Τετάρτη 4 Οκτωβρίου 2017

Λεπροκομείο Χίου: Ένα ίδρυμα που έγραψε ιστορία!

Λεπροκομείο Χίου:

Ένα ίδρυμα που έγραψε ιστορία!

Λειτούργησε από τα τέλη του 14ου αιώνα έως το 1959 και στους ασθενείς του εφαρμόστηκαν οι πρώτες θεραπείες για τη νόσο. Χαρακτηρίστηκε διατηρητέο μνημείο από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο

Λίγο το αγαπημένο χορικό από την Αντιγόνη (…«συ -έρωτα- και δικαίων αδίκους φρένας παρασπάς επί λώβα...»), λίγο η λέξη «λωβοκομείο» (από το αρχαίο λωβώμαι = υφίσταμαι κακομεταχείριση) λίγο κι αυτή η περίεργη ανθρώπινη… διαστροφή, που θέλει να αναζητεί και να σκαλίζει ό,τι στο παρελθόν προκάλεσε πόνο, το Άσυλο Λεπρών της Χίου, ένα συγκρότημα «αδερφών» κτισμάτων, παρατεταγμένων το ένα πλάι στ΄ άλλο, κάπως σαν βαγόνια «δεμένα» στον ίδιο συρμό, αφημένο στην απόλυτη εγκατάλειψη, στη θέση «Αγία Υπακοή», τρία μόλις χιλιόμετρα ΒΔ της πόλης της Χίου που προκαλεί όμως το ενδιαφέρον του τυχαίου περαστικού. Φέτος κλείνει 58 χρόνια στη λήθη και καλόν είναι καμιά φορά να γιορτάζει κανείς ακριβώς αυτή την αχρησία…

Περιδιαβάζεις τα σιωπηλά οικήματα, σκοντάφτεις σε άδεια μπουκάλια από φάρμακα και μπουρδουκλώνεσαι σε γάζες… Σε μια γωνιά το σιδερένιο κεφαλάρι ενός κρεβατιού και παραδίπλα ένα αναποδογυρισμένο δοχείο νυκτός… Σημειωματάρια, παιδικά βιβλία, ρούχα σε αποσύνθεση… Αν δεν ήταν τα «φουσκωμένα» σανίδια στα πατώματα, αν δεν ήταν κι οι πεσμένες στέγες, θα έλεγε κανείς ότι τα κτίρια αυτά εγκαταλείφθηκαν σχετικά πρόσφατα και μάλιστα με βιάση, με πίεση, αιφνίδια. Κι όμως, ο τελευταίος λεπρός, αποθεραπευθείς πια, «κλείδωσε» πίσω του για πάντα την πόρτα του ασύλου το 1959 τη χρονιά που χονδρικά έκλεισαν όλα τα λωβοκομεία της χώρας, μετά την ανακάλυψη -από τον Νορβηγό γιατρό Χάνσεν- της Δαψόνης, του φαρμάκου κατά του μυκοβακτήριου της λέπρας.

Η Σπιναλόγκα της Χίου δεν είχε την ίδια… τύχη με εκείνη της Κρήτης. Κι ας χαρακτηρίστηκε το 2011 διατηρητέο μνημείο από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού. Ουδείς την ανακάλυψε, ουδείς προκάλεσε το ενδιαφέρον των ιθυνόντων (η Εκκλησία σήμερα) να τη συντηρήσουν και να την μετατρέψουν σε χώρο προσβάσιμο στους επισκέπτες του νησιού. Στην πραγματικότητα, λίγοι γνωρίζουν ότι η Χίος διέθετε το παλαιότερο και υποδειγματικότερο λεπροκομείο της χώρας. Κάποιοι μάλιστα λένε ότι ήταν και το πρώτο της Ευρώπης καθώς ιδρύθηκε από τους Γενουάτες το 1378, στην κατάφυτη παραποτάμια κοιλάδα της Καντήλας.

Οι κάτοικοι το αποκαλούσαν «μέσα-κει» (!) σε απόλυτη συνέπεια με την ανθρώπινη υποτέλεια στο μοιραίο, αδυναμία στο κακό, τρόμο στο άγνωστο, που θαρρείς και απομακρύνεται όταν δεν το ονοματίζεις…

Ο γυμνασιάρχης Χίου, ιστορικός Γεώργιος Ζολώτας αναφέρει στον α΄ τόμο της ιστορίας του ότι η λέπρα μεταδόθηκε στη Χίο και κυρίως στη Βολισσό (στους 150 τροφίμους, που έφτασε στο μέγιστο της φιλοξενίας του για κάμποσα χρόνια το άσυλο, οι 39 προέρχονταν από τη Βολισσό) και τα γύρω χωριά από μετανάστες ή αιχμαλώτους που πάτησαν στο νησί από την Ασία.

Καθώς τα χρόνια περνούσαν και η μεταδοτικότητα της νόσου «γεννούσε» νέα θύματα, Ασία και Ελλάδα πλημμύριζαν λεπρούς, γεγονός που καθιστούσε επιτακτική την ανάγκη δημιουργίας και άλλων λεπροκομείων, στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου. Παρά την ίδρυση κάποιων ασύλων και καθαρτηρίων σε Μυτιλήνη και αλλού, στο γύρισμα του αιώνα, οι τρόφιμοι επιζητούσαν τη «φιλοξενία» τους σε αυτό της Χίου, που εθεωρείτο καθαρότερο και καλύτερα διοικούμενο. Ουσιαστικά διοικείτο από μία επιτροπή ευπάτριδων Χιωτών, οι οποίοι φρόντιζαν για τη συντήρηση και τροφοδοσία των φιλοξενουμένων. Μόνιμο ιατρικό προσωπικό δεν υπήρχε, καθώς η νόσος εθεωρείτο ανίατη και ως εκ τούτου, οι πάσχοντες δεν είχαν παρά να περιμένουν το … μοιραίο. Γιατρός έσπευδε στο άσυλο μόνον σε περίπτωση που κάποιος από τους λεπρούς ασθενούσε από άλλη νόσο.

Ιστορία

Το Λεπροκομείο της Χίου Υπήρξε το μακροβιότερο ίδρυμα για τη νόσο του Χάνσεν στην Ελλάδα, καθώς λειτούργησε από την ίδρυση του, στα τέλη του 14ου αιώνα, έως και το 1959.

Πιο συγκεκριμένα το Λεπροκομείο ιδρύθηκε το 1378 από τους Γενουάτες, με σκοπό τον περιορισμό της εξάπλωσης της νόσου, η οποία έβλαπτε τα εμπορικά συμφέροντα τους καθώς η λέπρα άρχισε να εξαπλώνεται στη Χίο λόγω της σημαντικής θέσης του νησιού στις θαλάσσιες οδούς επικοινωνίας στο Αιγαίο. Από τότε είχε αδιάλειπτη λειτουργία με μοναδική περίοδο διακοπής τα έτη 1822 έως 1835 κατά τα οποία το νησί ερήμωσε συνεπεία της Σφαγής ενώ και οι εγκαταστάσεις του Λωβοκομείου καταστράφηκαν λίγο αργότερα από τον μεγάλο σεισμό του 1881. Έτσι καθώς ένα ολόκληρο νησί θρηνούσε τους νεκρούς του, η φροντίδα «καταδικασμένων» ανθρώπων ήταν πολυτέλεια με αποτέλεσμα το ενδιαφέρον των αρμοδίων να ατονήσει…

Όμως το 1909 με τη συνδρομή της Λονδινείου Επιτροπής αλλά και πολλών εύπορων Χίων της διασποράς (του Λονδίνου και των Παρισίων), με πρωτοστάτες την οικογένεια Λ. Καλβοκορέση, τις οικογένειες Ράλλη, Αργέντη, Ροδοκανάκη, Πετροκόκκινου, Τοσίτσα, Μαυρογορδάτου, Μιχαληνού, Σκυλίτση, Ζαρίφη και Σκαραμαγκά που απέστειλαν το ποσό που απαιτείτο για την ανανέωση του ασύλου, όσο και νέες κλίνες, στρώματα και κλινοσκεπάσματα, ξαναστήνετε το Ίδρυμα. Το Λεπροκομείο Χίου κατασκευάζεται εκ νέου εκ θεμελίων. Τα νέα οικήματα -που διασώζονται μέχρι σήμερα- κατασκευάστηκαν σε σχέδια του μηχανικού Ιωάννη Μπερικέτη. Ο ίδιος ο Μπερικέτης ανέλαβε αφιλοκερδώς το σχέδιο της ανακαίνισης και τη στενή επίβλεψη του έργου, που ολοκληρώθηκε δύο χρόνια μετά. Πρώτη τοποθετήθηκε η σιδερένια καγκελόπορτα της πύλης: «ΑΣΥΛΟΝ ΛΕΠΡΩΝ - 1909».

Οι εγκαταστάσεις του ήταν πλέον υπερσύγχρονες και πολυτελείς για την εποχή και εντός αυτών φιλοξενήθηκαν και έτυχαν ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης 250 περίπου Χανσενικοί. Οι εγκαταστάσεις ανεπτυγμένες κατά μήκος του ποταμού, αποτελούνταν από 16 αυτόνομες μονάδες οι 12 των οποίων ήταν των δύο δωματίων και οι υπόλοιπες τέσσερις του ενός. Η σύνδεση κάθε δύο ανεξάρτητων μονάδων γινόταν με μικρότερη μονάδα η οποία περιελάμβανε χώρους εξυπηρέτησης (κουζίνα, WC κ.λπ.). Τα οικήματα είχαν αλεξικέραυνο, ειδική κατασκευή για την προμήθεια νερού και αποχετευτικό δίκτυο. Επίσης, για τις ανάγκες των ασθενών δημιουργήθηκαν λουτήρες. Σε διαφορετικά σημεία του συγκροτήματος κατασκευάστηκαν δύο λουτρά και στο κέντρο ένα εστιατόριο, το γραφείο της Διοίκησης, καθώς και η εκκλησία του Αγίου Λαζάρου.

Σύμφωνα με τον ιατρό - ρευματολόγο, διδάκτορα Ιστορίας της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Ανδρέα Μιχαηλίδη, ο οποίος έχει εκπονήσει διδακτορική διατριβή με θέμα τα «Υγειονομικά και προνοιακά ιδρύματα της Χίου στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα», το Λεπροκομείο της Χίου αποτελεί ένα εξαιρετικό κτίριο των αρχών του 20ού αιώνα, το οποίο είχε κατασκευαστεί με τις σύγχρονες -τότε- προδιαγραφές ως θεραπευτήριο. Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι τα μαντεμένια κολονάκια ήταν χυτευμένα στην Αγγλία και τα κεραμίδια ήταν εισαγωγή από τη Γαλλία.

«Παρόλο που η νοσηλεία ήταν υποχρεωτική για τους ασθενείς, κάθε Κυριακή το ίδρυμα άνοιγε τις πύλες του και πήγαιναν άνθρωποι να αγοράσουν τα λουλούδια που καλλιεργούσαν οι ασθενείς και πουλούσαν για να συμπληρώσουν το εισόδημα τους» αναφέρει ο κ. Μιχαηλίδης. Παράλληλα, εκεί, εφαρμόστηκαν οι πρώτες πρωτοποριακές θεραπείες, με το έλαιο του ινδοκάρπου, στα μέσα και στα τέλη του 19ου αιώνα, με τη φροντίδα και τις δαπάνες Χιωτών της διασποράς, πριν από την ανακάλυψη της δαψόνης, που ήταν αντιβιοτικό για τη θεραπεία της λέπρας. Το ίδρυμα επισκέφθηκε επανειλημμένα ο κορυφαίος Έλληνας ιατρός του 19ου αιώνα, ειδικός στο νόσημα της λέπρας, Δημήτριος Ζαμπακός πασάς (Ελληνας της Κωνσταντινούπολης, ο οποίος είχε προσφέρει στην Ιατρική της εποχής του και είχε πάρει τον τίτλο του πασά από τον σουλτάνο), ο οποίος έκανε κλινικές παρατηρήσεις οστους ασθενείς και δημοσίευσε τις μελέτες του στα τέλη του 19ου αιώνα.

Στους ασθενείς του εφαρμόστηκαν οι πρώτες θεραπείες για την αντιμετώπιση του νοσήματος. Στους χώρους του βρέθηκαν σπουδαίοι λεπρολόγοι της εποχής.

Όμως και για τους τροφίμους του η κατάσταση ήταν διαφορετική απ’ αυτήν των τροφίμων της Σπίναλόγκα. Αξιοποιώντας το εύφορο έδαφος της περιοχής οι τρόφιμοι του ασύλου ασχολούνταν κυρίως με την καλλιέργεια λουλουδιών, τα οποία προωθούσαν στην εγχώρια αγορά έναντι αντιτίμου που ενίσχυε το ταμείο του ασύλου. Χρονικογράφοι της εποχής κάνουν λόγο για το «ευρωστότερο οικονομικά ίδρυμα Χανσενικών», καθώς -όπως χαρακτηριστικά δημοσιεύουν κατόπιν τα ΧΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ «δεν ήσαν μόνον οι μεγάλοι Χιώται οι οποίοι περιέβαλον το φιλανθρωπικόν τούτο ίδρυμα με ιδιαιτέραν συμπάθειαν και στοργήν αλλά και ο λαός της Χίου μιμούμενος τους άρχοντάς του, τους αριστοκράτας της πατρίδος του, δεν έπαυε να προσφέρει υπέρ των λεπρών. Σπανίως συνεττάτετο διαθήκη Χίου χωρίς να κληροδοτή ο διαθέτης και εις το Νοσοκομείον των λωβών μικρόν ή μέγα ποσόν ανάλογον προς την οικονομικήν του κατάστασιν. Μάρτυρες τούτων είναι οι κώδικες των μοναστηρίων της πόλεως Χίου και των χωρίων»… Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία (βιβλίο απολογισμών - ισολογισμών 1912/1930 λεπροκομείου Χίου) το άσυλο έφτασε να έχει στην κατοχή του -από κληροδοτήματα- 20 ακίνητα (οικήματα και οικόπεδα) σε Κάμπο, Λιβάδεια και Κοφινά, στην πόλη της Χίου και στην περιοχή, όπου στεγαζόταν. Η αξία της ακίνητης αυτής περιουσίας αντιστοιχούσε σε 28,6% επί του συνολικού κεφαλαίου της περιουσίας του.

Οι δεκαετίες περνούν, οι τρόφιμοι της Αγίας Υπακοής εξαντλούν τον μετρημένο χρόνο τους, καλλιεργώντας λουλουδάκια στη οργιώδη φύση της Χίου κι έρχεται πια η Κατοχή. Οι Γερμανοί εισβάλλουν στο λωβοκομείο και κατασφάζουν όποιον πέφτει στο διάβα τους. Μόνον επτά ψυχές προλαβαίνουν να κρυφτούν. Γιατί δεν θέλησαν ν΄ αλλάξουν τον ρου της μοίρας τους. Γλύτωσαν από τα γερμανικά πολυβόλα για να … φύγουν λίγο καιρό μετά, από την αρρώστια τους…

Το Λεπροκομείο Χίου κλείνει οριστικά το 1959 όταν οι περίπου 10 ασθενείς που είχαν απομείνει στο ίδρυμα μεταφέρθηκαν στο Νοσοκομείο Λοιμωδών Νοσημάτων στην Αγία Βαρβάρα.

Η εγκατάλειψη

Το Λεπροκομείο επισκέπτονται πια λίγοι. Ακόμα και οι Χιώτες, ιδιαίτερα οι πιο νέοι, δεν είναι όλοι σε θέση να σε κατευθύνουν με ακρίβεια στη τοποθεσία, κι ας είναι το πολύ 15′ μακριά από το κέντρο της πόλης. Μόλις βγαίνεις από τον περιφερειακό αυτοκινητόδρομο αρκεί ένας μικρός περίπατος για να φτάσεις στην παλιά σιδερένια πύλη που στήθηκε κατά την ανακαίνιση. Γράφει 1909 και εκεί μοιάζει να σε πηγαίνει εκεί στα αλήθεια. Ησυχία και χρώματα, από αυτά αποτελείται το Λεπροκομείο σήμερα. Σήμερα, το Λωβοκομείο αποτελεί, εκτός από ένα πανέμορφο αρχιτεκτονικό σύνολο που έχει αφεθεί στη μοίρα του και καταρρέει, ένα χώρο μνήμης πλήρη τεκμηρίων από τη διαβίωση των ασθενών. Προσωπικά αντικείμενα, εγχάρακτα ή γραμμένα με μολύβι μηνύματα των ασθενών στους τοίχους, φαρμακευτικό υλικό, ιατρικά εργαλεία, είδη ιματισμού, κλινοστρωμνής, αρχεία και τεχνικός εξοπλισμός απαραίτητος για την τότε λειτουργία του βρίσκονται ακόμα εντός των κτιρίων και σαπίζουν, αφαιρούνται από επιτήδειους ή καταστρέφονται από βανδάλους μιας και ο Δήμος της Χίου όχι μόνο δεν φροντίζει να συντηρήσει το Ίδρυμα, αλλά το έχει εδώ και χρόνια αφήσει ανοιχτό και αφύλαχτο.

Αντικρίζοντας όλα αυτά αισθάνεσαι μια αποσύνδεση από το παρόν, μια αίσθηση αινιγματικής μοναξιάς. Αυτή και τα υπέροχα χρώματα του κτιρίου, τόσο χαρακτηριστικά όλων των παλιών όμορφων σπιτιών της Χίου και του Κάμπου. Μέσα και έξω, στα ταβάνια, στους τοίχους, στις πόρτες, μπλεγμένα πια με την φθορά και τη φύση που διεκδικεί ξανά τους χώρους.

Κανείς πια δεν χρειάζεται να ζήσει εξορισμένος σε αυτό το μέρος, φρόντισε εδώ και αρκετά χρόνια η ιατρική επιστήμη για αυτό. Όμως ο χώρος σε προκαλεί και όπως γράφει ο Χρήστος Τόλης στο σχετικό άρθρο του «Εγώ όμως θέλω να γυρίσω εκεί, ίσως και να περάσω μια νύχτα σε αυτό υπέροχο ερείπιο. Είναι πια η πόρτα μου για μια άλλη εποχή, σε ένα νησί που έτσι κι αλλιώς βιώνει το πέρασμα του χρόνου με τον δικό του μετέωρο τρόπο».

Αν στη Σπιναλόγκα υπήρχαν τόσα τεκμήρια -όσα υπάρχουν εδώ-, σίγουρα θα είχε δημιουργηθεί εκεί ένα πανελλαδικό μουσείο για τη νόσο του Χάνσεν, το οποίο θα ήταν παγκοσμίως γνωστό. Στη Χίο, ο θησαυρός αυτός μέρα με τη μέρα χάνεται.

Για να περάσουν όμως στην ιστορία τα κτίρια, πρέπει να τα ζήσεις, να κυοφορήσεις και να γεννήσεις αναμνήσεις σ΄ αυτά, λέει ο διάσημος Ιταλός αρχιτέκτονας Ρέντσο Πιάνο. Οι τοίχοι καταγράφουν τις ανάσες, «ηχογραφούν» τα βογκητά του πόνου, «φωτογραφίζουν» τη θλίψη. Κι αν οι άνθρωποι αρέσκονται να ξορκίζουν το κακό «κλειδώνοντας πόρτες και παράθυρα» στο ζοφερό παρελθόν, είναι αυτό το «α» το στερητικό της λήθης (που λέει κι ο ποιητής) σ΄ αυτούς τους τοίχους γραμμένο και γεννάει την αλήθεια, που είναι η ανάμνηση, που είναι κι η ιστορία… Όσο αυτά τα κτίρια υπάρχουν -ακόμα κι αν ρημάζουν στον χρόνο- ουδείς θα μπορέσει να ξεχάσει. Η δε μνήμη, ένα φυτίλι θέλει να πυροδοτηθεί… Γιατί η λέπρα υπάρχει και σήμερα. Ευτυχώς, όχι πια ως απειλή. Κάποτε όμως ΚΑΙ στην Ελλάδα «κατάπιε» εκατόμβες ανθρώπων και προηγουμένως κατέστρεψε αξιοπρεπείς και γαλήνιους βίους... Βλέπεις, η άγνοια γεννά φόβο, απαξία, διωγμό. Ο λεπρός ήταν κυνηγημένος -γιατί η λέπρα εθεωρείτο απολύτως μεταδοτική- φορούσε λευκά ενδύματα με κουδούνια για να γίνεται εγκαίρως αντιληπτός από τους υγιείς και ζούσε απομονωμένος στα βουνά. Μεσαίωνας! Και σήμερα, έτσι σαν από εκδίκηση, οι άνθρωποι καταδικάζουν το λωβοκομείο, που τόσο πόνο έκρυψε μέσα του, στη δική του λέπρα. Στη δική του εγκατάλειψη…

Το ιδιοκτησιακό καθεστώς...

Ιδιαίτερα πολύπλοκο είναι και το ιδιοκτησιακό καθεστώς του λεπρο-κομείου. «Στο παρελθόν ήταν φιλανθρωπικό ίδρυμα, αυτοδιοίκητο από την ελληνορθόδοξη κοινότητα της Χίου. Στη συνέχεια, τα φιλανθρωπικά ιδρύματα ομογενοποιήθηκαν σε ένα ενιαίο νομικό πρόσωπο, το οποίο λέγεται Οίκος Αγάπης, το διοικητικό συμβούλιο του οποίου είναι από διάφορους φορείς και προεδρεύει ο εκάστοτε μητροπολίτης Χίου.

Να τονίσουμε πως το λεπροκομείο δεν ανήκει στην Εκκλησία, απλά ο Οίκος Αγάπης είναι ο νόμιμος κάτοχος και διαχειριστής της περιουσίας του λεπροκομείου» εξηγεί ο κ. Μιχαηλίδης.

Το ζητούμενο

Το Λωβοκομείο της Χίου, λοιπόν, το δεύτερο σημαντικότερο λεπροκομείο στην Ελλάδα του περασμένου αιώνα, επιβάλλεται να διασωθεί. Επιβάλλεται να φροντιστούν τα κτίρια για να μην καταρρεύσουν, να δημιουργηθεί εντός του χώρου ένα μικρό μουσείο τεκμηρίων εις μνήμην όλων των ασθενών που πέρασαν από 'κει και το υπόλοιπο συγκρότημα να επαναχρησιμοποιηθεί ως κέντρο πολιτισμού, ως κέντρο φιλοξενίας καλλιτεχνών ή ως περιβαλλοντικό και πολιτιστικό εκπαιδευτικό κέντρο γύρω από το οποίο θα περιστραφεί η ανάπτυξη του νησιού.

Πηγές:

Κυριακάτικη δημοκρατία : Άρθρο της Γιώτας Φλώρου με τίτλο «Λεπροκομείο Χίου: Ένα ίδρυμα που έγραψε ιστορία!» και με πληροφορίες από τη διδακτορική διατριβή του Ανδρέα Μιχαηλίδη «Υγειονομικά και προνοιακά ιδρύματα της Χίου στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα» (2008). Φωτογραφίες: Από το προσωπικό αρχείο του Ανδρέα Μιχαηλίδη και από την ιστοσελίδα του Ιατρικού Μουσείου Χίου, www.iatrikomouseio.com)