ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ - ΡΙΖΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΣΗ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ

(ΡΙΖΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΥΣΗ)

Του ΜΑΝΟΛΗ ΘΡ. ΡΟΥΝΗ

Ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης, πού τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ είναι βαθύτατα ελληνικός στη λυρική δομή του λόγου του. Στο στίχο του, ζει με δύναμη και ένταση τον "καϋμό της Ρωμιοσύνης", τις μορφές, τα τοπία και την έκφραση του ελλαδικού χώρου. Μέσα στην ξένη καταχνιά ο οραματισμός ενός ελληνικού νησιού δίνει στο Σεφέρη ποιητική ισορρόπηση, δικαίωση και λύτρωση. Κι' επιστρέφει στον ελληνικό χώρο με συγκίνηση και με ζωηρές πάντα τις μνήμες των παιδικών χρόνων.

Τα δέντρα μου έρχονται ως τη μέση

Κι οι λόφοι μοιάζουν με πεζούλια

Κι' όμως σαν είμουνα παιδί

Έπαιζα πάνω στο χορτάρι

Κάτω από τους μεγάλους ίσκιους

Κι' έτρεχα πάνω σε πλαγιές

Ώρα πολύ λαχανιασμένος.

Ό Γιώργος Σεφέρης έχει αποταμιεύσει Ελλάδα κι η ποίηση του είναι έκφραση "πολλαπλής ελληνικότητας" - μια ποίηση, πού έχει καθαρές κι άμεσες ρίζες στη φύση και στην παράδοση του τόπου μας. Ο ποιητής, πού ανανέωσε το λυρικό λόγο μας, πού έφερε νέους τρόπους και νέους ρυθμούς στην έκφραση του ποιητικού λόγου μας, είναι ένας συνεπής νεοέλληνας, πού ζει σε άμεση συμμέτοχη τη μοίρα και τον κλήρο της πατρίδας και των καιρών μας. Κι όπως στοχαστικά παρατήρησε ένας βαθύς μελετητής του έργου του, ο Ανδρέας Καραντώνης, το κύριο γνώρισμα της προσφοράς του Σεφέρη είναι ότι ανανέωσε οργανικά την ποίηση μας, μπάζοντας την στο μοντέρνο ευρωπαϊκό κλίμα, όχι από τους εύκολους και τιμητικούς δρόμους των "κοινών τόπων" άλλα από τα δύσκολα μονοπάτια των ελληνικών παραδόσεων. Η φωνή του Σεφέρη, το ποιητικό ανάστημα του Σεφέρη, ενώ είναι μοντέρνα στον τόνο και στην τεχνική τους διάρθρωση, όμως προβαίνουν από κέντρα και πηγές γνήσια ελληνικές. "Ο Γιώργος Σεφέρης βγαίνει μέσα από την παράδοση κάνοντας παράδοση τον μοντερνισμό".

Στον Γιώργο Σεφέρη, πού παρουσιάστηκε στην πνευματική ζωή της Νέας Ελλάδας με την πρώτη ποιητική συλλογή του "Στροφή", χρωστάμε μια αποφασιστική στροφή τόνου και τεχνικής διάρθρωσης για το νεώτερο λυρικό λόγο. Πιο έπειτα, στον "Ερωτικό Λόγο" βρίσκουμε τον συμβολικό, μουσικό ποιητή, πού στις μορφές του λόγου του μας δίνει με λυρικές αναλογίες και με πυκνή, πολύφωνη κίνηση το διπλό αγώνα του τεχνίτη και του άνθρωπου.

Το δάσος στέκει ριγηλό της νύχτας αντιστύλι

κ' είναι η σιγή τάσι άργυρο όπου πέφτουν οι στιγμές,

αντίχτυποι ξεχωρισμένοι, ολόκληροι, μια σμίλη

προσεχτική πού δέχονται πελεκητές γραμμές.

Αυγάζει ξάφνου το άγαλμα. Μα τα κορμιά έχουν σβήσει

στη θάλασσα, στον άνεμο, στον ήλιο, ατή βροχή.

Έτσι γεννιούνται οι ομορφιές πού μας χαρίζει η φύση,

μα ποιος να ξέρει αν πέθανε στον κόσμο μια ψυχή .

Κι' άλλου πάλι ο στίχος του Σεφέρη πλαστικός, ρυθμικός κι άμεσος στην υποβολή του και στον καρπό της συναισθηματικής λειτουργίας του.

"Ανθρώπινο άγγιγμα στον κόρφο μου τ αστέρια..."

Το ποιητικό αίσθημα κι' ο ποιητικός λόγος του Σεφέρη έχουν πλαστική και ρυθμική ελληνικότητα. Κι' η πολλαπλή ελληνικότητα του Σεφέρη έχει την ηθική ρίζωση της σε όλα τα πνευματικά θεμέλια του Νέου Ελληνισμού: Δημοτικό τραγούδι, στον Ερωτόκριτο, στο Σολωμό, στο Μακρυγιάννη, στον Παλαμά και στο Σικελιανό. Βρίσκεται ο Γιώργος Σεφέρης σε βαθιά και γόνιμη επικοινωνία με όλες τις μορφές, πού συγκροτούν, με την ηθική σύνταξη τους, το σώμα της αβασίλευτης εθνικής παράδοσης και δεν είναι συμπτωματικό ότι έξω από την ποίηση του κι ο στοχασμός του, οι έξοχες "Δοκιμές" του Γιώργου Σεφέρη, αφιερώθηκαν στην έρευνα, στη σπουδή και στην προβολή ελληνικών θεμάτων και προσώπων αποφασιστικής σημασίας και βαθιάς ηθικής ακτινοβολίας (Ερωτόκριτος, Μακρυγιάννης, Σικελιανός, Καβάφης, Θεόφιλος). Ο Σεφέρης ολόκληρος -ο ποιητής, ο πνευματικός άνθρωπος, η ανθρώπινη παρουσία είναι ρίζα και καρπός κι' αρμονία της ελληνικής πνευματικής κοινότητας. Η μοίρα, το χρώμα και η δόνηση του Νεοελληνισμού εκφράζονται ποιητικά κι' υποβλητικά στη δημιουργία του Γιώργου Σεφέρη: Ο στέρνος σκοπός του ποιητή, μας είπε, δεν είναι να περιγράφει τα πράγματα, άλλα να δημιουργεί, ονομάζοντας τα.

Ο Γιώργος Σεφέρης κράτησε και κρατεί ακέρια τη ρίζωση του στον ηθικό και στο γεωφυσικό χώρο της Ελλάδας. Οι εκλεκτοί του συνομιλητές -πολύ πιο πριν από τις πνευματικές επικοινωνίες του στο χώρο της Ευρώπης- ήταν το Δημοτικό τραγούδι, ο 'Ερωτόκριτος, ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος, ο Σικελιανός...

Ας μη μας διαφεύγει μια πρωταρχική άποψη του: ο Γιώργος Σεφέρης πιστεύει ότι αυτό πού ονομάζουμε γνησιότητα, θα τη συναντήσουμε ατόφια σε ότι προέρχεται κατ' ευθείαν από το λαό. Η τέχνη του λόγου είναι κατ' αρχήν μια αδέσμευτη κίνηση του ένστικτου - είναι, λοιπόν κατ' αρχήν υπόθεση του λαού - κι' έπειτα η καλλιέργεια, η άσκηση, ο μόχθος...

Στη ποίηση του Γιώργου Σεφέρη η ελληνική φύση, η απροσμέτρητη γραφικότητα της ελληνικής τοπογραφίας - η νεραϊδένια ατμόσφαιρα του Αιγαίου, οι σκληροί ξερόβραχοι, οι στέρνες και τα πηγάδια, τα χωριά χαμένα μέσα στα πεύκα, τα πλατάνια της ακροποταμιάς, οι αρχαιολογικοί χώροι πλημμυρισμένοι από αγάλματα και μάρμαρα, βρίσκουν την πλαστική απεικόνιση τους. Στο στίχο του Γιώργου Σεφέρη η ελληνική φύση γίνεται ύψιστη εσωτερική γνώση. Ο ποιητής εισδύει στα χώματα, στην ουσία και στην ανθρωπιά της ελληνικής γης.

Τώρα βυθίζομαι στην πέτρα

Ένα μικρό πεύκο στο κόκκινο χώμα

δεν έχω άλλη συντροφιά.

Στη λυρική δημιουργία του ο Σεφέρης ζητεί να ελευθερωθεί από την τραγική αίσθηση του μαρμαρωμένου θανάτου - ζητεί να σταθεί με ορθοπρέπεια και μ' αρετή μέσα στο φως του ελληνικού χώρου, στην τραγουδισμένη άκρη της αιγαιοπελαγίτικης θάλασσας.

Λίγο ακόμα

θα ιδούμε τις αμυγδαλιές ν' ανθίζουν

τα μάρμαρα να λάμπουν στον Ήλιο

τη θάλασσα να κυματίζει

λίγο ακόμα,

να σηκωθούμε λίγο ψηλότερα.

Ο στίχος του Σεφέρη δεν ξεφαντώνει, δεν βακχεύεται μέσα στα τοπία και μέσα στα όρια της ελληνικής φύσης - δε "στήνει ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη", άλλα ο ποιητής πέρα από τα κελαιδήματα των πουλιών: φτάνει στη γλυπτική σιωπή του τοπίου, στη συμβολική μορφή των τοπίων.

Τρεις βράχοι, λίγα καμένα πεύκα κι ένα ρημοκλήσι

και πάρα πάνω

το ίδιο τοπίο αντιγραμμένο ξαναρχίζει

τρεις βράχοι σε σχήμα πύλης, σκουριασμένοι,

λίγα καμένα πεύκα μαύρα και κίτρινα

κι ένα τετράγωνο σπιτάκι θαμένο στον άσβεστη

και πάρα πάνω ακόμη πολλές φορές

το ίδιο τοπίο ξαναρχίζει κλιμακωτά

ως τον ορίζοντα ως τον ουρανό πού βασιλεύει.

Ο Ανδρέας Καραντώνης βαθύς μελετητής των μορφών του Νεοελληνικού λυρικοί λόγου, σπουδάζοντας και σχολιάζοντας τους στίχους του "Μυθιστορήματος" του Σεφέρη έχει γράψει: "Με την ίδια κλασική αναλογία σχημάτων, χρωμάτων και μορφών, ξετυλίγεται μπροστά μας το επιβλητικό και γυμνό από κάθε ρομαντική φαντασία ύπαιθρο του "Μυθιστορήματος". Το ύπαιθρο αυτό είναι αληθινά ένας στερεογραφικός χάρτης αιγαιοπελαγίτικου νησιού...".

Κάτι λίγα κυπαρίσσια καρφωμένα στην πλευρά

κι  η θάλασσα

γκρίζα με λίμνες φωτεινές πιο πέρα

Κι' από ένα άλλο αντίκρισμα ο ποιητής μας δίνει τούτους τους στίχους:

Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει

Στο Πήλιο μέσα στις καστανιές το πουκάμισο του Κενταύρου

γλιστρούσε μέσα στα φύλλα για να τυλιχτεί στο κορμί μου

καθώς ανέβαινα την ανηφόρα κι' η θάλασσα μ’ ακολουθούσε...

Στη Σαντορίνη αγγίζοντας νησιά πού βούλιαζαν

ακούγοντας να παίζει ένα σουραύλι κάπου

στις άλαφρόπετρες

μου κάρφωσε το χέρι στην κουπαστή

μια σαΐτα τιναγμένη ξαφνικά

από τα πέρατα μιας νιότης βασιλεμένης.

Στις Μυκήνες σήκωσα τις μεγάλες πέτρες

και τους θησαυρούς των Ατρειδών.

Με σύμβολα ασίγαστης πίκρας και λυτρωτικού λόγου ο Σεφέρης καταξιώνει στις μορφές της ποίησης του τα τοπία, τα παραμύθια, τα πάθη και τις περιπέτειες του ελλαδικού χώρου — όλα τούτα, δοσμένα με την υποβλητική προσδοκία του Αναστημένου Γένους.

Και πάλι ψιθύρισα θα γίνει η ανάσταση μιαν αυγή

πως λάμπουν την άνοιξη τα δέντρα

θα ροδανίσει του όρθρου η μαρμαρυγή

θα ξαναγίνει το πέλαγο

και πάλι το κύμα θα τινάξει την Αφροδίτη.

Στο στίβο του παγκόσμιου λόγου ένας Έλληνας, ο Σεφέρης - τιμημένος με το βραβείο Νομπέλ - τραγουδάει τους ρυθμούς της λυρικής αρμονίας του:

Δε θέλω τίποτε άλλο παρά να μιλήσω άπλα,

να μου δοθεί ετούτη η χάρη

Γιατί και το τραγούδι το φορτώσαμε με τόσες

μουσικές πού σιγά-σιγά βουλιάζει

και την τέχνη μας τη στολίσαμε τόσο πολύ

πού φαγώθηκε από τα μαλάματα το πρόσωπο της

κι' είναι καιρός να πούμε τα λιγοστά μας λόγια

γιατί η ψυχή μας αύριο κάνει πανιά.

Καταθέτοντας στις σελίδες της "Φιλολογικής Πρωτοχρονιάς 2000" τη συμμετοχή μας στις εκδηλώσεις για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Γιώργου Σεφέρη (1900-2000) και φωτίζοντας τους δεσμούς του ποιητή με την ελληνική φύση ας θυμηθούμε κάποιους χαρακτηριστικούς στίχους του πού παρουσιάστηκαν πέρσι από τις ίδιες αυτές σελίδες ("Φιλολογική Πρωτοχρονιά - 1999" σελ. 13) με τη δημοσίευση του ποιήματος "Υστερόγραφο" και πού αποδίδουν την άμεση επικοινωνία, το ηθικό δέσιμο του ποιητή με τα τοπία και τις εικόνες της ελληνικής φύσης.

Οι φωνές των παιδιών ταξιδεύουν στις πράσινες πλαγιές της ελληνικής πατρίδας καθώς οι πολύχρωμες πεταλούδες. Οι στίχοι του λάμπουν πάνω από τη θάλασσα όπως τα άστρα, πού μετεωρίζονται ανάμεσον γης και ουρανού κι' ο ποιητής κατακτά τη λύτρωση γιατρεύοντας τις πληγές εδώ στις πράσινες πλαγιές και στις βαθιές ρίζες του ελλαδικού χώρου:

"... γιατρεύοντας τις πληγές μας με τα βότανα

πού βρίσκουμε πάνω σε πράσινες· πλαγιές,

όχι άλλες, τούτες τις πλαγιές κοντά μας

πως ανασαίνουμε όπως μπορούμε ν’ ανασάνουμε

με μια μικρούλα δέηση κάθε πρωί

πού βρίσκει τ' ακρογιάλι ταξιδεύοντας

στα χάσματα της μνήμης".

ΜΑΝΟΛΗΣ ΘΡ. ΡΟΥΝΗΣ

Φιλολογική Πρωτοχρονιά 2000

 Στις 21 Απριλίου 1969 ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης, βουβός τα δύο πρώτα χρόνια της δικτατορίας, έλυνε την σιωπή του για μια στιγμή και άρθρωνε τον προφητικό του λόγο για την τραγωδία που θα ακολουθούσε.

«Πάει καιρός που πήρα την απόφαση να κρατηθώ έξω από τα πολιτικά του τόπου. Προσπάθησα άλλοτε να το εξηγήσω. Αυτό δε σημαίνει διόλου πως μου είναι αδιάφορη η πολιτική ζωή μας. Έτσι, από τα χρόνια εκείνα, ως τώρα τελευταία, έπαψα κατά κανόνα να αγγίζω τέτοια θέματα. εξάλλου τα όσα δημοσίεψα ως τις αρχές του 1967 και η κατοπινή στάση μου - δεν έχω δημοσιέψει τίποτα στην Ελλάδα από τότε που φιμώθηκε η ελευθερία - έδειχναν, μου φαίνεται, αρκετά καθαρά τη σκέψη μου.

Μολαταύτα, μήνες τώρα, αισθάνομαι μέσα μου και γύρω μου, ολοένα πιο επιτακτικά, το χρέος να πω ένα λόγο για τη σημερινή κατάστασή μας. Με όλη τη δυνατή συντομία, να τι θα έλεγα:

Κλείνουν δυο χρόνια που μας έχει επιβληθεί ένα καθεστώς ολωσδιόλου αντίθετο με τα ιδεώδη για τα οποία πολέμησε ο κόσμος μας και τόσο περίλαμπρα ο λαός μας στον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο. Είναι μια κατάσταση υποχρεωτικής νάρκης, όπου όσες πνευματικές αξίες κατορθώσαμε να κρατήσουμε ζωντανές, με πόνους και με κόπους, πάνε κι αυτές να καταποντιστούν μέσα στα ελώδη στεκούμενα νερά. Δε θα μου ήταν δύσκολο να καταλάβω πως τέτοιες ζημιές δε λογαριάζουν πάρα πολύ για ορισμένους ανθρώπους.

Δυστυχώς δεν πρόκειται μόνον γι' αυτό τον κίνδυνο. Όλοι πια το διδάχτηκαν και το ξέρουν πως στις δικτατορικές καταστάσεις η αρχή μπορεί να μοιάζει εύκολη, όμως η τραγωδία περιμένει αναπότρεπτη στο τέλος. Το δράμα αυτού του τέλους μας βασανίζει, συνειδητά ή ασυνείδητα, όπως στους παμπάλαιους χορούς του Αισχύλου. `Όσο μένει η ανωμαλία, τόσο προχωρεί το κακό.

Είμαι ένας άνθρωπος χωρίς κανένα απολύτως πολιτικό δεσμό και, μπορώ να το πω, μιλώ χωρίς φόβο και χωρίς πάθος. Βλέπω μπροστά μου τον γκρεμό όπου μας οδηγεί η καταπίεση που κάλυψε τον τόπο. Αυτή η ανωμαλία πρέπει να σταματήσει. Είναι εθνική επιταγή.

Τώρα ξαναγυρίζω στη σιωπή μου. Παρακαλώ το Θεό να μη με φέρει άλλη φορά σε παρόμοια ανάγκη να ξαναμιλήσω.»