ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΝΔΡΙΑΝΑΚΗ : ΤΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΓΟΡΤΥΝΟΣ

ΤΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΓΟΡΤΥΝΟΣ

Του ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΝΔΡΙΑΝΑΚΗ

1. Πολλοί συγγραφείς στηριζόμενοι σε χωρία του Πλουτάρχου και του Παυσανία δέχονται, πώς οι Κρητικοί έθεσαν τις πρώτες βάσεις της νομικής Επιστήμης. Στο Θάλη ή Θάλητα, που ήταν Κρητικός από την Γόρτυνα αποδίδουν την ηθική και πολιτική οργάνωση της Σπάρτης, όπως στον Επιμενίδη  την Πολιτική Οργάνωση των Αθηνών.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Αιλιανού ο Λυκούργος, πού κατέβηκε στην Κρήτη και μελέτησε τη Νομοθεσία της, κάλεσε το Θάλητα στη Σπάρτη και του ανάθεσε την οργάνωση της. Κατά τον Παυσανία «Θάλητα δε είναι, φησί, Γορτύνιον Πολύμνηστος Κολοφώνιος έπη. Λακεδαιμονίοις είς αυτόν ποιήσας». Επίσης ο Πλούταρχος αναφέρει «ένα τών νομιζομένων εκεί (εις Κρήτην) σοφών και πολιτικών χάριτι καί φιλία πείσας άπέστειλεν είς την Σπάρτην (ο Λυκούργος), Θάλητα, ποιητήν μεν δοκούντα λυρικών μελών και πρόσχημα την τέχνην ταύτην πεποιημένον, έργω δέ όπερ οί κράτιστοι τών Νομοθετών διαπραττόμενον».

Πίστευαν δε οι αρχαίοι, πως ο Μίνωας σαν άλλος Μωυσής ανεβαίνοντας στο «Ιδαίον Άντρον» και συζητώντας με το Δία «απήει συντεταγμένα έχων παραγγέλματα τίνα, ά εφασκεν είναι του Διός προστάγματα».

2. Αποτέλεσμα αυτής της συνεργασίας Θεών και ανθρώπων ήταν να καταρτιστεί το τελειότερο νομικό δημιούργημα της αρχαιότητος, ο Κώδικας της Γόρτυνας. Ο Κώδικας αυτός πού κατά βάση παραμένει ένας ιδιωτικός Αστικός Κώδικας, γιατί πουθενά δεν γίνεται λόγος για Θείο, δημόσιο ή ποινικό δίκαιο, αφού κι' αυτές οι τιμωρίες πού προβλέπονται έχουν ιδιωτικό χαρακτήρα και επιδιώκουν την ικανοποίηση του παθόντος, περιέχει εν τούτοις τις βάσεις του νεωτέρου  Ποινικού  Δικαίου και  παρέχει εξαιρετική προστασία στα ανώτερα έννομα αγαθά. Ολόκληρο το κείμενο του διέπεται από ένα απόλυτο  σεβασμό  στην προσωπική ελευθερία, την όποια ιδιαίτερα προστατεύει και με πραγματικό σεβασμό περιφρουρεί τις ηθικές αρχές.

Έτσι στην Α' στήλη, προβλέπει και τιμωρεί: α) την απαγωγή ελευθέρου ή δούλου για να λάβει μέρος σε δίκη β)  την απαγωγή ελευθέρου  για δουλεία και γ) την απαγωγή ξένου δούλου σαν ιδικού του. Για την πράξη της απαγωγής ο απαγωγέας καταδικαζόταν να πληρώσει στον αντίδικο του αποζημίωση για τον ελεύθερο δέκα στατήρες και για το δούλο πέντε και υποχρεωνόταν συνάμα να απολύσει τον απαχθέντα μέσα σε τρεις μέρες. Κατά τον Πολυδεύκη    «ο χρυσούς    στατήρ δύο ήγε δραχμάς». Γιά την απόδειξη της απαγωγής και του χρόνου διαρκείας αυτής δίδει όρκο ο ίδιος ο δικαστής, σαν αναπλήρωση των    άποδείξεων, όταν δεν υπάρχουν. Συνήθως όμως, όταν δεν υπήρχαν μάρτυρες ο δικαστής επέβαλε όρκο στους παθόντες «ορκιώτεραν έμεν τάν δόλαν». Η κρίση του αποδεικτικού υλικού γίνεται με απόλυτη ελευθερία του δικαστή (Ηθική απόδειξης). Σαν κύρωση δε στη μη συμμόρφωση στο περιεχόμενο της αποφάσεως προβλέπεται ο διπλασιασμός της ποινής (αποζημιώσεως).

Στη Β' στήλη, του Κώδικα της Γόρτυνας γίνεται λόγος περί βιασμού με τις εξής διακρίσεις: α) βιασμός ελευθέρου ή ελεύθερης από ελεύθερο β) ελεύθερου κατά απελεύθερου ή απελεύθερης γ) δούλου εναντίον ελεύθερου ή ελεύθερης. δ) δούλου κατ' απελεύθερου ή απελεύθερης ε) ελεύθερου κατά «οικέως ή οικέας» στ) «οίκέως κατά οίκέω ή οικέας» ζ) ελεύθερου κατά ένδοθιδίας παρθένου 2) δαμασμένης. Οικέτες ήσαν κυρίως γεωργοί που δούλευαν στα κτήματα ως μισθωτές. Ήσαν δ' αυτοί οι προ της Δωρικής κατακτήσεως κύριοι της χώρας. Ο οικέας καταδικάζεται στο διπλάσιο της ποινής του ελεύθερου για το βιασμό του οικέτη. Εάν δούλος βιάοει ελεύθερο ή ελεύθερη η ποινή είναι 200 στατήρες και αν παιδί ή κόρη απελεύθερου 20 στατήρες «αι δέκα δόλος του ελεύθερον ε ταν ελεύθεραν διπλέι καταστάσει», «αι δι κ ελεύθερος Fοικεα ε  Fοικεαν πέντε  δαρκνας».

Ε ν δ ο θ ι δ ί α είναι αυτή πού γεννήθηκε από γονείς αγνώστους και διαμένει μέσα στο σπίτι σαν δούλη. ο Κώδικας τιμωρεί και την απόπειρα βιασμού ελεύθερης γυναίκας με ποινή μειωιιένη1 στο 1/10 της προβλεπομένης στην τελεσμένη πράξη. Στην ίδια στήλη (Β) του Π. Κ. Γ. προβλέπεται και η τιμωρία της μοιχείας στους στοίχους 20 - 45. Οι στοίχοι αυτοί παραφράζονται έτσι «Εί τις την ελευθέραν μοιχεύων αίρεθή εν πατρός ή εν αδελφού ή εν τω ανδρός (οίκω) εκατόν στατήρες καταστήσει. Ει δε την του αφεταίρου δέκα. Ει δε ο δούλος την ελευθέραν διπλήν καταστησει. Ει δε δούλος δούλην πέντε».

Ανεξάρτητα όμως από την ποινή αυτή της αποζημιώσεως, πού επέβαλε ο δικαστής, ο Π.Κ.Γ. έδιδε το δικαίωμα στον απατημένο σύζυγο, ανταποδίδοντας την ύβρη, να φυλακίσει στην ιδιωτική του φυλακή τον ένοχο, αν τον έπιανε αυτόφωρα για ένα χρονικό διάστημα μέχρις ότου γίνει συμβιβασμός επί της ανταποδόσεως. Κατά το χρόνο αυτό γινόταν κύριος του σώματος του μοιχού και μπορούσε να τον κάμει, ό,τι ήθελε. Ίσχυε δηλαδή ό,τι αργότερα και στο Αττικό Δίκαιο σύμφωνα με το όποιο «εάν τις μοιχόν λαβή, ότι αν βούληται χρήσθαι» Ο μοιχός όμως μπορούσε να δώσει εγγύηση και ν' απολυθεί. Αν όμως μέσα σε πέντε μέρες δεν επιτυγχάνε  ο συμβιβασμός, ο σύζυγος ώφειλε να φέρει την υπόθεση στο δικαστήριο. Τούτο εκτός από τη χρηματική ποινή επέτρεπε προς χάρη της ιδιωτικής ικανοποιήσεως και τον δημόσιο εξευτελισμό του μοιχού. Κατά τον Αιλιανό στην Κρήτη «ο μοιχός αλούς ήγετο επί τάς αρχάς και έστεφανούτο ερίω έλεχθείς. Το δε στεφάνωμα κατηγορεί αυτού, ότι άνανδρος εστί και γύννις, και εις γυναίκας μάχλος. Και είσεπράττετο δημοσία εις στατήρας πεντήκοντα και ατιμότατος ήν και ουδενός οι μετή των ποινών». Εδίδετο όμως και στο μοιχό το δικαίωμα ν' απόδειξη, ότι φυλακίστηκε δολίως, οπότε αν το απεδείκνυε κατεδικάζετο ο σύζυγος στην πληρωμή σ' αυτόν 50 στατήρων. Επειδή δε στην περίπτωση της μοιχείας δεν υπάρχουν μάρτυρες επέτρεπε το Δικαστήριο τον όρκο, αλλά για διαβεβαίωση της ειλικρίνειας του δοκιζομένου· χρειαζόταν να επιβεβαιώσουν τον όρκο οι    συνωμότες, των οποίων τον αριθμό όριζε ελεύθερα το Δικαστήριο. Στο Δίκαιο της Γόρτυνας ή μοιχαλίδα έμενε ατιμώρητη,.

Από την μέχρι τώρα ανάπτυξη βλέπομε πόση, πληρότητα έχουν οι σχετικές διατάξεις, πόση δικαιοσύνη είχε καθιερωθεί και ποία λεπτότητα αντιλήψεων και αισθημάτων υπήρχε στο Δίκαιο της Γόρτυνος.

Στην Γ' στήλη του ίδιου Κώδικα βρίσκομε το έγκλημα της υφαιρέσεως. Το έγκλημα αυτό τελείται, όταν η σύζυγος παραλάβει τα πράγματα της και φύγει από το συζυγικό σπίτι, χωρίς τη γνώσης του συζύγου της ή όταν κατόπιν αδείας του δικαστηρίου να χωρίσει την προίκα της σε περίπτωση διαζυγίου ή όταν μετά το θάνατο του συζύγου της, φύγει από το σπίτι και πάρει μαζί της (και στις τρεις περιπτώσεις) πράγματα πού ανήκουν στο σύζυγο της. Για το έγκλημα αυτό επιβάλλεται στη γυναίκα ποινή αποζημιώσεως πέντε στατήρων και υποχρεώνεται να επιστρέψει τα πράγματα πού αφαίρεσε.

Αν όμως επιμένει, ότι δεν πήρε τίποτε πού ν' ανήκει στον άνδρα, υποχρεώνεται από το δικαστήριο να ορκιστεί στη Θεά Άρτεμη. Στο έγκλημα αυτό προβλέπεται και ή τιμωρία των βοηθών (συμμέτοχων) με την ίδια ποινή των πέντε στατήρων. Στην ίδια στήλη Γ' του Π.Κ.Γ. προβλέπεται και η τιμωρία της εκθέσεως παιδιού. Όταν η έκθεση γίνεται από τη μητέρα χωρίς τη συγκατάθεση του πατέρα γίνεται δίκη  εναντίον της μητέρας. Μπορεί όμως να γίνει από τον ίδιο και δίκη εναντίον του τρίτου πού παρελαβε το έκθετο παιδί.

Πάντως στη γυναίκα πού γέννησε   εξώγαμο δίδεται το δικαίωμα να φέρει το παιδί να το    παραδώσει στο σπίτι   τον αίτιου ενώπιον τριών μαρτύρων. Αν  δ'  αυτός αρνηθεί να το παραλάβει τότε της δίδεται το δικαίωμα ή να το παραλάβει η ίδια ή να το εκθέσει

Έκθετο θεωρείται το παιδί,  όταν απομακρύνεται από το σπίτι του πατέρα του ή όταν δεν παραδίδεται σ' αυτόν μετά τη γέννηση του από εξώγαμη μητέρα.

Ο άνδρας για να εξασφαλίσει το παιδί μπορεί από το χρόνο κιόλας της εγκυμοσύνης να κάμει δικαστήριο και να υποχρέωση την έγκυο με χρηματική ποινή - εγγύηση να παραδώσει το παιδί στον άνδρα, όταν γεννηθεί. Η γυναίκα τότε μόνον απαλλάσσεται της ευθύνης, όταν ο άνδρας δεν έχει δικό του σπίτι, στο οποίο να τού πάει το παιδί, εάν απουσιάζει ή να είναι αγνώστου διαμονής.

Στην Δ’ στήλη του Π.Κ.Γ. βρίσκομε τις ποινές της εκθέσεως που είναι 50 στατήρες είτε γυναίκα ελεύθερη ή χωρισμένη έξ αιτίας θανάτου ή διαζυγίου εκθέσει το παιδί της είτε είναι αυτή γυναίκα δούλου ή οικέτις. Η έλλειψη διακρίσεως στην επιβολή της ποινής ίσως οφείλεται στην προηγμένη αντίληψη, ότι σε όλες τις περιπτώσεις υπάρχει η ίδια βαρύτητα της πράξεως, αφού σ' όλες γίνεται έκθεση του παιδιού από την μητέρα του.

Στην Δ' στήλη συναντούμε επίσης την παλακεία η όποια υπήρχε, όταν γινόταν συμβίωση μεταξύ ξένου και αστής γυναίκας, δεδομένου ότι η ένωση αυτή απαγορευόταν. Εν τούτοις η παλακεία αυτή δεν ετιμωρείτο. Προστατεύονταν δε τα παιδιά της ενώσεως αυτής θεωρούμενα ελεύθερα, αν ή γυναίκα ήταν ελεύθερη. Αν όμως ο άνδρας ήταν δούλος τα παιδιά γινόντουσαν δούλοι του πατέρα της γυναίκας.

3. Από τις περιπτώσεις αυτές πού εκθέσαμε παραπάνω, τις οποίες ρύθμιζε το Ποινικό Δίκαιο της Γόρτυνος, κάνομε τις εξής διαπιστώσεις:

α. Ότι σε αντίθεση  με τους άλλους ποινικούς Κώδικες της Αρχαιότητας, όπως ήταν ο Κώδικας του HAMURABI, ο Μωσαϊκός Νόμος, το δίκαιο τού «Ραδαμάνθυος», στους οποίους ίσχυε ο κανόνας της ίσης ανταποδόσεως, του JUS TALIONIS, «οφθαλμόν αντί οφθαλμού» το «αντιπεπονθός» (τού Πυθαγορείου), «το TALE-QUALE» τού Λατίνου, το Δίκαιο της Γόρτυνος είχε φθάσει στο προχωρημένο στάδιο της χρηματικής αποτιμήσεως της πράξεως. Τη χρηματική δε αυτή αποζημίωση καθόριζε το ίδιο το Κράτος με τα δικαστήρια του παίζοντας το ρόλο τού μεσολαβητή ανάμεσα στον παθόντα και το dράστη, για ν' αποφεύγεται ή ατομική εκδίκηση. H χρηματική αυτή αποζημίωση μοιάζει πολύ με τη σημερινή χρηματική ποινή η οποία έχει άμεσο πρόγονο της τη χρηματική αυτή αποζημίωση,

β. Στο Δίκαιο της Γόρτυνος δεν ίσχυαν οι βάρβαρες ποινές. Πουθενά δεν αναφέρεται δικαίωμα θανατώσεως του δράστη από τον παθόντα. Σε όλες δε τις περιπτώσεις προβλέπεται μια διεξοδική διαδικασία πού παρέχει εγγυήσεις και ορθής απονομής της δικαιοσύνης και αντικειμενικής αποδείξεως τόσον της ένοχης όσο και  της αθωότητας τον κατηγορουμένου.

γ. Πρωταρχική θέση έχουν τα εγκλήματα, πού αφορούν την προσβολή της προσωπικής ελευθερίας τού άτομου, της οικογενείας και της ανηλικότητας. Αυτό αποτελεί δείγμα της υψηλής πνευματικής αναπτύξεως των Κρητών της εποχής εκείνης.

δ. Πολλοί θεσμοί τού    σύγχρονου Ποινικού Δικαίου έχουν την βάση τους στο Ποινικό Δίκαιο της Γόρτυνος. Έτσι ο θεσμός της εγγυήσεως, η αρχή της ίσης μεταχείρισης παθόντος και δράστη, της αντιδικίας, των μαρτύρων, τού όρκου, της ηθικής αποδείξεως κλπ. έχουν ιδιαίτερη θέση στον Κώδικα της Γόρτυνος. Επίσης οι οροί τελεσμένο, απόπειρα, συμμετοχή κλπ. βρίσκουν τη ρίζα τους στον Κώδικα αυτό.

Δίκαια λοιπόν υποστηρίχτηκε, ότι το Ποινικό Δίκαιο της Γόρτυνας σαν το πιο προηγμένο Δίκαιο της Αρχαιότητας απετέλεσε τη βάση και το πρότυπο τού νεώτερου Ποινικού Δικαίου και ότι οι Κρήτες νομικοί της εποχής εκείνης γίνηκαν οι δάσκαλοι της Νομικής θεμελιώσεως τού νεώτερου πολιτισμού.

Σημ. Το Ποινικά Δίκαιο της Γόρτυνος χαρακτηρίζει το δίκαιο που ίσχυε σε ολόκληρη την Κρήτη, γιατί η Γόρτυνα ήταν μία από τις κυριαρχούσες πόλεις της Κρήτης, (κατά Σράβωνα (χ. 7) «πόλεις εισίν εν Κρήτη πλείονες μέγιστοι δε και επιφανέσταται τρείς· Κνωσός, Γόιρτυνα, Κυδωνία». Ο Όμηρος την ονομάζει «Γόρτυνα Τειχιόεσσαν» (Ίλ. Β. 646)] μάλιστα δε επί Ρωμαίων η Γόρτυνα έγινε πρωτεύουσα της Κρήτης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 

Αντωνίου Μομφεράτου: Το Δίκαιον της Γόρτυνας 1922. Τυπάλδου: "Ερμηνεία της εν Γόρτυνι της Κρήτης, ευρεθείσης έπιγραιφης, 1887. Κ. Γαρδίκα: Τό έγκλημα της μοιχείας σελ. 16 - 18, Ι. Παπακυριακόπουλου: Ή διαπαρθένευσις κατά το Ελληνικόν Δίκαιον 1943. Glory : La Civilisation Εgeenne 1937 σελ. 166. Merian : Law Code of the Cretan Gortyno (American Journal Archoeol. I 1885, 324 και II 1886, 24. Headlam.: The Procedure of the Gortin Inscr. (Journ. Hell. Stud. X III 843). Bulletin dε Correspondence Hellenique, Mai 1885.

Πηγή:

Κρητική Πρωτοχρονιά 1962