Ο άγνωστος Ηπειρώτης ζωγράφος Ηλίας Καρανίκας

Ο άγνωστος Ηπειρώτης ζωγράφος 

Ηλίας Καρανίκας

Έμαθε μόνος να ζωγραφίζει, για να εκφράσει τον πόνο της απώλειας, τα δεινά των πολέμων και την πίστη για τη σωτηρία της ψυχής. Αγαπούσε την πατρίδα και διέπρεψε ως χειρούργος γιατρός

Γράφει η Αθηνά Σχινά*

Ο Ηλίας Καρανίκας στα έργα του σκηνοθετεί και σκηνογραφεί τις «υποθέσεις παρουσίας των μορφών, που έζησαν κάποτε, αλλά και μπορούν να ζουν για πάντα, μέσα από την Αποκάλυψη. Μέσα από τους πίνακές του εκφράζονται τα «θαύματα και τα οράματα» μιας ιστορικής και μυθοπλαστικής παρακαταθήκης, που αφορά τον βίο και την πολιτεία θεών κι ανθρώπων.

Ο χωροχρόνος λοιπόν των γεγονότων ή των ιστορικών, άλλοτε πάλι, επεισοδίων, που παριστανεται στα έργα του, ταυτίζεται με τον λειτουργικό χωροχρόνο της Ορθόδοξης Εκκλησίας, δηλαδή με τον «νυν και αεί», που τον έχει από παιδί βιώσει ο Ηλίας Καρανίκας, πηγαίνοντας πολύ συχνά στις εκκλησίες του χωριού του, διαβάζοντας (και μεταφράζοντας) θρησκευτικά κείμενα, όπως και βλέποντας (με βαθιά κατανόηση) βυζαντινές εικόνες.

Παρότι έχει εμπνευστεί ο ζωγράφος αυτός από την αρχαία, αλλά περισσότερο από τη βυζαντινή τέχνη, τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της σύνθεσης των έργων του διαμορφώνουν μια ιδιάζουσα υφολογία. Μέσα από αυτήν σημασία αποκτούν οι χωροπλαστικές και, άλλοτε πάλι, οι κτιριολογικές αναφορές, όπως επίσης τα μεγέθη, οι θέσεις, οι κινήσεις και οι συσχετισμοί των μορφών, καθώς τις βλέπουμε μνημειώδεις και στροβιλιζόμενες, υποβλητικές κι εξαϋλωνόμενες, να εμφανίζονται και να αποδημούν, να αποκαλύπτονται και να εξαχνώνονται με μυστήριο και αινιγματικότητα, στο πεδίο «γραφής» που κάθε φορά και διαφορετικά ο ίδιος ο ζωγράφος το ορίζει. Στους πίνακες του επίσης διαμορφώνει διάλογους μέσα από συγκλίσεις και αποκλίσεις, που σχηματίζουν συνομιλίες βάθους και επιφανείας των μορφών (τονίζοντας την ενοποιητική πλοκή της δομοσύστασης κάθε φιγούρας με τις διπλανές της). Και όλα τούτα μας τα παρουσιάζει ο καλλιτέχνης με χρώματα και σχήματα που γίνονται ήχοι και ρυθμοί, μουσικές σχεδόν ανακρούσεις ενός πολυσυλλεκτικού παρελθόντος που γίνεται παρόν, καθαγιάζοντας πόνους και περιπέτειες με μια αβασίλευτη ειρήνη.

Μια ειρήνη ή, ορθότερα, μια γαλήνη, στην οποία υπάρχουν, θαρρείς, εξισορροπημένες και δρώσες αντιθέσεις, που γεφυρώνουν τα διιστάμενα, παράγοντας εικαστικά μια εντελώς δική του σύλληψη. Η συγκεκριμένη σύλληψη εμπεριέχει επιλεκτικά και προσωπικά μετουσιωμένα στοιχεία, του ρεαλισμού, του νεοκλασικισμού, του νεοναϊφ, του μεταρομαντικού κλίματος, του συμβολισμού, του εξπρεσιονισμού (τουλάχιστον ως προς την κινησιολογία των μορφών).

Επικρατέστερη ωστόσο στα έργα του είναι η ατμόσφαιρα του συμβολισμού και του ρομαντισμού, με στοχευμένες αναγωγές προπαντός στο «περιβάλλον» και στον χαρακτήρα των έργων του αγγλικού ρομαντισμού και πρώιμου θα λέγαμε ιμπρεσιονισμού, όπως τον συναντούμε στην ως άνω βορειοευρωπαϊκή σχολή ζωγραφικής του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα.

Τα κλασικίζοντα και νεορομαντικά ζωγραφικά έργα του θεωρούνται μουσειακά στο είδος τους, περιμένοντας την πινακοθήκη που θα ενδιαφερθεί σοβαρά για την ανάδειξη τους, προκειμένου να δωρηθούν.

Πολλά από τα έργα του Καρανίκα, ιδίως όσα αφορούν τα ιστορικά και τα θρησκευτικά θέματα του, παρουσιάζουν αφηγηματικότητα, καθώς ζωγραφίζει επιλεκτικά επεισόδια μίας κάθε φορά «ιστορίας», που ξεκινά από τα επίγεια και περατώνεται στα ουράνια ή αντίστροφα. Με άλλα λόγια, ο Ηλ. Καρανίκας ζωγραφίζει τη μία «περιπέτεια» του βίου μέσα από την άλλη, άλλοτε, πάλι, την εμφανίζει «διαμέσου» της άλλης, προκειμένου να υπαινιχθεί προς τον θεατή των έργων του ότι χαρά χωρίς πόνο, ζωή χωρίς θάνατο και μνήμη χωρίς ζωή δεν υπάρχουν, όπως και αντίστροφα, ζωή χωρίς μνήμη και ανάσταση χωρίς τον θάνατο. Και αυτό το γνωρίζει ο ζωγράφος μέσα από τη σπουδή της βυζαντινής αγιογραφίας.

Εξέφρασε με ποικίλους τρόπους τον διάλογο παρελθόντος και παρόντος, ζωής, θανάτου και υπερβάσεων κάθε είδους μικρότητας.

Για εκείνον η ζωή ήταν ένα αποκαλυπτικό φαινόμενο, από κάθε πλευρά και με όλες τις σημασίες.

Θα ήθελα να επισημάνω και επιπλέον ένα στοιχείο: Ο καλλιτέχνης δεν διδάχθηκε, αλλά όμως μελέτησε για πολλά χρόνια και σε βάθος (εκτός από την ιατρική) τη ζωγραφική, που ήταν και η μεγάλη του αγάπη ή υπήρξε η παρηγοριά και η καταφυγή του. Τα νεοναϊφ στοιχεία που διακρίνουμε δεν αφορούν τόσο το γεγονός ότι ήταν «ασπούδαχτος», γιατί πολλοί «σπουδαγμένοι» καλλιτέχνες δεν έχουν εκφράσει σχεδόν τίποτε άλλο από την δεξιοτεχνία και την ματαιοδοξία τους

Ο Ηλίας Καρανίκας θυμόταν και ξαναζούσε πρόσωπα και γεγονότα καθώς τα ζωγράφιζε. Τα ιχνηλατούσε, τα «συλλάβιζε», θα λέγαμε, τα αναψηλαφούσε -υιοθετώντας την αθωότητα του παιδικού βλέμματος-, τα ανακάλυπτε ξανά εντός του, τα ολοκλήρωνε χωρίς να τα απομαγεύει και τα «ανάσταινε», δικαιώνοντας την παρουσία τους σε αυτή τη γη, μαζί με τη δική του. Τα προσέγγιζε με την άδολη ματιά και την καρδιά μιας ανηλικίωτης και απροκατάληπτης ψυχοσύνθεσης, προσδίδοντας στις μορφές του διάρκεια και θέλοντας να μεταδώσει μέσα από αυτήν μιαν άφθαρτη αθανασία. Μια αθανασία που τη δημιουργούσαν, εκτός από την Ιστορία, οι συγκερασμένες μνήμες του και το απόσταγμα από ένα διαχρονικό συναισθηματικό βάθος, που μέσα από τη ζωγραφική του μετατρεπόταν σε εξαϋλωμένο φορτίο, το οποίο ήθελε ο Ηλίας Καρανίκας να μεταγγίσει στις νεότερες γενιές.

Στην πορτρετογραφία του ο ζωγράφος «αποτυπώνει» την ιδιοσυγκρασία και τα χαρακτηριστικά των προσώπων της οικογένειας του, με έναν νεοναϊφ τρόπο, σαν να τα αναψηλαφεί μέσα από τα χρόνια και να τα χαϊδεύει, περισσότερο με την ψυχή παρά με τα χέρια του, όπως ένα παιδί.

Ο Ηλίας Καρανίκας επιθυμεί να τα ξαναζωντανέψει εντός του, μαζί με την πατρίδα του, την οποία θεωρεί σύστοιχο τους αντικείμενο. Για όποιον αγαπά και αφοσιώνεται στη δικαίωση της παρουσίας όσων έφυγαν, η πατρίδα είναι η οικεία του γη και η οικογένεια του. Το ίδιο ισχύει και αντίστροφα. Την πατρίδα του δηλαδή την εκλαμβάνει -όποιος την αγαπά και θυσιάζεται γι' αυτήν- όπως την οικογένεια του. Τουλάχιστον αυτό θέλει να μας μεταδώσει και μάλιστα σε καιρούς χαλεπούς, όταν, σήμερα, αξίες μεγάλου μέρους της παράδοσης μας αμφισβητούνται ή τίθενται εν αμφιβάλω.

* Κριτικός & ιστορικός τέχνης

«Κυριακάτικη Δημοκρατία»