Γλώσσα,
ορθογραφία και πολιτική
Γεγονός
είναι ότι όλα ανεξαιρέτως τα πολιτικά και εθνικά ζητήματά μας έχουν μια
γλωσσική παράμετρο
Από την
Aννα Παναγιώτου
Τριανταφυλλοπούλου
Καθηγήτρια Γλωσσολογίας
στο Πανεπιστήμιο Κύπρου
Σκεφτόμουν ότι εδώ και
αρκετούς αιώνες η ζωή μας -των Ελλήνων- ορίζεται ή καθορίζεται εν πολλοίς από
ζητήματα - το ανατολικό ζήτημα, το μακεδονικό, το κυπριακό, το γλωσσικό ζήτημα.
Όχι πως άλλοι λαοί δεν ταλανίζονται από ζητήματα εθνικά, γλωσσικά, πολιτικά.
Γεγονός είναι ότι όλα ανεξαιρέτως τα πολιτικά και εθνικά ζητήματά μας έχουν μια
γλωσσική παράμετρο, ενώ όλα τα γλωσσικά ζητήματα έχουν μια πολιτική και
κοινωνική συνισταμένη πολύ σημαντική. Εξ όσων μπορούμε να κρίνουμε, από την
αρχαιότητα οι γλωσσικές και ορθογραφικές αλλαγές είχαν σαφείς πολιτικές
συνδηλώσεις· γλώσσα και γραφή αποτελούσαν κατεξοχήν στοιχεία ταυτότητας, άρα
και διάκρισης έναντι του «άλλου», όπως και αν αυτός οριζόταν. Στο σύντομο
κείμενο που ακολουθεί, θα αναλύσουμε ορισμένες γλωσσικές και ορθογραφικές
μεταρρυθμίσεις στην αρχαιότητα σε σχέση με τον χρόνο και τις ιστορικές
περιστάσεις, και θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τις πολιτικές και άλλες
παραμέτρους τους.
Στο βασίλειο της Πάφου
στην Κύπρο παρατηρείται κατά τη διάρκεια της Κλασικής Περιόδου συστηματική και
οργανωμένη παρέμβαση της κεντρικής Αρχής σε θέματα γραφής, ένα είδος γλωσσικής
πολιτικής. Η αξιοσημείωτη αυτή πολιτική εκφράζεται με μεταρρύθμιση της γραφής,
δηλαδή του παφιακού συλλαβαρίου, στο σχήμα, στον αριθμό και στη φωνητική αξία
των συλλαβογραμμάτων. Κατά τη διάρκεια δε της βασιλείας του τελευταίου μονάρχη
της Πάφου, Νικοκλέους (±325-309 π.Χ.), παρουσιάζεται τάση συντηρητικότερης
ορθογράφησης σε σχέση με τα επίσημα κείμενα των προκατόχων του. Παρατηρείται
επίσης επανεισαγωγή αρχαϊζόντων τύπων, μάλιστα με κάθαρση μη παφιακών
διαλεκτικών τύπων.
Είναι προφανές ότι κατά τη
διάρκεια του ανηλεούς πολέμου των διαδόχων, ένα από τα θέατρα του οποίου υπήρξε
η Κύπρος, η βασιλική γραμματεία της Πάφου έκανε συνειδητή προσπάθεια στροφής σε
πιο συντηρητικό (ορθογραφικώς, γραμματικώς και λεξιλογικώς) γραπτό λόγο,
επιλέγοντας τοπικά «παλαιικά» διαλεκτικά στοιχεία. Αυτός ο αρχαΐζων λόγος
συμβόλιζε, θεωρώ, εντός και εκτός του βασιλείου, την (επίσημη) προστασία και
προβολή της τοπικής ιδιαιτερότητας και ανεξαρτησίας του βασιλείου κατά τα
τελευταία δραματικά χρόνια, πριν η Πάφος, όπως όλα τα τοπικά βασίλεια της
Κύπρου, χάσει διά παντός την ανεξαρτησία της με την ενσωμάτωση όλης της νήσου
στο βασίλειο του Πτολεμαίου Α΄.
Οπως είναι γνωστό, το
403-402 π.Χ., κατόπιν εισηγήσεως του Αρχίνου «?κ Κοίλης», εγκαταλείπεται στην
Αθήνα με επίσημη απόφαση των Αρχών το τοπικό (αττικό) αλφάβητο και υιοθετείται
ένα ιωνικό. Είχαν προηγηθεί η συντριβή της Αθήνας από τις δυνάμεις της
σπαρτιατικής συμμαχίας, που σήμανε το τέλος του σχεδόν τριακονταετούς
Πελοποννησιακού Πολέμου (404 π.Χ.), η παράδοση της πόλης στους Λακεδαιμονίους,
η ανάληψη της εξουσίας την ίδια χρονιά από τους επονομασθέντες Τριάκοντα
(Τυράννους) με την υποστήριξη της Σπάρτης. Κατά τη διάρκεια του καθεστώτος
αυτού, εκατοντάδες Αθηναίοι εκτελέσθηκαν, δημεύθηκαν περιουσίες, πολλοί
αυτοεξορίστηκαν·· επακολούθησε στάση. Η δημοκρατία αποκαταστάθηκε στα τέλη του
θέρους του 404. Προκηρύχθηκε αμνηστία ύστερα από ενέργειες του δημοκρατικού
πολιτικού και στρατηγού Θρασυβούλου.
Οι προσπάθειες του
τελευταίου για παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων σε ξένους και δούλους συνάντησε
την αντίθεση του προαναφερθέντος Αρχίνου, που ανήκε στην ίδια παράταξη. Αυτός ο
Αρχίνος, προφανώς κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου του 403, «επί άρχοντος
Ευκλείδου», όπως ιστορεί ο Θεόπομπος, εισηγήθηκε την εισαγωγή του ιωνικού
αλφαβήτου σε αντικατάσταση του αττικού. Ιωνικά αλφάβητα (ιδιαίτερα της Μιλήτου)
ήταν, βεβαίως, εν χρήσει σε ιδιωτικά κείμενα της Αττικής αρκετά νωρίτερα, αλλά
είναι ενδιαφέρον ότι η ίδια η αθηναϊκή πολιτεία λαμβάνει επίσημη σχετική
απόφαση, ύστερα από μακρά πολεμική περιπέτεια, ήττα, απώλεια της ηγεμονικής
θέσης της, την επαύριον της αποκατάστασης της δημοκρατικής ομαλότητας. Με
απασχολεί εδώ και χρόνια η συγκυρία·· πιθανολογώ ότι η υιοθέτηση ενός ιωνικού
αλφαβήτου ήταν όλως συμβολική μιας προσπάθειας της Αθήνας, μετά τον ορυμαγδό,
να αναθερμάνει και να τονίσει τους δεσμούς της με τον ιωνικό κόσμο, τον φυσικό
σύμμαχό της και πνευματικό συνοδοιπόρο - πράξη εξόχως πολιτική.
Όπως, ασφαλώς, ήταν
πολιτική η απόφαση των κεμαλικών Αρχών στην Τουρκία για αλλαγή της γραφής το
1928 και εισαγωγή ενός τροποποιημένου λατινικού αλφαβήτου στη θέση της αραβικής
γραφής - συμβολική των νέων προσανατολισμών, του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους
και του εξευρωπαϊσμού που προώθησε η κυβέρνηση του Μ. Κεμάλ.
Όπως αυτόχρημα πολιτική
ήταν στα καθ’ ημάς η απόφαση της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή για
καθιέρωση της νεοελληνικής ως επίσημης γλώσσας το 1976, δύο χρόνια μετά τη
Μεταπολίτευση και επί των ερειπίων της καθημαγμένης Κύπρου· όπως βεβαίως
πολιτικωτέρα ήταν η απλοποίηση του τονικού συστήματος το 1982, μια από τις
πρώτες και συμβολικές πράξεις της κυβέρνησης του Α. Παπανδρέου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου