ΦΩΣ ΣΤΗ «ΣΚΟΤΕΙΝΗ» ΠΕΡΙΟΔΟ 1600-1821

ΦΩΣ ΣΤΗ «ΣΚΟΤΕΙΝΗ» ΠΕΡΙΟΔΟ 1600-1821

Ποιος είπε ότι δεν υπήρξε ελληνική Αναγέννηση ακόμη και σε αιώνες δύσκολους για τον Ελληνισμό, όπου σ' αυτόν τον τόπο «όλα ήταν σιωπηλά γιατί τα 'σκίαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά»; Μια ηλεκτρονική βιβλιοθήκη που περιέχει κείμενα από χιλιάδες βιβλία και χειρόγραφα φιλοσοφικού και επιστημονικού περιεχομένου, της περιόδου 1600-1821 βρίσκεται στα φιλόδοξα σχέδια των ακαδημαϊκών μας.

Την δημιουργία αυτής της ηλεκτρονικής βιβλιοθήκης που θα φωτίσει με το πλούσιο υλικό της  μια περίοδο που εθεωρείτο «σκοτεινή» μέχρι πρότινος, ανέλαβαν να υλοποιήσουν το πανεπιστήμιο Αθηνών σε συνεργασία με το Μετσόβιο Πολυτεχνείο και με την οικονομική υποστήριξη του Ομίλου επιχειρήσεων Λάτση.

Συγκεκριμένα, μέσω ενός φιλόδοξου και μεγαλόπνοου προγράμματος που λέγεται «Ελληνομνήμων» επιχειρήθηκε η ηλεκτρονική καταγραφή όλων των έργων που γράφτηκαν στα ελληνικά από το 1600 μέχρι την Επανάσταση του '21, έργα φιλοσοφίας και θετικών επιστημών (φυσική, χημεία, μαθηματικά). Παράλληλα, έγινε η διερεύνηση ανάπτυξης ενός προγράμματος οπτικής αναγνώρισης χαρακτήρων (OCR), που θα επιτρέπει την πραγματοποίηση στατιστικών αναλύσεων των κειμένων, τη δημιουργία λεξικών καθώς και την αυτόματη αναζήτηση και επισήμανση όρων, χάρη στο κατάλληλο λογισμικό, και με το πάτημα λίγων πλήκτρων, θα έχει κανείς πρόσβαση σε κείμενα άγνωστα και απρόσιτα ως σήμερα.

Το πρόγραμμα πρόβλεπε κείμενα που βρίσκονται διεσπαρμένα σε διάφορες βιβλιοθήκες όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά και της Ρωσίας, της Μέσης Ανατολής, των Βαλκανίων και της υπόλοιπης Ευρώπης να καταστούν αντικείμενα μελέτης και ψηφιοποίησης. Και μόνο γι' αυτόν το λόγο γίνεται κατανοητό πόσο  φιλόδοξο ήταν αυτό το πρόγραμμα  που ασφαλώς θα χρειαζόταν  χρόνια για να ολοκληρωθεί. Πλέον όλα αυτά τα σπάνια βιβλία και χειρόγραφα που είναι διάσπαρτα στις διάφορες χώρες, θα βρίσκονται συγκεντρωμένα σε ηλεκτρονική μορφή σε μια ελληνική ηλεκτρονική βιβλιοθήκη, με εύκολη πρόσβαση για τους ενδιαφερόμενους. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Θα υπάρχει πλέον η δυνατότητα έκδοσης σε πολύ χαμηλό κόστος εξαιρετικά σπάνιων βιβλίων εκείνης της περιόδου, ενώ θα διασωθούν  χειρόγραφα που κινδυνεύουν να καταστραφούν ή να χαθούν.

Υπεύθυνος του όλου εγχειρήματος όταν ξεκίνησε ήταν  ο Κώστας Γαβρόγλου,  καθηγητής του Τμήματος Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών και σημερινός Υπουργός Παιδείας με συνεργάτες  για τον τεχνολογικό σχεδιασμό τον  Δημήτρης Δωλέτη του Εθνικού Αστεροσκοπείου και για τη συλλογή, ταξινόμηση και ψηφιοποίηση του υλικού ο Μανώλης Πατηνιώτης.

Πρέπει να σημειωθεί ότι η περίοδος από το 1600 μέχρι το 1821 είναι εξαιρετικά σημαντική για τη διαδικασία διαμόρφωσης του νεότερου ελληνικού επιστημονικού λόγου, τόσο λόγω της έντονης εκπαιδευτικής δραστηριότητας όσο και λόγω της συγγραφής πλήθους φιλοσοφικών και επιστημονικών έργων. Η διαδικασία αυτή αρχίζει με την εισαγωγή του νεοαριστοτελισμού από τον επιφανή λόγιο Θεόφιλο Κορυδαλέα, ο οποίος με την υποστήριξη του Πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη καθιερώνει την αντισχολαστική ερμηνεία της αριστοτελικής φιλοσοφίας και μια κοσμικά προσανατολισμένη μελέτη των φυσικών φαινομένων. Ολοκληρώνεται δε την περίοδο πριν από την Επανάσταση, κατά την οποία αποτυπώνονται στην παιδεία οι γνωστικές απαιτήσεις των κοινωνικών στρωμάτων που σχηματίστηκαν στη διάρκεια της τελευταίας φάσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και προσέβλεπαν στην οικειοποίηση των πολιτικών και φιλοσοφικών ιδεών του Διαφωτισμού.

ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ

Το σύνολο των φιλοσοφικών και επιστημονικών έργων που γράφτηκαν στην ελληνική γλώσσα από τις αρχές του δέκατου έβδομου αιώνα μέχρι την Ελληνική Επανάσταση αποτελείται από δύο μεγάλες κατηγορίες εγγράφων. Τα έντυπα βιβλία προέρχονται, κυρίως, από τα τυπογραφεία της Βιέννης και της Βενετίας, αλλά και από τυπογραφεία της Κωνσταντινούπολης, της Λειψίας και του Παρισιού. Η εκδοτική παραγωγή της περιόδου αποτελείται από 204 τόμους που αριθμούν συνολικά 53.000 σελίδες. Από το Μάιο του 1995 έως το Μάιο του 1997 ολοκληρώθηκε η πρώτη φάση του προγράμματος Ελληνομνήμων, που περιελάμβανε τη φωτογράφηση και την ψηφιοποίηση όλων των εντύπων έργων. Για πρώτη φορά είχε συγκεντρωθεί, σε ένα φωτογραφικό/ψηφιακό αρχείο, το σύνολο του υλικού το οποίο, χάρη στο λογισμικό που αναπτύχθηκε γι’ αυτό το σκοπό, έγινε δυνατό να αξιοποιηθεί με εξαιρετικά απλούς τρόπους για εκπαιδευτικούς και ερευνητικούς σκοπούς.

Η άλλη μεγάλη κατηγορία εγγράφων της περιόδου είναι τα χειρόγραφα έργα, αυτόγραφα είτε αντίγραφα, τα οποία λόγω της μοναδικότητάς τους είναι ανεκτίμητης αξίας. Ο συνολικός αριθμός των σελίδων τους ξεπερνά τις 500.000. Ο εντοπισμός, η μικροφωτογράφηση, η ψηφιοποίηση και η ηλεκτρονική ταξινόμηση των χειρόγραφων αποτελούν τον μακροπρόθεσμο στόχο του προγράμματος. Λόγω της μοναδικότητας και της μεγάλης διασποράς των έργων αυτών, το εγχείρημα παρουσιάζει τεράστιες δυσκολίες, αλλά αποτελεί ταυτόχρονα και μια πρόκληση για τη δημιουργία της μοναδικής ψηφιακής συλλογής ελληνικών χειρογράφων.

ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΑΡΧΕΙΩΝ

Το Πρόγραμμα Ελληνομνήμων σχεδιάστηκε και πραγματοποιήθηκε στο Εργαστήριο Ηλεκτρονικής Διαχείρισης Ιστορικών Αρχείων του Τμήματος Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης (ΜΙΘΕ) του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σκοπός του εργαστηρίου είναι η ανάπτυξη και η εφαρμογή νέων επιστημονικών μεθοδολογιών για την ενίσχυση της έρευνας και της εκπαίδευσης μέσα από την εφαρμογή σύγχρονων τεχνολογιών στη φωτογραφική αναπαραγωγή, ψηφιοποίηση, καταλογογράφηση, αρχειοθέτηση και διανομή σε ψηφιακή μορφή ιστορικών αρχείων και βιβλιοθηκών. Για την πραγματοποίηση ενός τέτοιου σκοπού απαιτούνται βέβαια ιστορικές, φιλολογικές, παλαιογραφικές και βιβλιοθηκονομικές γνώσεις, αλλά και γνώσεις πληροφορικής κυρίως σε θέματα βάσεων δεδομένων, επεξεργασίας ψηφιακής εικόνας, δικτύων, καθώς και οργάνωσης και διαχείρισης ψηφιακών αρχείων. Ο επιτυχής και παραγωγικός αυτός συνδυασμός γνώσεων καθίσταται δυνατός χάρη στη συνύπαρξη και τη συνεργασία ερευνητών διαφόρων ειδικοτήτων και από διαφορετικά ιδρύματα στο πλαίσιο του Εργαστηρίου. Εξάλλου, η συνεργασία του Εργαστηρίου Ηλεκτρονικής Διαχείρισης Ιστορικών Αρχείων με συναφή ακαδημαϊκά και ερευνητικά ιδρύματα διευκολύνει τον εντοπισμό και τη μικροφωτογράφηση σημαντικών τεκμηρίων της νεότερης ελληνικής ιστορίας και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την περαιτέρω ερευνητική τους αξιοποίηση.

Τελικά με το πέρασμα του χρόνου η δημιουργία της ψηφιακής βιβλιοθήκης ΕΛΛΗΝΟΜΝΗΜΩΝ, αποτέλεσε τον πυρήνα των συλλογών που ενσωματώθηκαν στο πληροφορικό σύστημα ΚΑΤΟΠΤΡΟΝ

ΤΟ ΚΑΤΟΠΤΡΟΝ

Το ΚΑΤΟΠΤΡΟΝ είναι ένα ολοκληρωμένο πληροφορικό σύστημα, το οποίο διαχειρίζεται με ενιαίο τρόπο ιστορικές πληροφορίες, που αφορούν την ελληνική παιδεία, τη φιλοσοφία και τις επιστήμες του 17ου, του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα.

Περιλαμβάνει τρεις μεγάλες κατηγορίες τεκμηρίων:

Έντυπα βιβλία και χειρόγραφα, στα οποία εκφράζεται η πνευματική παραγωγή της περιόδου. Το σύνολο των τίτλων παρατίθεται σε αναλυτικό κατάλογο με όλες τις σχετικές βιβλιογραφικές πληροφορίες. Οι χρήστες του ΚΑΤΟΠΤΡΟΥ μπορούν να πραγματοποιήσουν αναζήτηση με βάση οποιαδήποτε από αυτές τις πληροφορίες. Όλα τα έντυπα βιβλία είναι ψηφιοποιημένα, όπως επίσης και ορισμένα χειρόγραφα. Οι χρήστες μπορούν να πλοηγηθούν στο περιεχόμενό τους, να τα εκτυπώσουν τμηματικά ή συνολικά ή ακόμα να μεταφέρουν στον υπολογιστή τους ένα αντίγραφο σε μορφή PDF.

Βιογραφικές πληροφορίες για τους ελληνόφωνους λογίους, που έζησαν και έδρασαν κατά το 17ο, 18ο και 19ο αιώνα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι βιογραφίες αυτές είναι ολοκληρωμένα κείμενα, που έχουν προκύψει από την επισκόπηση της σχετικής δευτερογενούς βιβλιογραφίας. Σε άλλες περιπτώσεις, υπάρχουν αναλυτικές πληροφορίες για τις μετακινήσεις των λογίων στον ευρύτερο βαλκανικό και ευρωπαϊκό χώρο. Οι χρήστες του ΚΑΤΟΠΤΡΟΥ μπορούν να εκτελέσουν και σε αυτή την περίπτωση αναζήτηση με ποικίλα κριτήρια είτε για να εντοπίσουν τις διαδρομές των λογίων είτε για να προσδιορίσουν τις δραστηριότητές τους σε διάφορες φάσεις της σταδιοδρομίας τους (διδασκαλία, ταξίδια, συγγραφή και έκδοση βιβλίων κ.λπ.)

Αναλυτικές πληροφορίες για τις ελληνικές σχολές και σχολεία, που λειτούργησαν είτε στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είτε στις παροικιακές κοινότητες. Μεγάλο μέρος του σχετικού υλικού αντλήθηκε από το κλασικό έργο του Τρ. Ε. Ευαγγελίδου, «Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας», ένα βιβλίο γραμμένο το 1936, σημαντικό στην εποχή του, οι πληροφορίες του οποίου, όμως, χρειάστηκε να ελεγχθούν εκ νέου. Έτσι, έγινε προσπάθεια να συνδυαστούν οι πληροφορίες αυτές με μαρτυρίες προερχόμενες και από άλλες πηγές.

Ο κατάλογος που έχει προκύψει περιλαμβάνει, εκτός από τις βασικές πληροφορίες για κάθε σχολή (τόπο και περίοδο λειτουργίας, είδος εκπαιδευτικής δραστηριότητας), ονόματα δασκάλων, μαθητών και χορηγών. Οι χρήστες του ΚΑΤΟΠΤΡΟΥ μπορούν και εδώ να πραγματοποιήσουν αναζήτηση με ποικίλα κριτήρια, που αφορούν την εκπαιδευτική δραστηριότητα της εποχής, αλλά επίσης μπορούν να εμπλουτίσουν τα αποτελέσματα της αναζήτησής τους με σχετικές πληροφορίες, τις οποίες θα αντλήσουν από τις δύο άλλες κατηγορίες τεκμηρίων.

ΛΕΞΙΚΑ

Στο πλαίσιο του προγράμματος έχουν καταρτιστεί δύο λεξικά τα οποία αποτελούν εργαλεία στα χέρια του μελετητή-ερευνητή:

Το Ιστορικό λεξικό φιλοσοφικών κι επιστημονικών όρων, αντλεί το υλικό του από ελληνικά φιλοσοφικά και επιστημονικά κείμενα, που τυπώθηκαν μεταξύ 1600 και 1821 και βρίσκονται καταχωρημένα στην ψηφιακή βιβλιοθήκη ΕΛΛΗΝΟΜΝΗΜΩΝ. Περιλαμβάνει όλους τους κύριους όρους φυσικής φιλοσοφίας, μαθηματικών, γεωγραφίας, «εμπορικής επιστήμης», φυσικής ιστορίας και φιλοσοφίας. Οι ορισμοί του λεξικού συντάχθηκαν μέσα από τη συνθετική μελέτη των αποσπασμάτων όπου απαντούν οι σχετικοί όροι, γι’ αυτό και σε πολλές περιπτώσεις καθίσταται αναγκαία η επισήμανση της πολυσημίας των όρων και της μεταβολής του περιεχομένου τους με την πάροδο του χρόνου.

Το Ευρετήριο Επιστημονικών Όρων περιλαμβάνει όλες τις περιπτώσεις εμφάνισης ενός μεγάλου αριθμού σημαντικών επιστημονικών όρων στα έργα φυσικής φιλοσοφίας του 17ου και του 18ου αιώνα. Το αποτέλεσμα αυτό επιτυγχάνεται χάρη σε ειδικό λογισμικό που επιτρέπει την αναγνώριση λέξεων μέσα στις ψηφιοποιημένες εικόνες των βιβλίων της βιβλιοθήκης ΕΛΛΗΝΟΜΝΗΜΩΝ. Οι όροι που εντοπίζονται συνδέονται αυτόματα με τις σελίδες των έργων στα οποία απαντούν. Έτσι, ο ερευνητής όχι μόνο είναι σε θέση να γνωρίζει την ύπαρξη και τη συχνότητα χρήσης διαφόρων επιστημονικών όρων, αλλά και να μεταβαίνει στα σημεία όπου εμφανίζεται ο κάθε όρος και να εξετάζει το εννοιολογικό περιβάλλον εντός του οποίου αυτός σημασιοδοτείται. Η χρήση του Ευρετηρίου Επιστημονικών Όρων αναμένεται να συμβάλει αποφασιστικά στη μελέτη της διαμόρφωσης και της εξέλιξης του επιστημονικού λεξιλογίου στην ελληνική γλώσσα. Το Ευρετήριο των επιστημονικών όρων βασίζεται στη συνεχή ανανέωση των ψηφιοποιημένων πηγών του ΚΑΤΟΠΤΡΟΥ και συνδέει δυναμικά τα κείμενα με τους όρους.

ΕΠΙΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Οι πιστοποιημένοι χρήστες του ΚΑΤΟΠΤΡΟΥ μπορούν να εμπλουτίσουν το περιεχόμενό του με παρατηρήσεις και νέες πληροφορίες ή να σχολιάσουν και να διορθώσουν τις ήδη υπάρχουσες. Για το σκοπό αυτό θα πρέπει να εγγραφούν συμπληρώνοντας τα στοιχεία τους στα αντίστοιχα πεδία της σελίδας ο Λογαριασμός μου (η σύνδεση βρίσκεται στο πάνω δεξί μέρος της οθόνης). Όταν λάβουν τη σχετική πιστοποίηση θα είναι σε θέση να στείλουν στο διαχειριστή του συστήματος τις παρατηρήσεις τους, οι οποίες αφού ελεγχθούν από την επιστημονική ομάδα του ΚΑΤΟΠΤΡΟΥ θα αναρτηθούν στην κατάλληλη θέση με τη μορφή επισημειώσεων.

ΕΤΑΙΡΟΙ

Το ΚΑΤΟΠΤΡΟ αποτελεί συνεργασία των:

• ΜΙΘΕ

Επιστημονική επιμέλεια: Κώστας Γαβρόγλου, Μανώλης Πατηνιώτης, Δημήτρης Διαλέτης. Υλοποίηση: Κατερίνα Σούλα, Βασίλης Τσομπανίδης, Ειρήνη Γκουνταρούλη, Αλέξανδρος Αγγελάκης.

• Τμήμα Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών

Επιστημονική επιμέλεια: Γιάννης Ιωαννίδης και Μιχάλης Χατζόπουλος. Υλοποίηση ολοκληρωμένου σύστηματος και διαδικτυακής εφαρμογής: Κατερίνα Ιατροπούλου, Αντώνης Λεμπέσης, Ναταλία Μανωλά, Δημήτρης Παπάρας, Βασίλης Στούμπος, Μάριος Τριβιζάς. Επιστημονική επιμέλεια: Σέργιος Θεοδωρίδης. Υλοποίηση του συστήματος σάρωσης και αυτόματης αναγνώρισης λέξεων για το Ευρετήριο Επιστημονικών όρων: Θωμάς Κονιδάρης, Βασίλης Γάτος.

• Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης: Διονυσία Δασκάλου, Γιάννης Παπαδόγγονας.

http://www.lib.uoa.gr/katoptron/index.jsp

ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ 25.8.1996