ΠΕΤΡΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ : Το ελληνικό αλφάβητο

Το ελληνικό αλφάβητο

Η γραφή είναι επέκταση της όρασης, όπως το ένδυμα επέκταση του δέρματος

Γράφει ο ΠΕΤΡΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ*

Άσματα κάθε μορφής (ηρωικά, ερωτικά και πένθιμα) υπήρχαν στα μυκηναϊκά χρόνια, όμως δεν καταγράφηκαν, διαδίδονταν προφορικά. Η συλλαβική πολυπλοκότητα των περίπου 87 συμβόλων της Γραμμικής Β γραφής δεν προσφερόταν για την καταγραφή γεγονότων και συναισθημάτων. Ορισμένες τοιχογραφίες βεβαιώνουν την παρουσία βάρδων στα μυκηναϊκά ανάκτορα, όπως οι μουσικοί στη σαρκοφάγο της Αγίας Τριάδας και ο Λυράρης του ανακτόρου της Πύλου (Εικ. 1). Γνωστός ήταν ο τυφλός ραψωδός Δημόδοκος της «Οδύσσειας» (Θ44.72.261.471.487 και ν28), που τραγουδούσε με τη συνοδεία λύρας άλλοτε τον κρυφό έρωτα της Αφροδίτης και του Άρη (τους αλυσόδεσε στο κρεβάτι ο Ήφαιστος) και άλλοτε την έριδα του Αχιλλέα με τον Οδυσσέα ή την ιστορία του Δούρειου Ίππου, ενώ γύρω του χόρευαν οι νέοι στο νησί των Φαιάκων.

Αοιδός ήταν και ο Φήμιος, που υποχρεώνεται να τραγουδά για χάρη των μνηστήρων στα γλέντια τους στην Ιθάκη, εν απουσία του πλάνητα Οδυσσέα, του οποίου το καράβι είχε ναυαγήσει και τα ανθρωπόφαγα κήτη είχαν κατασπαράξει τους συντρόφους του.

Το ελληνικό αλφάβητο, αμέσως μετά την καθιέρωση του τον 8ο αι. π.Χ., χρησιμοποιείται σε έμμετρους στίχους για να υμνήσει το γλέντι και τον έρωτα, να επαινέσει τον καλό χορευτή, να καταγράψει τα επικά κατορθώματα των ηρώων του Τρωικού Πολέμου σε δακτυλικό εξάμετρο, αντίστοιχο του δεκαπεντασύλλαβου των δημοτικών ασμάτων και κυρίως του συρτού καλαματιανού. Επιδόθηκαν αμέσως οι Έλληνες στην τέχνη των λέξεων μεταφέροντας εικόνες και εκφράζοντας σκέψεις και συναισθήματα.

Τους γοήτευσαν, φαίνεται, και τους συνεπήραν η ανακάλυψη του αλφάβητου και η ευχέρεια πλοκής των λέξεων, ακριβώς όπως των σχημάτων, των χρωμάτων και των όγκων στην τέχνη. Οι πρώτες επιγραφές λειτουργούν όχι μόνο ως περιεχόμενο, ως νόημα, αλλά και ως μέρος της παράστασης. Σύμφωνα με τον Βιενέζο φιλόλογο Albin Lesky, κάποιος μεγαλοφυής ανώνυμος έδωσε στη βορειοσημιτική συμφωνική γραφή εκείνες τις αλλαγές που έκαμαν δυνατή και την καταγραφή των φωνηέντων και οδήγησαν στην ελληνική γραφή. Η ελληνική φωνητική ή φθογγική γραφή (κάθε φθόγγος να παριστάνεται με ιδιαίτερο γράμμα) έχει χαρακτηριστεί είδος επαναστατικής καινοτομίας ως προς τις επιπτώσεις της στον πολιτισμό.

Η γραφή και σε συνέχεια η τυπογραφία, ο τύπος και ο ηλεκτρονικός υπολογιστής έχουν μεταμορφώσει σταδιακά τον πολιτισμό μας. Κατά τον Marshall McLuhan, η γραφή είναι επέκταση της όρασης, όπως το ένδυμα επέκταση του δέρματος και ο τροχός επέκταση του ποδιού.

Ειδικά η προσθήκη των τεσσάρων καθαρών φωνηέντων (α, ε, ι, ο) στα φοινικικά σύμβολα και η παγίωση των 24 γραμμάτων στο ελληνικό αλφάβητο αποδίδεται σε ειδική εγκεφαλική διεργασία των ανθρώπων του Αιγαίου, που ισοδυναμεί με μια μορφή νευροψυσιολογικής μετάλλαξης, κατά τους D. De Kerchhoven και Ch. Lumsden. Ο ρόλος της γραφής αποδείχτηκε καθοριστικός στη δημιουργία και την εδραίωση της πολιτικής ταυτότητας των πόλεων-κρατών στην αρχαϊκή Ελλάδα, μέσα από τα ελαφρώς διαφοροποιημένα αλφάβητα και τα συλλαβάρια.

* 'Ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας

«κυριακάτικη δημοκρατία»