Το «φαινόμενο του θερμοκηπίου»

Το «φαινόμενο του θερμοκηπίου»

Δεν είναι παίξε-γέλασε το «φαινόμενο του θερμοκηπίου»

Ολόκληρες χώρες καταποντίζονται στα νερά των ωκεανών που ανυψώνονται,  το Λονδίνο, το Κάιρο, η Ρώμη και το Χονγκ-Κονγκ υπάρχουν μόνο σαν αναμνήσεις, οι καιρικές συνθήκες αλλάζουν τόσο ώστε οι έρημοι απλώνονται σε τεράστιες εκτάσεις, ενώ η παγωμένη κάποτε τούντρα μετατρέπεται σε μια εύφορη έκταση από χωράφια. Αυτό είναι το σενάριο για το «φαινόμενο του θερμοκηπίου». Αυτή είναι θεωρία σύμφωνα με την οποία, εξ αιτίας της ρύπανσης που οφείλεται κατά κύριο λόγο στις ανθρώπινες δραστηριότητες, η θερμότητα του ήλιου παγιδεύεται στην ατμόσφαιρα της γης και τελικά μπορεί να προκαλέσει τήξη των πολικών πάγων. Αυτή η καταστροφή, που κάποτε θεωρούσαν απίθανο ότι μπορεί να συμβεί πριν απ' το τέλος του επόμενου αιώνα, σήμερα οι επιστήμονες έχουν αρχίσει να πιστεύουν ότι είναι κάτι σχεδόν σίγουρο. Το μόνο ερώτημα είναι ποια έκταση θα πάρει και πόσο γρήγορα θα συμβεί

Η καταστροφή δεν ήρθε απροσδόκητα. Οι επιστήμονες είχαν προειδοποιήσει τον κόσμο γι' αυτό το ενδεχόμενο. Οι οικολογικές ομάδες είχαν οργανώσει ακαταπόνητα συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας. Εκεί προς το τέλος, ακόμα κι οι πολιτικοί είχαν αρχίσει να συνειδητοποιούν τη σοβαρότητα της κατάστασης - αλλά ήταν αργά πλέον: η παγκόσμια κλιματική καταστροφή δεν μπορούσε να αναχαιτιστεί.

Τώρα, καλοκαίρι του 2040, οι ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης προβάλλουν μέσα απ' τα νερά σε μεγάλη απόσταση απ' τα παράλια σαν απόκοσμοι σκόπελοι. Το Αμβούργο και το Χονγκ-Κονγκ, το Λονδίνο και το Κάιρο, η Κοπεγχάγη και η Ρώμη έχουν από καιρό σκεπαστεί απ' τη θάλασσα. Το Ηνωμένο Βασίλειο δεν είναι πια ενωμένο, αλλά ένα αρχιπέλαγος όπου η Αγγλία, η Σκωτία και η Ουαλλία είναι η καθεμιά κι από ένα νησί. Ο Ατλαντικός, η στάθμη των υδάτων του οποίου ανεβαίνει σταθερά, έχει ζώσει την Βόρειο Ιρλανδία κι ένας στενός πορθμός τη χωρίζει από τη Δημοκρατία της Ιρλανδίας.

Στα παράλια όλων των ηπείρων η θάλασσα προχωρεί αδυσώπητα απ' τις εκβολές των μεγάλων ποταμών και όπου κάποτε ο Νείλος, ο Γάγγης, ο Ρήνος κι ο Αμαζόνιος χύνονταν στον ωκεανό, τώρα έχουν δημιουργηθεί πελώριοι όρμοι, που εκτείνονται βαθιά στο εσωτερικό, και τα πολύτιμα χωράφια και βοσκοτόπια έχουν χαθεί για πάντα. Από τότε που οι πάγοι των πόλων άρχισαν να λειώνουν με ακόμα ταχύτερο ρυθμό, η θάλασσα έσβησε απ' τον χάρτη ολόκληρες χώρες. Η Δανία, η Ολλανδία, το Βέλγιο και το Μπαγκλαντές δεν υπάρχουν πια. Οι παράκτιες περιοχές των ΗΠΑ, της Κίνας και της Βορείου Ευρώπης έχουν πλημμυρίσει.

Σε ορισμένα τμήματα του βορείου ημισφαιρίου, όπως ο Καναδάς και η Κεντρική Ευρώπη, το κλίμα έχει γίνει ηπιότερο. Στους πρόποδες των Άλπεων, όπου τώρα επικρατεί κατά κανόνα υποτροπικό κλίμα, ευδοκιμούν φοίνικες, πεύκα και εσπεριδοειδή. Νοτιότερα, στην περιοχή της Μεσογείου, κυριαρχεί μια φονική ξηρασία όπως παλιότερα στην έρημο Σάχελ της Αφρικής, η βλάστηση έχει ξεραθεί και τα πηγάδια έχουν στερέψει.

Το κλίμα άλλαξε όμως και στην περιοχή των Τροπικών, όπου η ζέστη είναι ακόμα πιο αφόρητη. Η τροπική ζώνη με την πλούσια πανίδα της επεκτάθηκε, και τα λιοντάρια, οι τίγρεις κι οι ελέφαντες περιπλανήθηκαν βορειότερα. Πρωτοφανείς καταιγίδες προκαλούν καταρρακτώδεις βροχές επιτείνοντας τις πλημμύρες, καταστρέφοντας τις σοδιές και τα δάση και εμποδίζοντας σε μεγάλο βαθμό τη ναυτιλία. Οι άνεμοι δεν πνέουν πλέον απ' τις αναμενόμενες κατευθύνσεις, όπως γινόταν επί αιώνες.

Για τους περισσότερους απ' τα εννιά δισεκατομμύρια κατοίκους της γης έχει αρχίσει ένας ανελέητος αγώνας για την επιβίωση. Καθημερινά ξεσπάνε τοπικοί πόλεμοι στις πιο σκληρά δοκιμαζόμενες περιοχές. Οι λαοί πολεμούν για να εξασφαλίσουν πηγές πόσιμου νερού, για τα λίγα λιμάνια που έχουν μείνει ανέπαφα ή για μερικά τετραγωνικά χιλιόμετρα καλλιεργήσιμης γης.

Διακυβεύεται επίσης η ισορροπία Ανατολής - Δύσης. Η Ρωσία, που από καιρό ήταν η υπ’ αριθμόν δύο υπερδύναμη, γλύτωσε με σχετικά λίγες ζημιές παρ' όλο που έχασε ένα σημαντικό μέρος απ' τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις γης στον βορρά και την Νότιο Ουκρανία. Το μονίμως παγωμένο έδαφος της Σιβηρίας έλειωσε αποδεσμεύοντας τεράστιες εκτάσεις γης, άχρηστης ως πριν λίγα χρόνια για τη γεωργία.

Στις ΗΠΑ οι κάποτε παραγωγικές περιοχές μεταμορφώθηκαν σε χερσότοπους. Η οικονομία είναι στάσιμη. Κάπου 16 εκατομμύρια Αμερικανοί που ζούσαν στα παράλια αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις παράκτιες πολιτείες και να εγκατασταθούν στην ενδοχώρα. Τα «γεράκια» της αμερικανικής κυβέρνησης ετοιμάζονται για μια τελική, αποφασιστική αναμέτρηση με την Ρωσία, η οποία με τη βοήθεια των κλιματολογικών συνθηκών έχει πάρει τώρα το επάνω χέρι.

Μήπως όλα αυτά είναι τερατώδη αποκυήματα ανθρώπων με νοσηρή φαντασία; 'Ίσως - αλλά αυτό που μοιάζει με σενάριο κινηματογραφικού έργου επιστημονικής φαντασίας, στην πραγματικότητα στηρίζεται σε βάσιμες επιστημονικές θεωρίες. Το γεγονός ότι οι θερμοκρασίες στη γη θα αρχίσουν σύντομα να ανέρχονται επικίνδυνα δεν είναι πλέον αμφιλεγόμενο ζήτημα για τους ειδικούς. Όπως λέει ο μετεωρολόγος της NASA Ρόμπερτ Ουάτσον: «Η παγκόσμια άνοδος της θερμοκρασίας είναι αναπόφευκτη. Κι αυτή η τάση θα επηρεάσει σημαντικά και το κλίμα.»

Αυτό που δεν είναι βέβαιο ακόμα, όπως λέει και ο Ουάτσον, είναι η έκταση που θα πάρει το φαινόμενο κι ο χρόνος που θα αρχίσει να γίνεται αισθητό. Αυτοί οι δύο παράγοντες θα καθορίσουν εάν το κύμα καύσωνα θα προκαλέσει μικρές ζημιές ή θα εξελιχθεί σε γενικευμένη καταστροφή. Οι προγνώσεις των επιστημόνων πάντως, που ως σήμερα δεν ήσαν πολύ σαφείς ως προς αυτό το σημείο, τώρα γίνονται ολοένα και περισσότερο απαισιόδοξες. Οι ειδικοί συμφωνούν για τα αίτια αυτής της ύπουλης και βαθμιαίας μεταβολής του κλίματος: στη στρατόσφαιρα, 15 ως 20 χιλιόμετρα πάνω απ' την επιφάνεια της γης, η συγκέντρωση των λεγόμενων ιχναερίων αυξάνεται εδώ και χρόνια. Αυτό το στρώμα, σαν θερμοστάτης, ρυθμίζει τη θερμοκρασία της ατμόσφαιρας που βρίσκεται πλησιέστερα προς τη γη. Το ευαίσθητο αυτό φίλτρο, που αποτελείται κυρίως από διοξείδιο του άνθρακα, αλλά και μικρές ποσότητες όζοντος, μεθανίου και οξειδίου του αζώτου, δρα με δύο τρόπους για να διηθήσει την ηλιακή ακτινοβολία: επιτρέπει στις φωτεινές ακτίνες μικρού μήκους κύματος να περάσουν και κατακρατεί τις θερμικές ακτίνες μεγάλου μήκους που αντανακλώνται απ' τη γη.

Το γεγονός ότι το στην ουσία το επωφελές «φαινόμενο του θερμοκηπίου» -το οποίο έκανε δυνατή τη ζωή επί της γης - απειλεί τώρα να την καταστρέψει, είναι εξ ολοκλήρου έργον του ανθρώπου. Επί 150 χρόνια και πλέον οι βιομηχανίες κυριολεκτικά βρωμίζουν την ατμόσφαιρα. Από το 1800 η καύση των ορυκτών καυσίμων υλών επιβάρυνε την ατμόσφαιρα με 180 δισεκατομμύρια τόνους διοξειδίου του άνθρακα, και αυτή η ρύπανση έχει τώρα δημιουργήσει ένα παχύ στρώμα στην στρατόσφαιρα.

Οι επιστήμονες όμως άρχισαν να ασχολούνται με τις επιπτώσεις του φαινομένου αυτού όταν άρχισαν να εντοπίζουν κάποιες δυσμενείς επιπτώσεις του γύρω στα 1970. Και άργησαν γιατί πίστευαν ότι το κλίμα της γης δεν θα επηρεαστεί σημαντικά πριν από το τέλος του επόμενου αιώνα, πράγμα που τους έδινε επαρκή χρόνο να βρουν έναν τρόπο να προλάβουν το κακό ή να το αντιμετωπίσουν.

Έκτοτε, απ' όλες τις πλευρές άρχισαν να ακούγονται σήματα κινδύνου. Τα πειράματα δείχνουν ότι η κλιματική καταστροφή θα πλήξει τη γη πολύ νωρίτερα και πιο σκληρά απ' όσο αναμενόταν.

•   Η Γερμανική Εταιρεία Φυσικών Επιστημών εξέδωσε μια προειδοποίηση το 1986: εάν η έκλυση θερμομονωτικών ιχναερίων δεν περιοριστεί αμέσως και δραστικά, σοβαρές κλιματικές μεταβολές με επικίνδυνες συνέπειες για την ανθρωπότητα θα εμφανιστούν στις επόμενες δύο δεκαετίες.

•   Την ίδια περίπου περίοδο η ΝΑΣΑ σε μια μελέτη 2.000 σελίδων επεσήμανε ότι «υπάρχουν πειστικές ενδείξεις μεταβολών σε μεγάλη κλίμακα στη σύνθεση της ατμόσφαιρας». Η μελέτη εκφράζει «βαθιά ανησυχία» για το «μέγεθος της μεταβολής» στο στρώμα των ιχναερίων.

•  Οι επιστήμονες επεσήμαναν επίσης με ανησυχία τη σοβαρή μείωση του στρώματος του όζοντος στα ανώτερα τμήματα της στρατόσφαιρας. Το όζον φιλτράρει τις επιβλαβείς υπεριώδεις ακτινοβολίες οι οποίες, εκτός των άλλων, είναι δυνατόν να προκαλέσουν καρκίνο του δέρματος στους ανθρώπους.

Μια ομάδα ειδικών συζήτησε το πρόβλημα του όζοντος σε μια διάσκεψη που έγινε τον Ιούνιο του 1986 στο Σαν Ντιέγκο της Καλιφόρνιας. Εδώ και αρκετό καιρό έχει παρατηρηθεί περιοδικά ένα μεγάλο χάσμα στο στρώμα του όζοντος πάνω απ' τον Νότιο Πόλο, μερικές φορές την άνοιξη, αλλά πιο συχνά τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο. Και με κάθε εμφάνιση του το χάσμα αυτό μεγαλώνει, ώσπου το 1985 η έκταση του έφτασε αυτήν της βορειοαμερικανικής ηπείρου. Μια ερευνητική ομάδα με 13 μέλη, εφοδιασμένη με 33 αερόστατα μετρήσεων, άρχισε τότε να μελετά αυτό το φαινόμενο στον Αμερικανικό Σταθμό Ερευνών, που βρίσκεται στο ΜακΜέρντο Σάουντ στην Ανταρκτική, για να καθορίσει πόσο λεπτό ακριβώς είναι το στρώμα του όζοντος.

Σύμφωνα με την Καθηγήτρια Κάριν Λαμκίτσκε, επικεφαλής της μονάδας ερευνών της στρατόσφαιρας στο Ινστιτούτο Μετεωρολογίας του Βερολίνου, η μείωση του πάχους του στρώματος οφείλεται σ' έναν «συνδυασμό παραγόντων». Προσθέτει ότι είναι πολύ πιθανό οι μεγάλες ηφαιστειακές εκρήξεις που παρατηρήθηκαν την δεκαετία του ‘80 - στο όρος Αγία Ελένη στις ΗΠΑ το 1980 και το Ελ Τσιτσόν του Μεξικού δυο χρόνια αργότερα - να συνέβαλαν στη δημιουργία του χάσματος προωθώντας τεράστιες ποσότητες σκόνης στη στρατόσφαιρα.

Τα εργαστηριακά πειράματα δείχνουν ότι το στρώμα του όζοντος μπορεί να μειωθεί στο μισό τα επόμενα 100 χρόνια. Κι αυτό θα είχε ως συνέπεια μεγάλη αύξηση στον αριθμό των περιπτώσεων του καρκίνου του δέρματος.

Σε μια συνεδρίαση στην Γερουσία των ΗΠΑ, Ο Τζαίημς Ε. Χάνσεν του Κέντρου Διαστημικών Πτήσεων Γκόνταρντ της ΝΑΣΑ παρουσίασε μια ζοφερή εικόνα της επικείμενης πιθανής κλιματικής καταστροφής, δηλώνοντας ότι «στις αρχές του 21ου αιώνα, οι θερμοκρασίες στη γη θα είναι οι υψηλότερες που σημειώθηκαν εδώ και 100.000 χρόνια».

Η μέση θερμοκρασία της γης - που είναι σήμερα περίπου 15 βαθμοί Κελσίου - είναι σταθερή εδώ και χιλιάδες χρόνια. Σε μια απ' τις πιο θερμές περιόδους, πριν από 700.000 χρόνια, η μέση θερμοκρασία ήταν κατά 2 ως 2,5 βαθμούς Κελσίου υψηλότερη απ' όσο είναι τώρα - φαινομενικά μικρή διαφορά, αρκετή όμως ώστε το κλίμα στην Ευρώπη να είναι όπως το σημερινό στην Αφρική. Τα λιοντάρια και οι ελέφαντες είχαν φτάσει ως την Αγγλία, όπως αποδεικνύεται από τα οστά που ανευρίσκονται στα θεμέλια των υπό ανέγερση κτιρίων στο Λονδίνο.

Οι ειδικοί βρίσκουν επίσης ενδείξεις για το κλίμα παλιότερων εποχών μελετώντας   τους  παγετώνες   των  πόλων, γιατί η ανάλυση τους παρέχει τη δυνατότητα να υπολογίσουν τη θερμοκρασία   και   την   περιεκτικότητα σε διοξείδιο του άνθρακα της ατμόσφαιρας του παρελθόντος. Αυτές οι μελέτες απέδειξαν ότι υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στο διοξείδιο του άνθρακα και τις θερμοκρασίες που επικρατούν στη γη:   στη   διάρκεια   των   εποχών   των παγετώνων τα επίπεδα του διοξειδίου του άνθρακα ήσαν ελάχιστα, ενώ όταν η θερμοκρασία ανέβαινε, ανέβαινε και το επίπεδο του διοξειδίου του άνθρακα.

Τα τελευταία  10.000 χρόνια η  γη περνάει μια σχετικά θερμή περίοδο. Αλλά η μεγάλη αύξηση στη συγκέντρωση του διοξειδίου του άνθρακα -που έχει ανέλθει κατά 25% τα τελευταία 200 χρόνια - είναι έργο του ανθρώπου, αποτέλεσμα της καύσης άνθρακα, πετρελαίου, φυσικού αερίου και βενζίνης. Ο ρυθμός αύξησης του φαινομένου του θερμοκηπίου στη διάρκεια της τελευταίας  δεκαετίας είναι τριπλάσιος ως δεκαπλάσιος σε σχέση με τον περασμένο αιώνα. Ωστόσο, η καύση των ορυκτών καυσίμων υλών δεν είναι ο μόνος ένοχος. Ευθύνεται και η βαθμιαία καταστροφή των μεγάλων τροπικών δασών, τα οποία έχουν τεράστια ικανότητα να απορροφούν διοξείδιο του άνθρακα και να εκλύουν οξυγόνο.

Σήμερα στις τροπικές περιοχές καταστρέφονται κάθε χρόνο 160.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα δασικών εκτάσεων - όση δηλαδή είναι η Αυστρία. Η απώλεια αυτού του πελώριου οργανικού φίλτρου σημαίνει ότι η ατμόσφαιρα επιβαρύνεται με ακόμη περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα, και το φαινόμενο του θερμοκηπίου επιτείνεται.

Οι ωκεανοί απορροφούν περίπου δύο δισεκατομμύρια τόννους διοξειδίου του άνθρακα τον χρόνο και περικλείουν πενήντα φορές περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα απ' όσο η ατμόσφαιρα, αλλά αυτό δεν αρκεί για να διατηρηθεί η ισορροπία.

Σε ένα απ' τα πολλά σενάρια που ανέπτυξαν οι επιστήμονες με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών, απομιμούμενοι τις κλιματικές συνθήκες του φαινομένου του θερμοκηπίου, διαπιστώθηκε ότι όταν η θερμοκρασία των ωκεανών θα ξεπεράσει ένα ορισμένο κρίσιμο σημείο, η ικανότητα τους να απορροφούν διοξείδιο του άνθρακα θα μειωθεί δραστικά κι αυτό σε εποχή που η έκταση των πολικών πάγων θα έχει και αυτή μειωθεί σημαντικά, ελαττώνοντας έτσι την ικανότητα τους να αντανακλούν τη θερμότητα στο διάστημα.   Σύμφωνα   με   τις   χειρότερες προβλέψεις για την ώρα, η ανύψωση της στάθμης των ωκεανών που θα παρατηρηθεί εξ αιτίας αυτών των μεταβολών θα είναι 70 μέτρα. Ωστόσο, για το εγγύς μέλλον η ανύψωση αυτή θεωρείται πιθανό ότι θα είναι δύο ως τρία μέτρα. Στην αναστάτωση που θα δημιουργηθεί στο παγκόσμιο κλίμα, οι ήδη υπάρχουσες έρημοι στην Κεντρική Ασία, στην Βόρειο Αφρική και στις νοτιοδυτικές ΗΠΑ θα επεκταθούν. Μερικοί πιστεύουν μάλιστα ότι η επίμονη ξηρασία που έχει παρατηρηθεί τα τελευταία επτά χρόνια στις νότιες ΗΠΑ έχει κάποια σχέση με το φαινόμενο του θερμοκηπίου.

Τι μπορεί να γίνει; Γερμανοί επιστήμονές συνέστησαν άμεση μείωση κατά 2 ως 3% ετησίως στον ρυθμό εκλύσεως διοξειδίου του άνθρακα από τη χρήση ορυκτών καυσίμων υλών. Λένε ότι αυτό θα περιορίσει την άνοδο της θερμοκρασίας στη γη κατά έναν βαθμό Κελσίου. Επίσης προτείνουν τη χρησιμοποίηση νέων εναλλακτικών πηγών ενέργειας που αποβάλλουν λιγότερη ζέστη, συμπεριλαμβανομένης και της ατομικής ενέργειας.

Άλλοι επιστήμονες, όπως ο κλιματολόγος Μπο Ντους από την Στοκχόλμη, ζητούν να αρχίσει αμέσως η αναδάσωση σε μέρη όπως η Βραζιλία και η Μαλαισία, και μαζικές προσπάθειες για την άρδευση των ερήμων. Άλλοι όμως, περισσότερο απαισιόδοξοι, λένε ότι θα πρέπει να ανεγερθούν τεράστια φράγματα στις περιοχές που κινδυνεύουν πιο πολύ απ' τις πλημμύρες.

Σε ένα συνέδριο, οργανωμένο απ' την Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος των ΗΠΑ που έγινε to 1985 στην Βιέννη, συντάχθηκε μια «συνθήκη για την προστασία του στρώματος του όζοντος» που υπεγράφη από 20 χώρες. Ωστόσο, η συνθήκη πρωταρχικά προέβλεπε την ανταλλαγή επιστημονικών πληροφοριών και όχι τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων.

Μετά από μας ο κατακλυσμός; Όχι απαραιτήτως. Ο Μάικ Πήτερς, γελοιογράφος της εφημερίδας του Οχάιο Νταίτον Νταϊηλυ Νιους, βρήκε έναν ανατριχιαστικά ειρωνικό τρόπο για να μην υπερθερμανθεί η γη: τον πυρηνικό χειμώνα.

Από το περιοδικό Der Spiegel Copyright © 1986 Der Spiegel.

Επιλογες