Ο ΠΟΛΙΤΗΣ ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ

Ο ΠΟΛΙΤΗΣ ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ

«Θα γίνουμε μια επαρχία και θα μας διοικεί η Ευρώπη»

Ο ανατρεπτικός και επίκαιρος λόγος ενός από τα πιο «ανοιχτά» μυαλά του 20ού αιώνα μέσα από αποσπάσματα κειμένων, σχολίων και συνεντεύξεων του.

ΤΗΣ ΜΑΡΙΝΑΣ ΡΑΛΛΗ

Όσο τρυφερές και κομψές είναι οι μελωδίες του, τόσο ανατρεπτικές και εκρηκτικές ήταν οι πολιτικοκοινωνικές απόψεις του. Σαν πυροτεχνήματα (ή μικρές βόμβες), κατασκευασμένα προσεκτικά με υλικά το στοχασμό και την ακριβολόγο γλώσσα, οι πολιτικές (και όχι μόνο) δηλώσεις του Μάνου Χατζιδάκι έσκαγαν κάθε τόσο στον νυχτωμένο ουρανό της κοινωνίας. Διέγραφαν μια, συνήθως, απρόσμενη τροχιά και, καθώς έσκαγαν μ' ένα ηχηρό «μπαμ», τάραζαν όσους βρίσκονταν απλωμένοι σε οφίκια ή με τα στομάχια γεμάτα «φρεσκοκατεψυγμένα» δόγματα.

Παρακάτω θα διαβάσετε αποσπάσματα από συνεντεύξεις, κείμενα ή δηλώσεις του «πολιτικού όντος» Χατζιδάκι, ο οποίος, σε μια εποχή κατά την οποία, αν δεν ανήκες ψυχή τε και σώματι σε κάποιο κόμμα, δεν είχες καν δικαίωμα δημόσιου λόγου, κατάφερε όχι μόνο να «μιλάει», αλλά και να προκαλεί σκέψεις και έντονες αντιδράσεις. Ο Χατζιδάκις δεν ήταν «δεξιός», ούτε «αριστερός», ούτε χαμένος «κάπου» ασαφώς στο Κέντρο. Μια ιδιοφυής προσωπικότητα δεν γίνεται παρά να μη χωράει σε προκάτ καλούπια. Ανήκε σε ένα χώρο εντελώς δικό του, εκεί όπου η αστική καταγωγή του (και το ανοιχτό μυαλό του) δεν τον εμπόδιζε να «αγαπάει με πάθος», όπως έλεγε, «τους κυνηγημένους, τους ανορθόδοξους και τους αναθεωρητές» και να «περιφρονεί», με την ίδια φλόγα, «τις συνήθειες των πολλών, τη λογική του κράτους και την "ηθική " των συγγενών μου» (βλ. «ηθική» συντηρητική του ψέματος, της «επιφάνειας» και της υποκρισίας).

Στις φράσεις «Αδιαφορώ για τη δόξα», «Πιστεύω στο τραγούδι που μας αποκαλύπτει και μας εκφράζει εκ βαθέων, κι όχι σ' αυτό που κολακεύει τις επιπόλαιες και βιαίως αποκτηθείσες συνήθειες μας» και «Περιφρονώ αυτούς που δεν στοχεύουν στην αναθεώρηση και στην πνευματική νεότητα, τους εύκολα "επώνυμους" πολιτικούς και καλλιτέχνες, τους εφησυχασμένους συνομηλίκους, τη σκοτεινή και ύποπτη δημοσιογραφία καθώς και την κάθε λογής χυδαιότητα» βρίσκεται η «εξήγηση» του τρόπου που έζησε και έδρασε ως δημόσιος άντρας.

Ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν ένα από τα πιο πεφωτισμένα και «ανοιχτά» μυαλά της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ένας στοχαστής που δεν αρκούνταν στην παρατήρηση των γεγονότων, αλλά τολμούσε να δει τα αίτια και να εξοργιστεί με τις συνέπειες τους. Ένας υπερευαίσθητος δέκτης που, λόγω της μεγάλης εσωτερικής καλλιέργειας του, ήξερε, εκτός από τη γλώσσα, να χειρίζεται και τις διαθέσεις, για να ρίχνει ειρωνικούς, ηρωικούς, νηφάλιους ή χιουμοριστικούς κεραυνούς πάνω στα κεφάλια όσων ήταν πολύ ανόητοι ή πολύ ανάλγητοι για να καταλάβουν.

Γι' αυτό και ο θάνατος του άφησε στην Ελλάδα ένα κενό που όλο μεγαλώνει. Και μια αίσθηση μοναξιάς, λες και ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν προσωπικός φίλος και σύντροφος του καθενός μας ξεχωριστά, η φωνή που πάντα θα εξέφραζε την αίσθηση δικαίου που έχουμε μέσα μας, το έντιμο και το βαθιά ανθρωπινό μας.

Από συνέντευξη στην «Καθημερινή» της Κυριακής και την «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία», :

«Ως συμπεριφορά είμαι μεγαλοαστός. Ως καλλιέργεια είμαι ποιητής. Και ως βαθύτερη ιδιοσυγκρασία είμαι λαϊκός.»

Για την ενασχόληση με τα κοινά

Δεν είμαι ένας άνθρωπος που θα δεχτεί συμβατικότητες ούτε τα κακώς κείμενα. Ποτέ δεν θα τα δεχτώ. Η επαφή μου με τα κοινά στην περίοδο της μεταπολιτεύσεως μ' έφερε κατ' ευθείαν αντιμέτωπο με τα κακώς κείμενα, με την αθλιότητα της δημόσιας διοίκησης, με τα συμφέροντα που διέπουν, τα κοινά, με τις μικρότητες των ομάδων. Λοιπόν, έπρεπε δύο τινά να συμβούν: ή να αναδιαβρωθώ και να υπάρξω σε σύμπνοια μαζί τους ή να επαναστατήσω και να έρθω σε σύγκρουση ακόμη και με αυτούς που δεν βλέπανε σαν σοβαρά μειονεκτήματα μέσα στην πολιτεία αυτά που έβλεπα εγώ. Λοιπόν, εγώ, συνεπής με το χαρακτήρα μου, ήρθα σε σύγκρουση, φώναξα, κινδύνευσα να γίνω γραφικός (αυτός είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος που υπάρχει στον τόπο μας: το να σε κάνουν γραφικό να σε κάνουν έναν άνθρωπο που αποδέχονται τις φωνές σου και γελάνε μαζί σου). Όλα αυτά τα κινδύνευσα. Νομίζω ότι σώθηκα την τελευταία στιγμή. Έσωσα τη σοβαρότητά μου και φυσικά απήλθα διά παντός. Δεν θέλω να ξαναυπάρξω στα κοινά, διότι δεν πιστεύω ότι μπορούν να διορθωθούν. (Από συνέντευξη στη Μαρία Ρεζάν, 1984)

 «Δεν μ' αρέσει να παριστάνω τον πολύ Έλληνα. Θέλω να είμαι όσο είμαι. Καιρός είναι η έννοια Έλληνας να δώσει τη θέση της στην έννοια άνθρωπος. Και τότε πιστεύω πως θα συνδεθούμε με μια πιο βαθιά παράδοση που, κατά σύμπτωση, είναι κι αυτή γνησίως ελληνική.»

«Δεν έχουμε πολιτισμό και η απόδειξη είναι ότι έχουμε υπουργείο Πολιτισμού.»

Για την Αντίσταση

Στην ΕΠΟΝ ήμουνα, όπως κάθε νέος εκείνη την εποχή. Ήταν μια εποχή που ο καθένας έδινε τη συμμετοχή του στον αγώνα εναντίον των Γερμανών. Αλλά δεν ήταν μόνο αυτό. Εμείς οι νέοι είχαμε και άλλα κίνητρα συγχρόνως. Ήταν η κλασική επανάσταση που κάνει ο νέος στο σπίτι του, αλλά βρίσκαμε μια νομιμοφάνεια για να την κάνουμε. Η Αντίσταση ήταν μια νομιμοφανής ανταρσία απέναντι στο σπίτι μας. Το ξενύχτι αποκτούσε νομιμότητα. Οι ερωτικές μας ιστορίες το ίδιο. Διότι όλα ήταν συνδεδεμένα με την Αντίσταση.

Ίσως δεν αρέσει στους ανθρώπους η υπενθύμιση αυτή. Στους ανθρώπους αρέσει πάρα πολύ να είναι ηρωικοί, αλλά εγώ πιστεύω ότι δεν υπάρχει μόνο ηρωισμός, υπάρχουν πάρα πολλά κίνητρα σε μια ηρωική πράξη. Πολλές φορές κάποιος γίνεται ήρωας γιατί αγαπάει μια κοπέλα και μετά οι άλλοι διστάζουν να το συνδυάσουν με την αγάπη προς την κοπέλα και αφήνουν μονάχα τον ηρωισμό σκέτο. Λοιπόν, η Αντίσταση και η επιτυχία να μαζέψει όλη τη νεότητα στους κόλπους της δεν ήταν απλώς συνδεδεμένη με την αντίσταση εναντίον των Γερμανών, αλλά και με την κλασική ανταρσία του νέου απέναντι στο σπίτι του. Και ένας από αυτούς τους νέους ήμουνα κι εγώ. (Από συνέντευξη στη Μαρία Ρεζάν, 1984)

Για την Εξουσία

Όλες οι επαναστάσεις καταλήγουν στην κατάκτηση της ανεγκέφαλης κυρίας. Της Εξουσίας. Αυτή η κατάκτηση, ως γνωστόν, δημιουργεί Δίκαιον, μακράν των ονειρικών στόχων μιας επανάστασης. Οι άνθρωποι που προκύπτουν από μια επανάσταση περιέχουν τα ίδια συστατικά με τους αποχωρήσαντες ή τους ηττηθέντες (...). Χρειάζεται ισχυρή παιδεία για ν' ανθέξει κανείς στην έννοια της Εξουσίας και της επιτυχίας.

«Ο αληθινός νέος σήμερα αποκαλείται "αναρχικός" με την ίδια ασυνειδησία που κάποτε απεκαλείτο αριστερός.»

«Είμαι δημοκράτης αστός ουμανιστής και αναθεωρητής της Δεξιάς. Το βέβαιο είναι πως δεν μ' αρέσουν ούτε τα δολάρια ούτε οι Σιβηρίες.»

 «Ποτέ δεν υπήρξα αντικομουνιστής. Εγώ περιέχω και τον αριστερό. Ο αριστερός όμως δεν με περιέχει. Να τι εννοώ αστός. Δεν εννοώ τον έμπορο αυτοκινήτων που ξαφνικά πλούτισε και τα "σπάει" στα νυχτερινά κέντρα.»

Για την Ευρωπαϊκή Ένωση

Ετοιμαζόμαστε για μια άλλου είδους σκλαβιά τώρα. Η ευρωπαϊκή ενότητα τι νομίζετε ότι είναι; Είμαστε ένα κράτος με δύναμη ώστε να μπορέσουμε να επιβάλλουμε απόψεις; Θα γίνουμε μια επαρχία και θα μας διοικεί η Ευρώπη. Και θα 'χουμε μια ψευδαίσθηση ότι συνδιοικούμεθα στην Ευρώπη. Αυτό δεν είναι μια σκλαβιά; Τουλάχιστον με τα κριτήρια που είχαμε επί τουρκοκρατίας. Και πάλι οι εξαιρέσεις επί τουρκοκρατίας υπήρξανε και αναπτυχθήκανε στον ευρωπαϊκό χώρο. Υπάρχει καμία εγγύηση σωστής αναπτύξεως εδώ μέσα στον τόπο αυτό; Ποτέ. Αλλά βέβαια ο τόπος μας προχωράει πάντα με τις εξαιρέσεις του. Έτσι θα προχωρήσουμε και στο μέλλον. Ασφαλώς θα είναι μια μορφή (η σκλαβιά) της ευρωπαϊκής μας θητείας, από την οποία βέβαια δεν θα μπορέσουμε ποτέ να απαλλαγούμε ούτε να ελευθερωθούμε, διότι θα είναι μια επιλογή μας, ενώ επί τουρκοκρατίας έγινε μια υποταγή μας. Αυτή είναι η διαφορά. (Από ραδιοφωνική συνέντευξη, 1990).

«Ο τουρισμός τα κατέστρεφε όλα. Η Ελλάδα έγινε χώρα γκαρσονιών και αγαπητικών.»

«Ελευθεροτυπία» 18/8/1989.

«Νιώθω Έλληνας, αν αυτό σημαίνει Ευρωπαίος. Κι Ευρωπαίος, αν αυτό συμπεριλαμβάνει την ελληνικότητα μου»

Για τη γενιά του

Τα δικά μας «παιδιά της γαλαρίας» (τίτλος ταινίας του Καρνέ) υπήρξαν κι αυτά θεατές από ψηλά, κι από την πιο ασήμαντη και φτηνή θέση, εγκλημάτων που διαδραματίζονται στην ελληνική γη, ανίκανα να ορίζουν και ν' αλλάζουν τη μοίρα των όσων έγιναν και γίνονται στον τόπο (...). Μετά τον πόλεμο ξανάρθαν τα φαντάσματα κι άρχισαν να πλαστογραφούν για άλλη μία φορά την ελληνική ιστορία. Και τα παιδιά που πολέμησαν κι ονειρεύτηκαν, γίναν παιδιά της γαλαρίας, όσα δεν διώχτηκαν και δεν εξαφανίστηκαν στις φυλακές και στα ξερά νησιά του Αιγαίου (...). Τα παιδιά της γαλαρίας δεν ήσαν φαύλα, δεν ήσαν Χίτες, δεν ήσαν ανώμαλα με τον φασισμό στο 'να πλευρό τους. Δεν συμβιβάστηκαν με τους νικητές Γερμανούς, δεν υπήρξαν «πατριώτες» με το περιεχόμενο του χωροφύλακα και του μπράβου. Είχαν τη σκέψη όργανο, τα μάτια υγρά κι ακούραστα να βλέπουνε τον κόσμο και την ψυχή παρθενική και απροσάρμοστη, στη μεταπολεμική ελληνική αθλιότητα.

(...) Τα παιδιά της γαλαρίας σήμερα έχουνε γκρίζα ή άσπρα μαλλιά. Όσα απόμειναν ξέχασαν τα όνειρα τους, έχουν συμβιβαστεί οριστικά με ό,τι ορίζει τη μοίρα τους έξω από αυτούς. Μονάχα μερικοί, ανάμεσα σ' αυτούς κι εγώ, με πείσμα κι επιμονή θυμούνται και εννοούν να θυμίζουν. Κι όσο βαστάξει ετούτο το παιχνίδι... (Περιοδικό «Το Τέταρτο», Ιούλιος 1985)

Για ένα μάθημα ζωής

Ο πατέρας μου δεν με χτυπούσε ποτέ. Μ' έδειρε μόνο μία φορά όταν μίλησα άσχημα σε μια γυναίκα του σπιτιού. Και με υποχρέωσε να της φιλήσω τα πόδια. Πιστέψτε με, το 'κανα χωρίς δυσαρέσκεια, νιώθοντας πως έπρεπε να το κάνω. Από τότε σέβομαι πάντα τα αιτήματα των εργαζομένων, τον οποιονδήποτε εργαζόμενο.

«Η σημασία της καθιέρωσης της δημοτικής σαν επίσημης γλώσσας του κράτους είναι τεράστια. Ο τραμπουκισμός και οι παρακρατικοί μένουν χωρίς επίσημη γλώσσα.»

«Νιώθω Έλληνας, αν αυτό σημαίνει Ευρωπαίος. Κι Ευρωπαίος, αν αυτό συμπεριλαμβάνει την ελληνικότητα μου»

«Κ» της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ : Αφιέρωμα στο Μάνο Χατζιδάκη Τ.379/Σεπ.2010