Γ. Α. ΛΕΟΝΤΑΡΙΤΗ : Μακάριος: «Δεσμευμένη ανεξαρτησία»

Μακάριος: «Δεσμευμένη ανεξαρτησία»

Το Σεπτέμβριο του 1958, ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος ξάφνιαζε την Αθήνα και τη Λευκωσία, με μια αιφνιδιαστική πρόταση λύσεως του Κυπριακού, τη δεσμευμένη ανεξαρτησία...

Του Γ. Α. ΛΕΟΝΤΑΡΙΤΗ

Ο Σεπτέμβριος του 1958, ήταν εξαιρετικά δύσκολος τόσο για την Κύπρο, όσο και για την Ελλάδα. Ο Μακάριος που μετά την επιστροφή από την εξορία του διέμεινε τότε στο ξενοδοχείο της «Μεγ. Βρεταννίας», και συνεργαζόταν καθημερινά με τον πρωθυπουργό Κων. Καραμανλή και την ελληνική κυβέρνηση για το πρόβλημα της νήσου, ανακοίνωσε ξαφνικά μια νέα πρωτοβουλία του, που έπεσε σαν βόμβα, αφού η ελληνική κυβέρνηση δεν είχε ενημερωθεί γι' αυτήν.

Ποια ήταν η πρωτοβουλία; Ο Αρχιεπίσκοπος πιστεύοντας ότι θα εύρισκε περισσότερους υποστηρικτές στα Ην. Έθνη, ανακοίνωσε ότι θα δεχόταν ανεξαρτησία για την Κύπρο, εγκαταλείποντας εντελώς την αυτοδιάθεση (Η Επιτροπή διαδικασίας του ΟΗΕ είχε αποφασίσει να εισηγηθεί την εγγραφή του Κυπριακού χωρίς αντιδράσεις). Στις 16 Σεπτεμβρίου του 1958, ο Μακάριος δέχθηκε στο γραφείο του στην Αθήνα, την αντιπρόεδρο του Εργατικού Κόμματος της Αγγλίας Μπάρμπαρα Κασλ, η οποία είπε ότι θα δεχόταν για την Κύπρο ένα καθεστώς εγγυημένης ανεξαρτησίας από τα Ηνωμένα Έθνη. Ενα μήνα πριν, με την άφιξη στην Αθήνα του πρωθυπουργού Μακ Μίλαν, η ελληνική κυβέρνηση πάλι είχε έλθει σε δύσκολη θέση με τον Μακάριο. Ο Μακ Μίλαν ζητούσε τριμερή διαβούλευση και υποσχόταν στο σχέδιο λύσεως του Κυπριακού, δημιουργία δήμων στις πόλεις. Ο Άγγλος πρωθυπουργός επέμεινε με πείσμα να δεχθεί η Ελλάς τις προτάσεις του. Το ίδιο σταθερός ήταν όμως και ο πρωθυπουργός Κ. Καραμανλής, ο οποίος άρχισε την επίθεση του λέγοντας ωμά στον Βρετανό ομόλογο του:

— Μιλήσατε με τόση ευφράδεια και πειστικότητα, ώστε θα είχα δεχθεί τις απόψεις σας, αν δεν γνώριζα καλύτερα από σας το Κυπριακό... Κι αφού εξήγησε με ισχυρά επιχειρήματα ότι το σχέδιο που πρότεινε η Βρετανία ήταν πολύ επικίνδυνο από κάθε άποψη, πρότεινε να καταλήξουν σε μια διέξοδο με αποικιακό Σύνταγμα που θα προέβλεπε πραγματική αυτοκυβέρνηση, χωρίς μνεία οριστικής λύσεως, ώστε να το δεχθούν οι Κύπριοι.

Ο Μακ Μίλαν έμεινε σκεφτικός. Ύστερα είπε διστακτικά στον Ελληνα πρωθυπουργό, ότι φοβόταν τις αντιδράσεις των Τούρκων. Τότε ο Καραμανλής του παρατήρησε:.

— Το γενεσιουργό σφάλμα, είναι δικό σας. Βάλατε τους Τούρκους να γαβγίζουν και τώρα άρχισαν να δαγκώνουν. Και έτσι είναι δύσκολο να τους συμμαζέψετε. Ποιος όμως, φταίει γι' αυτό;

Παρά την αυστηρή γλώσσα του Καραμανλή και ενώ ο Μακ Μίλαν δεν μπόρεσε να αντικρούσει τα επιχειρήματα του Έλληνα πρωθυπουργού, η Αγγλία ήταν αποφασισμένη να προχωρήσει στα σχέδια της. Η επίσκεψη Μακ Μίλαν είχε όμως για την ελληνική κυβέρνηση μια δυσάρεστη πτυχή άλλης μορφής.

Μήνυμα Παπαπολίτη

Ο αρχηγός της ΕΠΕΚ, Σάββας Παπαπολίτης, έστειλε με πρόσωπο της εμπιστοσύνης του, ένα σημείωμα στον Καραμανλή για να τον προειδοποιήσει για μια απρόοπτη ενέργεια που ετοίμαζε ο Αρχιεπίσκοπος. Γράφει σχετικά γι' αυτό το θέμα ο Ευάγγελος Αβέρωφ: «...Ο Σάββας Παπαπολίτης διεμήνυσε τότε στον Καραμανλή, ότι ο Αρχιεπίσκοπος επρόκειτο την επομένη να κάμει δηλώσεις, να κατηγορήσει την κυβέρνηση για κακό χειρισμό του θέματος, να διαχωρίσει τις ευθύνες του και να προκαλέσει κυβερνητική κρίση. Ο Καραμανλής κάλεσε αμέσως τον Αρχιεπίσκοπο στο υπουργείο Εξωτερικών και τον δέχθηκε παρουσία του Κων. Τσάτσου, που με αναπλήρωνε στη διεύθυνση της εξωτερικής πολιτικής. Τον ρώτησε αν είχε σημειωθεί καμιά διαφωνία στο χειρισμό του θέματος. Η απάντηση ήταν αρνητική. Τότε του είπε, ότι αν ήταν έτσι, θα συνέχιζε τις κοινές προσπάθειες για να επιτευχθεί το καλύτερο. Αν όμως διαπίστωνε διαφωνία, θα την έθετε μπροστά στο λαό με εκλογές, ώστε να αποφασίσει η μόνη κυρίαρχη εξουσία. Ο Αρχιεπίσκοπος κατάλαβε γιατί τον κάλεσε ο πρωθυπουργός, δήλωσε ότι δεν υπήρχε διαφωνία, εκτός ίσως ως προς το θέμα αποχωρήσεως από το NATO. Όταν ο Καραμανλής του εξήγησε, γιατί, αυτό δεν μπορούσε να γίνει, ο Μακάριος δήλωσε ότι καταλαβαίνει και ότι χωρίς διαφωνίες έπρεπε να συνεχίσουν τον κοινό αγώνα...».

Σχέδιο ανεξαρτησίας

Στην αντιπρόεδρο λοιπόν του Εργατικού Κόμματος, την Μπάρμπαρα Κασλ, ο Μακάριος είπε ότι θα δεχόταν για την Κύπρο ένα καθεστώς εγγυημένης ανεξαρτησίας από τα Ην. Έθνη. Ο Μακάριος έθετε και επίσημα τη νέα θέση, προς την οποία είχε αρχίσει να προσανατολίζεται, από τη στιγμή που απελευθερώθηκε από τις Σεϋχέλλες. Η αλλαγή αυτή της θέσεως του Μακαρίου, έπεσε σαν βόμβα, γιατί έμενε στην άκρη το αίτημα της αυτοδιαθέσεως που έλεγαν ότι θα είχε σαν συνέχεια την Ένωση. Ο Αρχιεπίσκοπος συζήτησε το σχέδιο του με την Μπάρμπαρα Κασλ, σε τρεις συναντήσεις του που έγιναν, όταν η Αγγλίδα πολιτικός επισκέφθηκε την Αθήνα και κατά την επιστροφή της από την Άγκυρα, και τη Λευκωσία. Η ίδια μάλιστα υπέβαλε το σχέδιο του Μακαρίου τόσο στον κυβερνήτη της Κύπρου Μάικλ Φουτ, όσο και στον πρεσβευτή της Αγγλίας στην Αθήνα. Την πρόταση του Μακαρίου στον Άγγλο πρεσβευτή, συνόδευσε και με δική της έκκληση όπως αναβληθεί η εφαρμογή του σχεδίου Μακ Μίλαν, και μελετηθεί το σχέδιο του Μακαρίου. Ποιο ήταν όμως το σχέδιο αυτό; Σύμφωνα με τις δηλώσεις της Μπ. Κασλ στις 22 Σεπτεμβρίου στο Λονδίνο, ο Αρχιεπίσκοπος ανέφερε στην πρόταση του: «...Όθεν εισηγούμαι όπως κατόπιν καθορισμένης περιόδου αυτοκυβερνήσεως, η Κύπρος καταστεί ανεξάρτητον κράτος μη συνδεόμενος ούτε με την Ελλάδα ούτε με την Τουρκία. Είμαι έτοιμος να αποδεχθώ την ίδρυσιν ανεξαρτήτου κράτους με την Ελλάδα είτε διά διαμελισμού είτε δι' οιουδήποτε άλλου τρόπου, εκτός εάν τα Ηνωμένα Έθνη ενέκριναν μεταβολήν, η δε παραμονή της νήσου εντός της (Βρεταννικής) Κοινοπολιτείας, δεν είναι ασυμβίβαστος με το υπ' εμού προτεινόμενον καθεστώς...».

Η πρόταση του Αρχιεπισκόπου προκάλεσε αμέσως αντιδράσεις. Από τους πρώτους που αντέδρασαν, ήταν ο συνεργάτης του στην Εθναρχία Νίκος Κρανιδιώτης και η ελληνική κυβέρνηση, γιατί όπως έλεγε ο Ευαγ. Αβέρωφ, δεν είχε ενημερωθεί για τη νέα πρωτοβουλία του Μακαρίου. Κρανιδιώτης και Αβέρωφ πίστευαν ότι η Μπ. Κασλ δεν ήταν το κατάλληλο πρόσωπο για υποβολή της νέας προτάσεως στη βρετανική κυβέρνηση, ενώ από την άλλη, ο Μακάριος θα μπορούσε να κρατήσει μυστικό το χαρτί του, για τη συνέλευση του ΟΗΕ, όπου θα συζητείτο το Κυπριακό, και να το χρησιμοποιήσει σαν «υποχώρηση» κατά τις σκληρές διαπραγματεύσεις που θα γίνονταν στην έδρα του ΟΗΕ.

Ο Νικ. Κρανιδιώτης θυμόταν γι' αυτό το θέμα: «Το βράδυ της 22ας Σεπτεμβρίου 1958, ανεβαίνοντας στην οδό Πανεπιστημίου, πέρασα από τη "Μεγάλη Βρεταννία" να δω τον αρχιεπίσκοπο. Συνάντησα τον Σπύρο Κυπριανού, ο οποίος σε σχετικές ερωτήσεις μου, είπε ότι ο αρχιεπίσκοπος είχε πάει στην Εκάλη (όπου του είχε παραχωρηθεί για το καλοκαίρι εκείνο μια έπαυλη) και ότι μόλις προ ολίγου είχε δώσει στην Μπάρμπαρα Κασλ μια συνέντευξη. Ζήτησα και είδα το κείμενο της συνεντεύξεως, και ομολογώ ότι έμεινα κατάπληκτος. Έφυγα αμέσως για την Εκάλη, όπου συνάντησα τον Μακάριο να βηματίζει ανήσυχος στη βεράντα του σπιτιού του. Επηκολούθησε μια έντονη συζήτηση σχετικά με το περιεχόμενο της συνεντεύξεως, την οποία εγώ θεωρούσα άκαιρη, πρώτα γιατί επέκειτο συζήτηση του Κυπριακού στα Ην. Εθνη (και θα μπορούσε να παραμείνει σαν εφεδρία) και δεύτερο γιατί η Κασλ που ήταν τότε αντιπρόεδρος του Εργατικού Κόμματος, ανήκε στην αντιπολίτευση και δεν ήταν ο κατάλληλος τρόπος υποβολής μιας τέτοιας προτάσεως στη βρεταννική κυβέρνηση. Ο Μακάριος συμμερίστηκε αμέσως τους ενδοιασμούς μου και μου απεκάλυψε πως το είχε κάμει σε αντιπερισπασμό του σχεδίου Μακ Μίλαν. Ύστερα από αυτό, ο αρχιεπίσκοπος μου είπε ότι την επομένη θα υπέβαλλε επίσημα την πρόταση στην αγγλική κυβέρνηση μέσω της βρετανικής πρεσβείας των Αθηνών...».

«Λαθεμένη εκτέλεση»...

Ο Ευάγγελος Αβέρωφ έγραφε στις αναμνήσεις του, γι' αυτήν την ενέργεια του αρχιεπισκόπου: «Στις 20 Σεπτεμβρίου, ο Μακάριος αιφνιδιαστικά και προφανώς από αγωνία, έκανε μια ενέργεια, σωστή στην ουσία της, πολύ λαθεμένη στην εκτέλεση της. Δήλωσε στο σημαίνον στέλεχος του Εργατικού Κόμματος της Αγγλίας, τη βουλευτή Μπάρμπαρα Κασλ, που πάντα μας βοηθούσε, ότι δεχόταν ως λύση του Κυπριακού τη δεσμευμένη ανεξαρτησία. Ενέργεια σωστή στην ουσία, γιατί όπως και η Ένωση, ήταν και η Ανεξαρτησία λύση απόλυτα ικανοποιητική για τους Ελληνοκυπρίους και τον Ελληνισμό γενικότερα.

Και ακόμα γιατί ήταν διέξοδος, η οποία στη διεθνή κοινωνία μπορούσε να σταθεί εμπόδιο μεγάλο για την παραδοχή του σχεδίου Μακ Μίλαν. Ενέργεια όμως λαθεμένη στην εκτέλεση. Και τούτο, ανεξάρτητα κι από το ότι τη λύση αυτή, και μάλιστα με αδέσμευτη ανεξαρτησία, μπορούσαμε άνετα δέκα μήνες πριν να τη στηρίξουμε σε απόφαση του ΟΗΕ που εξασφαλιζόταν με την πρόταση Μένον. Κι' ανεξάρτητα ακόμα κι από το ότι αιφνιδίαζε και εξέθετε την ελληνική κυβέρνηση, που κατά κύριο λόγο χειριζόταν το θέμα με τις ξένες κυβερνήσεις.

Ήταν κυρίως λαθεμένη η εκτέλεση, γιατί μια τέτοια βασική στροφή, μια τέτοια λύση, μπορούσαμε να την προετοιμάσουμε διπλωματικά, μπορούσαμε να την εμφανίσουμε ως πρόταση των καταλληλότερων τρίτων (π.χ. του Χάμερσκελντ και του Σπάακ, ή δυο - τριών ουδετέρων κυβερνήσεων), ως πρόταση, που έπειτα από δήθεν δισταγμούς θα προσπαθούσαμε να πείσουμε τον Αρχιεπίσκοπο να τη δεχτεί. Και έτσι θα ήταν δυνατός και αντάλλαγμα να πετύχουμε και πολλές υποστηρίξεις να έχει η νέα πορεία μας. Έτσι, όπως έγινε η πρόταση για δεσμευμένη ανεξαρτησία, έχανε ένα μεγάλο μέρος της αποτελεσματικότητας της.

Και όχι μόνον αυτό, αλλά προκαλούσε αντιδράσεις που περιόρισαν και δυσκόλεψαν τις κινήσεις του Αρχιεπισκόπου. Σε λίγο, δημόσια και με οξύτητα, τον επέκριναν ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο Μητροπολίτης Κυρήνειας Κυπριανός και σοβαρά όργανα της κοινής γνώμης, γιατί είχε εγκαταλείψει το αίτημα-δικαίωμα της Ενώσεως...».

Ο Καραμανλής προσπάθησε να βοηθήσει τον Μακάριο στη δύσκολη αυτή στιγμή. Γεγονός πάντως ήταν, ότι εξαιτίας της θέσεως του Αρχιεπισκόπου, άρχισε σοβαρή διάσπαση στους κόλπους του Κυπριακού Μετώπου. Ο Μητροπολίτης Κυπριανός που βρισκόταν στην Αθήνα εξόριστος και αυτός μετά την επιστροφή του από τις Σεϋχέλλες, έσπευσε να χαρακτηρίσει τη νέα θέση του Μακαρίου, ως «απαράδεκτη». Σε δήλωση του που έστειλε στις εφημερίδες, ο Κυπριανός ανέφερε: «Το βρετανικό σχέδιο δύναται τώρα να εξουδετερωθεί εάν η ελληνική κυβέρνησις είναι έτοιμη να αντιδράσει σφοδρώς. Δι' αγώνος θα ματαιώσωμε το βρετανικό σχέδιον και ουχί διά υποχωρήσεων...». Ο Κηρυνείας Μητροπολίτης που ήταν αντιπρόεδρος της Εθναρχίας, ήταν ασυγκράτητος σε κατηγορίες κατά του Μακαρίου, δεν έκανε καμιά προσπάθεια να συγκαλύψει τα αισθήματα του έναντι της αλλαγής πορείας, και ηρνείτο στον Μακάριο το δικαίωμα να αποφασίζει για το πολιτικό μέλλον της νήσου. Ο Αρχιεπίσκοπος απήντησε τότε στον Κυπριανό με την ακόλουθη δήλωση: «Ο Μητροπολίτης είναι ελεύθερος να έχει οιασδήποτε προσωπικός γνώμας θέλει επί του τρόπου αντιμετωπίσεως του Κυπριακού ζητήματος...».

Ο Μακάριος όμως μιλούσε έχοντας επίγνωση της δυνάμεως του. Εκτός από μια μικρή μειοψηφία, ο υπόλοιπος λαός θα δεχόταν χωρίς διαμαρτυρία και τη νέα γραμμή που θα αποφάσιζε να χαράξει. Έτσι, την ίδια μέρα (24 Σεπτεμβρίου) ο δήμαρχος Λευκωσίας, Θεμιστοκλής Δέρβης, ηγετικός παράγοντας μεταξύ των εκλεγμένων δημάρχων και μέλος του Εθναρχικού Συμβουλίου, ετάχθη με το μέρος του, αναγνωρίζοντας τον σαν τον «ένα και μόνο» που μπορούσε να χαράσσει γραμμή. Υπέρ της ανεξαρτησίας, ετάχθη και το ΑΚΕΛ. Οι ηγέτες της Αριστεράς που είχαν ήδη αλλάξει τακτική έναντι του αγώνος της ΕΟΚΑ, αναγνώριζαν την εθναρχική ιδιότητα του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, και δικαιολογούσαν την απόφαση του να αλλάξει πορεία προς την ανεξαρτησία. Ο «ιστορικός ηγέτης» του ΑΚΕΛ, ο Εζεκίας Παπαϊωάννου, σε δηλώσεις του προς την «Χαραυγή», τόνιζε ότι: «Η Κυπριακή Αριστερά υποστηρίζει τις νέες προτάσεις του Αρχιεπισκόπου και Εθνάρχη Μακαρίου περί ανεξαρτησίας της Κύπρου, ύστερα από μια σαφώς καθοριζομένη περίοδο αυτοκυβέρνησης. Υποστηρίζοντας τις νέες προτάσεις του Μακαριωτάτου, η Κυπριακή Αριστερά και ολόκληρος ο ελληνικός κυπριακός λαός, δεν θα παύσει να αγωνίζεται για την αυτοδιάθεση που αποτελεί την κοινή επιδίωξη και το αναφαίρετο δικαίωμα του Κυπριακού Λαού...».

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 17.9.1994