Ιουλιανά διδάγματα: Παρελθόν και παρόν

Ιουλιανά διδάγματα: Παρελθόν και παρόν

Του ΜΕΝΕΛΑΟΥ ΓΚΙΒΑΛΟΥ 

Αναπληρωτή καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης 

του Πανεπιστημίου Αθηνών

Mέγα ιστορικό βάρος φέρει ο μήνας Ιούλιος… Την αποστασία του 1965, που οδήγησε στη δικτατορία, και το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου, που αποτέλεσε το πρόσχημα για την τουρκική εισβολή και κατοχή ενός τμήματος της Μεγαλονήσου…

Αυτά τα δύο κρίσιμα και καταστροφικά στο αποτέλεσμά τους γεγονότα, αν και τα χωρίζει ο τόπος και ο χρόνος, εντούτοις προήλθαν από την ίδια αυταρχική και αντιδημοκρατική δομή εξουσίας, η οποία εκδηλώθηκε στις δύο αυτές περιπτώσεις με δύο διαφορετικά προσωπεία…

Η Ιστορία δεν μπορεί και δεν πρέπει να αποτελεί απλώς έναν τόπο αναμνήσεων και νοσταλγίας ενός χαμένου παρελθόντος. Η αξία της έγκειται στο γεγονός ότι αποτελεί μια συνεχή οργανική αλυσίδα, ένα πεδίο αναστοχασμού μεταξύ παρόντος και παρελθόντος, ώστε αφενός να κατανοούμε και να αξιολογούμε τις ιστορικές εξελίξεις αλλά και ταυτόχρονα να μπορούμε να δώσουμε νόημα και ερμηνεία στο παρόν που βιώνουμε. Τα διδάγματα της Ιστορίας αφορούν κατ’ εξοχήν το παρόν.

Γιατί θεωρούμε τόσο σημαντικά τα δύο αυτά γεγονότα; Γιατί μπορούν να ασκούν είτε έμμεση είτε άμεση επιρροή ακόμα και στις ημέρες μας;

Στην ιστορική-μεθοδολογική προσέγγιση κατατάσσουμε τα ιστορικά συμβάντα σε δύο κατηγορίες: Στα τυχαία και στα αναγκαία. Ένα τυχαίο ιστορικό γεγονός αποτελεί προϊόν συγκυρίας, εξηγείται από την απλή σχέση αιτίας-αποτελέσματος, εξαντλεί την εμβέλειά του σύντομα. Αντίθετα, ως αναγκαίο χαρακτηρίζεται το ιστορικό γεγονός που παράγεται από βαθύτερες ιστορικοκοινωνικές διεργασίες, που ξεπερνούν τη συγκυρία κι αυτό το γεγονός αφήνει το αποτύπωμά του στη μελλοντική πορεία μιας κοινωνίας, μιας χώρας. Στην περίπτωση αυτή δεν αρκούν οι απλές, λογικές εξηγήσεις. Απαιτείται η κατανόηση και η ανάλυση των ευρύτερων κοινωνικοοικονομικών θεμελίων και των δομών εξουσίας που θα καθορίσουν στην τελική ανάλυση τις εξελίξεις.

Ιουλιανά: Μια στρεβλή δημοκρατία

Μέσα την προσέγγιση αυτή, τα περίφημα «Ιουλιανά» του 1965 δεν ήταν προϊόν ενός ανταγωνισμού προσώπων και φιλοδοξιών στο εσωτερικό της Ένωσης Κέντρου, που οδήγησε στην αποστασία, όπως διατείνονται ορισμένοι.

Στην πραγματικότητα, είχε δομηθεί μετεμφυλιακά ένα ισχυρό αυταρχικό σύστημα εξουσίας με επικεφαλής το παλάτι και με κυβερνήσεις που τελούσαν υπό τον έλεγχό του. Η εξουδετέρωση των αντιφρονούντων μέσω των Σωμάτων Ασφαλείας και του Στρατού αποτελούσε πρωταρχικό καθήκον των κυβερνήσεων αυτών. Όμως δεν αρκούσαν οι επίσημοι μηχανισμοί καταστολής. Δίπλα και σε οργανική σύνδεση με το κράτος και τους μηχανισμούς του δημιουργήθηκε ένα εκτεταμένο παρακράτος, με ανεξέλεγκτες εξουσίες και δράση.

Η απόλυτη και αυταρχικά δομημένη εξουσία του παλατιού διαμόρφωνε το καθεστώς μιας στρεβλής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, ενώ το παρακράτος και οι μηχανισμοί του αποτελούσαν τον ανεπίσημο πόλο της αντιδημοκρατικής εξουσίας.

Ανάμεσα στους δύο αυτούς πόλους αυταρχικής εξουσίας και παρακρατικής παραεξουσίας, οι οποίοι τελούσαν σε πλήρη και αγαστή συνεργασία με τη CIA και ξένες μυστικές υπηρεσίες, βρέθηκε η κυβέρνηση της Ενώσεως Κέντρου… Η δημοκρατική αναλαμπή κράτησε λίγους μήνες… Η πρώτη απόπειρα του τότε πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου να διεκδικήσει το αυτονόητο, να μπορεί δηλαδή να διορίζει τους υπουργούς του, θεωρήθηκε ανατρεπτική του πολιτεύματος πράξη… Οι μηχανισμοί των δύο πόλων παραεξουσίας ήταν άλλωστε έτοιμοι από καιρό για το ενδεχόμενο αυτό.

Εάν δεν υπήρχε η πάνδημη λαϊκή κινητοποίηση, η λαϊκή αντίσταση και αντίδραση, ίσως η αποστασία να είχε πετύχει από την πρώτη της φάση. Αντίθετα, η αποτυχία των αποστατών και το σοβαρό ενδεχόμενο να επανέλθει θριαμβευτικά ο Γεώργιος Παπανδρέου οδήγησε στο απριλιανό πραξικόπημα.

Η δικτατορία ως Plan B της στρεβλής δημοκρατίας

Πρώτη παρατήρηση: Η επιβολή της δικτατορίας αποτελούσε (σύμφωνα με τη σύγχρονη διατύπωση) το Plan B της αυταρχικής δημοκρατίας. Το σύστημα εξουσίας δεν είχε εναλλακτικό σχέδιο σε επίπεδο κοινοβουλευτικών θεσμών. Άλλωστε, τόσο η στάση της ΕΡΕ όσο και των αποστατών απέδειξε ότι ένα μεγάλο τμήμα του τότε πολιτικού συστήματος εχειραγωγείτο εμφανώς από το παλάτι και τους μηχανισμούς του και δεν μπορούσε να αποκτήσει συναίνεση από την κοινωνία για τη στάση του κατά την κρίσιμη εκείνη περίοδο.

Βεβαίως, το Plan B του παλατιού αντικατεστάθη από το Plan C των συνταγματαρχών, με τις ευλογίες της CIA… Αυτό όμως αποτελεί εσωτερική υπόθεση των αντιδημοκρατικών πόλων εξουσίας και των παρακρατικών μηχανισμών τους.

Δεύτερη παρατήρηση: Η δόμηση και η εξέλιξη του μετεμφυλιακού αυταρχικού κράτους, ο ρόλος του παλατιού, του στρατού, η συγκρότηση κρατικών και παρακρατικών μηχανισμών αφορούν σχέσεις και δομές που αναφέρονται στον έλεγχο της πολιτικής εξουσίας και της ιδεολογίας.

Τα οικονομικά συμφέροντα διαδραματίζουν ασφαλώς τον δικό τους σημαντικό ρόλο, βρίσκονται συχνά πίσω από τις εξελίξεις, όμως ο ρόλος τους παραμένει συμπληρωματικός.

Βρισκόμαστε σε μια ιστορική περίοδο όπου η πολιτική εξουσία, είτε στις ήπιες, αυταρχικές της μορφές είτε στην περίπτωση των έκτακτων εξουσιών του κράτους ανάγκης της δικτατορίας, είχε τον πλήρη έλεγχο των εξελίξεων.

Η διαφορά με τη σημερινή εποχή, όπου η αυταρχική, χρηματοπιστωτική-επιχειρηματική εξουσία έχει υποτάξει την πολιτική εξουσία και χειραγωγεί στην πράξη τους φορείς διακυβέρνησης και τα πολιτικά κόμματα, είναι παραπάνω από εμφανής.

Η δικτατορία της 21ης Απριλίου, στην τελική και πλέον εκφυλισμένη της φάση, επιχείρησε και πραγματοποίησε το μείζον ιστορικό έγκλημα σε βάρος της Κύπρου. Το έγκλημα αυτό είχε τεράστιες επιπτώσεις σε εθνικό - γεωστρατηγικό επίπεδο και καθόρισε το μέλλον της Κύπρου μέχρι τις ημέρες μας. Η ίδια αυταρχική δομή εξουσίας και οι μηχανισμοί της, που κατέλυσαν το δημοκρατικό καθεστώς στην Ελλάδα, οδήγησαν σε μια εθνική καταστροφή με ανυπολόγιστες συνέπειες για ολόκληρο τον Ελληνισμό.

Αντλήσαμε πράγματι ουσιαστικά διδάγματα από τις τραγικές αυτές επετείους; Γιατί, στην πράξη, οι επετειακές αναφορές, οι καταγγελίες, οι αφορισμοί κατά των αποστατών, του παλατιού, των συνταγματαρχών δεν αποδείχθηκαν και δεν αποδεικνύονται επαρκείς…

 Η αδύναμη δημοκρατία

Ασφαλώς, η περίοδος της Μεταπολίτευσης εγκαθίδρυσε ένα δημοκρατικό-συνταγματικό καθεστώς, διεύρυνε τα θεσμικά πλαίσια της πολιτικής και κοινωνικής δημοκρατίας, οδήγησε στην επικράτηση μιας ιστορικής, δημοκρατικής κουλτούρας.

Όλη όμως αυτή η θετική και ελπιδοφόρα δημοκρατική πορεία, το ίδιο το δημοκρατικό πλαίσιο λειτουργίας του πολιτεύματος δεν απέκτησαν το αναγκαίο κοινωνικό και πολιτικό βάθος. Η πολιτική - δημοκρατική εξουσία (με όλες τις αδυναμίες της) παρέμενε ισχυρή στα όρια του εθνικού κράτους.

Όταν όμως «έπεσαν τα σύνορα» και το κύμα των μηχανισμών της αγοράς και των νεοφιλελεύθερων στρατηγικών άρχισε να σαρώνει τον δυτικό κόσμο, τότε αποδείχθηκε πόσο ασθενείς και ευάλωτες ήταν οι δομές και τα θεσμικά ερείσματα της πολιτικής εξουσίας.

Σήμερα δεν χρειάζονται τανκς, στρατοί και πραξικοπήματα. Από τις απαρχές της δεκαετίας του 1990 συντελείται ένα διαρκές και σιωπηρό πραξικόπημα σε βάρος της δημοκρατίας και των θεσμών της, σε βάρος της ίδιας της πολιτικής εξουσίας, αφού οι αποφάσεις λαμβάνονται πλέον από μια υπερδομή, που τη συγκροτούν το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο και οι μεγάλες επιχειρήσεις. Ασφαλώς, η δημοκρατία λειτουργεί τυπικά. Όμως πρόκειται για ένα άδειο κέλυφος, για μια τυπική - λειτουργιστική δημοκρατία, που δεν μπορεί να εκπροσωπήσει τα λαϊκά-κοινωνικά συμφέροντα. Το χειρότερο: Αυτή η υπερδομή εξουσίας είναι απρόσβλητη, αόρατη, μη προσεγγίσιμη. Τράπεζες, επιχειρήσεις, οίκοι αξιολόγησης, offshore εταιρείες… Δεν έχουμε απέναντί μας ένα υποκείμενο αλλά μια αόρατη δομή εξουσίας.

Η τύχη ολόκληρων κρατών και λαών εξαρτάται από τις τράπεζες, τους οίκους αξιολόγησης, τη διακύμανση των spreads… και από τις βουλήσεις κάποιων ηγέτιδων ελίτ, που αποτελούν τους πολιτικούς διεκπεραιωτές των συμφερόντων της υπερδομής.

Βιώνουμε και εμείς, και ως Ευρώπη και ως Ελλάδα, τις καταστάσεις αυτές, στον έναν ή στον άλλον βαθμό. Για να επανέλθουμε όμως στο θέμα των ιστορικών αναλογιών του τότε με το τώρα, φαίνεται ότι η Ιστορία όχι μόνο δεν διδάσκει αλλά για ορισμένους αποτελεί ένα βάρος, γι’ αυτό και θέλουν να απαλλαγούν από αυτό. Θέλουν να την αγνοήσουν, να τη διαγράψουν. Στην πατρίδα μας, τα Μνημόνια και η επιτροπεία βρήκαν ένα πολιτικό σύστημα διάτρητο και τα κόμματα της διακυβέρνησης έωλα και χειραγωγούμενα από τα συστημικά, διαπλεκόμενα συμφέροντα, γι’ αυτό και επιβλήθηκαν τόσο εύκολα.

Σήμερα, η συντηρητική-φιλελεύθερη παράταξη εξελίχθηκε σ’ ένα ακροδεξιό - νεοφιλελεύθερο μόρφωμα και σημείο αναφοράς δεν έχει πια το παλάτι αλλά τους δανειστές και την εγχώρια διαπλοκή. Όσο για το ΠΑΣΟΚ, το μεγάλο τμήμα της κομματικής - ηγετικής του ελίτ επετέλεσε μια ιδιότυπη αποστασία και ενσωματώθηκε στο νεοφιλελεύθερο πρότυπο, αποτελώντας σήμερα πολιτική βακτηρία και κομματικό συμπλήρωμα της ΝΔ.

Η Ιστορία ασφαλώς δεν επαναλαμβάνεται. Εξελίσσεται με τη μορφή σπείρας, στον χώρο και στον χρόνο, παράγοντας νέες μορφές, νέα συμβάντα, με το θετικό και το αρνητικό τους κάθε φορά αποτύπωμα.

Όμως υπάρχει ένα κοινό θεμέλιο, μια πρωταρχική αξία, που ο Ιμ. Καντ αποκαλεί «οδηγητικό μίτο» της εξέλιξης της Ιστορίας και των ανθρώπινων κοινωνιών. Κι αυτό το κοινό θεμέλιο κάθε προοδευτικής εξέλιξης δεν είναι άλλο από τη δημοκρατία και τους θεσμούς της. Κι όταν η δημοκρατία σκιάζεται, όταν η λαϊκή κυριαρχία αποδυναμώνεται, όταν οι ανθρωπιστικές-δημοκρατικές αξίες εκπίπτουν, τότε το ιστορικό παρελθόν αποκτά ιδιαίτερη αξία. Γιατί μας βοηθά να συνειδητοποιήσουμε ότι η προάσπιση της δημοκρατίας, της λαϊκής κυριαρχίας, των κοινωνικών αξιών από τις κάθε είδους αυταρχικές εξουσίες δεν αποτελεί ένα τυπικό καθήκον αλλά μια ιστορική δέσμευση, ένα ιστορικό καθήκον που δίνει νόημα στο παρόν και αποτελεί ταυτόχρονα την κύρια προϋπόθεση για να διαμορφώσουμε το μέλλον μας, το μέλλον των παιδιών μας.

ΤΟ ΠΑΡΟΝ