Φοιτητές
της Νομικής τη δεκαετία του 1860. Μάλλον η παλαιότερη φωτογραφία που σώζεται.
180
ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ TOY
Τo
Πανεπιστήμιο πιο ωφέλιμο... από τα σπαθιά
Η ίδρυση του πρώτου
ελληνικού Πανεπιστημίου πριν από 180 χρόνια αποτελεί πολλαπλά σημαντικό σταθμό
στην ιστορία του τόπου. Η έναρξη της λειτουργίας του στις 3 (12) Μαΐου 1837,
όπως είχαμε γράψει σε παλαιότερν ανάρτηση έγινε δεκτή με ενθουσιασμό. Αλλά και
ορισμένα επικριτικά σχόλια.
«Σκιρτά ή καρδία μας», έγραφε εφημερίδα της
εποχής αναμένοντας την ίδρυσή του, «όταν φαντασθώμεν ότι ο Ελλην δεν θέλει
πλέον κρούει ξένας θύρας δια να ζητή ώς επαίτης την κληρονομίαν του και ότι η
φιλοσοφία μεταφυτευθείσα εις το αρχαίον της έδαφος, εις την Ελληνικήν φαντασίαν
και την Ελληνικήν ευφυΐαν, δύναται ακόμη ν' αναδώση και τίνα νέον εύρωστον
βλαστόν».
Από τον Τύπο της εποχής η
υποδοχή της ίδρυσης εκτιμάται ως «τρανωτέρα απόδειξις ότι το έθνος εθεώρησεν
την ημέραν ταύτην ως εθνικήν, αποτελούσα εποχήν εις τα χρονικά της νέας
Ελλάδος».
Η κλασική έκφραση για το
Πανεπιστήμιον του Οθωνος, όπως ονομάστηκε το ίδρυμα προς τιμή (και περίπου
«κτήμα») του μονάρχη, είναι ότι με τη λειτουργία του εκπληρώνεται ένας
πανελλήνιος πόθος από τα χρόνια της Επανάστασης. Ενώ αναφέρεται ότι κατά την
ημέρα των εγκαινίων ο Θ. Κολοκοτρώνης αναφώνησε: «Να ένα κτίριο που θα ωφελήσει
περισσότερο τη χώρα απ΄ όλα τα σπαθιά των παλικαριών». Αν και η ρήση, όπως και
η άλλη γνωστή παράδοση, που θέλει τον Γέρο του Μοριά να προβλέπει ότι αυτό το
σπίτι (το πανεπιστήμιο) θα φάει το άλλο (του Οθωνα), είναι μάλλον
μεταγενέστερη, δίνει ένα μέτρο των προσδοκιών.
Η σύστασή του, γράφει ο
πρώτος χρονικογράφος του Ι. Πανταζίδης «παρήγαγεν χαράν γενικήν. Αι εφημερίδες
των χρόνων εκείνων εκφράζουσιν απροκαλύπτως την χαράν ταύτην και αυταί αι
αντιπολιτευόμεναι...». Η δημοσίευση του Κανονισμού χαιρετίστηκε από τον οθωνικό
Τύπο μ΄ ενθουσιασμό και εκφράσεις ευγνωμοσύνης στον βασιλιά «ο οποίος ηυδόκισε
να χορηγήση με τοσαύτην δαψίλειαν όλα τα μέσα να θεραπεύσωσιν την δίψαν προς
την παιδείαν». Οι αρνητικές αντιδράσεις επικεντρώνονται στην επιλογή των
συγκεκριμένων καθηγητών κι όχι άλλων, τη μισθοδοσία τους που θα επιβάρυνε το
Δημόσιο και κυρίως για το πρόωρο της ίδρυσης.
Τη βασική
επιχειρηματολογία κατά της «οψιγόνου» ίδρυσης συνοψίζει η μαχητική αντιβαυαρική
εφημερίδα «Ελπίς» του Κ. Λεβίδη. Αμέσως μετά την τελετή της έναρξης γράφει:
Το
εξώφυλλο των οδηγιών προς τους φοιτητές το 1838 και δίπλα ο ανανεωμένος
φοιτητικός οδηγός του 1857.
«Ενώ η ξενική Κυβέρνησις δεν εσκέφθη εισέτι
περί συστάσεως Σχολείων προπαιδευτικών, τουλάχιστον εις τας πρωτευούσας των
επαρχιών, ενώ δεν υπάρχουν ει μη τρία και μόνα κακώς ωργανισμένα και ατελή
γυμνάσια? ενώ δεν υπάρχουν βιβλιοπωλεία, διότι η Κυβέρνησις δεν εφρόντισε να
συνδέση την Ελλάδα με τον Ευρωπαϊκόν Κόσμον? ενώ λέγομεν τοιαύτη οικτρά ως προς
την Παιδείαν είναι του τόπου η κατάστασις, δεν δύναται βέβαια να θεωρηθή η
σύστασις Πανεπιστημίου ει μη ως μία των γελοίων εκείνων και αγυρτικών
επιδείξεων (charltanisme), με τας οποίας προσπαθούν oι Ξενοκράται μας να
φενακίσωσι τους μωροπίστους ως προς τα πράγματα της Ανατολής Ευρωπαίους, και να
εμπαίξωσι και την διψώσαν επιστημονικήν εκπαίδευσιν νεολαίαν μας...».
Εμπάθεια
Αφού ελεεινολογεί τους
«εγκεφάλους» και την «ανακτοβουλική αγέλη» καταλήγει: «Δεν θέλομεν λοιπόν ποσώς
να φθείρωμεν τον καιρόν μας, εμβαίνοντες εις ανάπτυξιν πράγματος, το οποίον επί
αγυρτίας θεμελιωμένον δεν δύναται να έχη ει μη και πρόοδον αγυρτικήν και
αποτελέσματα αγυρτικά….
Παρακαλούμεν την
Κυβέρνησιν να μας πιστεύση ότι ήθελε κάμει φρονιμώτερα να συστήση Γυμνάσια εις
διάφορα κεντρικά μέρη του Κράτους, να αναθέση την διεύθυνσιν αυτών εις τους
Εθνοδιδασκάλους μας?». Ο Πανταζίδης αποδίδει τις θέσεις αυτές «μάλλον εις την
εμπαθή κατά της Αντιβασιλείας αντιπολίτευσιν «παρά εις την τάξιν των πολιτικών
και λογίων» στην οποία ανήκε και ο Λεβίδης. «Διότι αύτη ήτο αδύνατον να μην
επιθυμή την σύστασιν Πανεπιστημίου ή να θεωρή αυτήν πρόωρον, αφού ήδη επί του
Κυβερνήτου (Καποδίστρια) ήσαν οι επιθυμούντες την ανωτέραν εκπαίδευσιν και
κατακρίνοντες αυτόν δια την προς τας θεωρητικοτέρας ακαδημαϊκάς σπουδάς
αποστροφήν».
Κίνδυνοι
μαρασμού
Οι σύγχρονοι ιστορικοί δεν
αποδίδουν τις αρνητικές αντιδράσεις σε αντιπολιτευτική εμπάθεια. «Οι θέσεις
αυτές», εκτιμά ο Κ. Λάππας, φαίνεται «να απηχούν τις απόψεις ενός κύκλου
παραδοσιακών λογίων, που αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό τους νεωτερισμούς... Το
Πανεπιστήμιο δύσκολα συμβιβαζόταν με εκαιδευτικές αντιλήψεις και νοοτροπίες
ενός όχι πολύ μακρινού παρελθόντος, όπου κυριαρχούσε η εξιδανικευμένη μορφή του
διδασκάλου του γένους».
«Εισιτήριον»
φοιτητών στη Νομική και τη Φιλοσοφική Σχολή.
Άλλοι μελετητές αποδίδουν
τις επιφυλάξεις στην πρώιμη ίδρυση η οποία ενδεχομένως θα το οδηγούσε σε
μαρασμό. Και υπήρξαν πράγματι τέτοιοι κίνδυνοι στην αρχή της λειτουργίας του.
ΤΟ
ΠΡΩΙΜΟ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΣΤΙΓΜΑ
Γέφυρα
ανάμεσα στη φωτισμένη Δύση και την Ανατολή
Το σημαντικότερο γεγονός
κατά την έναρξη της λειτουργίας του Πανεπιστημίου αποτέλεσαν οι πέντε λόγοι που
εκφώνησαν ο πρύτανης Κ. Σχινάς και οι σχολάρχες Ν. Βάμβας της Φιλοσοφικής, Μ.
Αποστολίδης της Θεολογικής, Γ. Ράλλης της Νομικής και Αν. Γεωργιάδης Λευκίας
της Ιατρικής. Ο τελευταίος μάλιστα εμφανίστηκε με αρχαιοελληνική ενδυμασία και
μίλησε αρχαϊστί.
Τα «λογύδρια» είναι
υπερ-υμνητικά για τη σημασία του Πανεπιστημίου. Το ίδρυμα εμφανίζεται ως
συνέχεια της Ακαδημίας του Πλάτωνα, του Λυκείου του Αριστοτέλη, «ενδιαίτημα των
Μουσών»… Η ίδρυσή του αποδεικνύει, κατά τους καθηγητές ρήτορες, την πνευματική
συνέχεια του αρχαίου με τον νέο ελληνισμό..
Οι
σχετικές αναφορές συνοδεύονται με εγκώμια και κολακείες για τον Οθωνα.
Το Πανεπιστήμιο είναι «το
ενδοξότερον πάντων των εις τον πιστόν λαόν των δωρημάτων του Βασιλέως ημών»...
Είναι ένα γεγονός σχεδόν
ισάξιο με το «πρώτο μέγα και λαμπρόν εις την παγκόμιαν ιστορίαν φαινόμενον» (τη
σύσταση της ελληνικής μοναρχίας)...
Ο
πρώτος πρύτανης Κ. Σχινάς
Αν και οι ρητορείες είναι
συνηθισμένες σε παρόμοιες περιστάσεις, οι αμετροέπειες προκάλεσαν την αντίδραση
των αντιοθωνιστών. Η εφημερίδα «Αθηνά», επισημαίνοντας καυστικά τα
«παραληρήματα» των ομιλητών, σημειώνει: «Καμμία από τας τοιαύτας
πολιτικοθρησκευτικάς τελετάς δεν εδείχθη ως προς τους πανηγυρικούς λόγους
ατυχεστέρα της περί ης ο λόγος τελετής του πανεπιστημίου... Σοφολογιώτατοι και
εξοχώτατοι... εξήντλησαν όλους τους περί εγκωμίων κοινούς τόπους... Επεσώρευσαν
τόσα επίθετα, όσα ηδυνήθησαν να συνάξουν από όλους τους σοφολογιωτάτους του
μεσαίωνος».
«Λογύδρια»
Παρά το γεγονός αυτό τα
«λογύδρια» (εκδόθηκαν και σε ξεχωριστή έκδοση το 1837) περιέχουν πολύ
ενδιαφέρουσες απόψεις για τον σκοπό του Πανεπιστημίου, αλλά και ευρύτερα
ζητήματα της νεοελληνικής ιδεολογίας. Μιλούν για τα ωφελήματα και τις
προσδοκίες της Ελλάδας από το ίδρυμα: ανάπτυξη των γραμμάτων και των επιστημών,
ανύψωση του μορφωτικού και ηθικού επιπέδου, δημιουργία ικανών επιστημόνων και
δημοσίων υπαλλήλων.
Υπογραμμίζεται μάλιστα ότι
δυο από τους ρήτορες-καθηγητές (Βάμβας και Ράλλης) κάνουν αναφορές στις
ατομικές ελευθερίες, στα πολιτικά δικαιώματα, στην ισότητα των πολιτών. Ειδικά
ο τελευταίος τονίζει ότι με την ίδρυσή του η εκπαίδευση θα είναι προσιτή σε
όλους και όχι μόνο στους «ολίγους προνομιούχους».
Κεντρική θέση κατέχει ο
γενικότερος ρόλος και η «αποστολή» του Πανεπιστημίου. Κλασική είναι η περιγραφή
που κάνει ο πρύτανης Κ. Σχινάς: «Κείμενον μεταξύ της Εσπερίας (Δύσης) και της
Εω (Ανατολής), είναι προωρισμένον να λαμβάνη αφ' ενός μέρος στα σπέρματα της
σοφίας και αφού τα αναπτύξη εν εαυτώ ... να τα μεταδίδη εις την γείτονα Εω
νεαρά και καρποφόρα».
Οι
τρεις πρώτοι σχολάρχες Αν. Γεωργιάδης Λευκίας, Γ. Ράλλης και Ν. Βάμβας. Με τα
λογύδριά τους περιέγραψαν τη μορφωτική και ιδεολογική αφετηρία του
Πανεπιστημίου.
Το Πανεπιστήμιο θα ήταν η
γέφυρα ανάμεσα στη φωτισμένη Δύση και την Ανατολή. Θα διέδιδε στην τελευταία τα
γράμματα και τον πολιτισμό στο πλαίσιο μιας ελληνικής πνευματικής και πολιτικής
ηγεμονίας. Θα ήταν το Πανεπιστήμιο της Ελλάδας, του ελληνισμού και της
Ανατολής...
Στην αποστολή αυτή
ορισμένοι διαβλέπουν και ένα «όραμα και προείκασμα» της Μεγάλης Ιδέας, που θα
διατυπωθεί λίγα χρόνια αργότερα.
ΣΧΕΔΙΟ
ΚΑΤΑΡΓΗΣΗΣ ΤΟΥ
Παραλίγο
θύμα του πρώτου «προγράμματος λιτότητας»
Η κριτική που δέχθηκε το
Οθώνειο Πανεπιστήμιο δεν ήταν εντελώς άδικη. Ιδιαίτερα οι αιτιάσεις για το
πρόγραμμα σπουδών, την ανεπαρκή παιδεία που παρείχε στους φοιτητές του, το
απογοητευτικό επίπεδο των διδασκόντων. Ετσι δεν έλειπαν σκωπτικοί χαρακτηρισμοί
όπως «κηφηνοτροφείον», «πανεπιζήμιον», «πανλυμαντήριον» και «πανσκοτιστήριον»
κ.ά. Οι δυσκολίες με το διδακτικό και διοικητικό προσωπικό του, την κτιριακή
του υποδομή, τον εργαστηριακό εξοπλισμό και τις βιβλιοθήκες του και ειδικά τα
οικονομικά του προβλήματα έφθασαν να απειλήσουν ακόμη και τη συνέχιση της
ύπαρξής του.
Από τον ιδρυτικό Κανονισμό
«άπαντα του Πανεπιστημίου τα αναλώματα θέλουσι δίδεσθαι από το εκκλησιαστικό
ταμείο». Αυτό, όμως, φαίνεται ότι δεν έγινε ποτέ και οι πόροι προέρχονταν από
το Δημόσιο. Απελπιστικά ανεπαρκείς και δεν θα λειτουργούσε ούτε θα συνέχιζε
άνευ «της φιλοπατρίας» κυρίως των Ελλήνων του εξωτερικού. Το Οθώνειο παραλίγο
να πέσει θύμα και του πρώτου «προγράμματος λιτότητας», που επέβαλαν οι ξένοι
δανειστές (Αγγλοι, Γάλλοι και Βαυαροί).
Ο Α. Ρενί, Γάλλος
οικονομικός «εμπειρογνώμων», που ανέλαβε να διαχειριστεί τα δημόσια οικονομικά
το 1838, ανάμεσα στ΄ άλλα ήθελε να κλείσει και το Πανεπιστήμιο.
Ήταν πολυτέλεια,
υποτίθεται, για τα οικονομικά της χώρας.
Την αντίδραση που
προκάλεσε αποτυπώνει η εφημερίδα ΑΘΗΝΑ. Προβάλλει ο Ρενί, γράφει, να καταργηθεί
το Πανεπιστήμιο για λόγους οικονομικούς «ότι απαιτείται δε οικονομία εις τα
έξοδα της πολιτείας όλος ο κόσμος είναι σύμφωνος... εξοδεύονται δημόσια χρήματα
ανωφελώς... Αλλά όχι εις το Πανεπιστήμιον, όχι εις τον φωτισμόν των συμπολιτών
μας, το μόνον της ευτυχίας μας μέσον. Εξ εναντίας μάλιστα το Πανεπιστήμιον
πρέπει να βελτιωθή, να πλουτισθή και να προχωρή... Δια την παιδείαν μας όσα κι
αν εξοδεύωμεν, τα εξοδεύομεν ευχαρίστως και όταν είναι ευχαριστημένοι οι
εξοδεύοντες εις τον κύριον Ρεγνήν δεν μένει ουδείς λόγος...».
Το Οθώνειο γλίτωσε τότε,
αν και επιβλήθηκαν δραματικές περικοπές στον γλίσχρο προϋπολογισμό του.
Υπέρ της ελευθερίας
«Από
τούτο το Πανεπιστήμιον θέλουν εξέρχεσθαι φωτισμένοι εις τα υψηλά χρέη των,
οποίους απαιτεί η ασφάλεια της ατομικής εκάστου ελευθερίας, της κοινής ησυχίας,
της τιμής και καταστάσεως των πολιτών...».
ΝΕΟΦΥΤΟΣ
ΒΑΜΒΑΣ
Μεταξύ Δύσης και Ανατολής
«Κείμενον
μεταξύ της Εσπερίας και της Εω (Δύσης και Ανατολής), είναι προορισμένον να
λαμβάνη αφ' ενός σπέρματα της σοφίας, και αφού τα αναπτύξη εν εαυτώ ιδίαν τινά
και γόνιμον ανάπτυξιν, να τα μεταδώση εις την γείτονα Εω (Ανατολή) νεαρά και
καρποφόρα».
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ
ΣΧΙΝΑΣ
Τ. Κατσιμάρδος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου