙΑΚΗ 22 ΜΑΪΟΥ 1994