Νίκος Κοσμαδάκης: Το πρώτο παράδειγμα πολιτικής υπακοής

Το πρώτο παράδειγμα πολιτικής υπακοής

Γράφει ο Νίκος Κοσμαδάκης*

Ο πρώτος φιλόσοφος που θέτει άμεσα το ζήτημα της πολιτικής υπακοής είναι ο Πλάτων, ο οποίος παρουσιάζει τις απόψεις του Σωκράτη μέσα από το διάλογο που έχει ο ίδιος με το μαθητή και φίλο του Κρίτωνα. Το πλαίσιο, στο οποίο θα εκτυλιχθεί η συζήτηση, έχει ως εξής: ο Σωκράτης έχει καταδικαστεί εις θάνατο. Ο ίδιος αναμένει την εκτέλεση του μέσα στη φυλακή. Για να εκτελεστεί όμως, πρέπει να λήξουν τα Δήλια και να έρθει το πλοίο με τους Αθηναίους. Δεν μπορεί να εκτελεστεί ο Σωκράτης χωρίς να έρθει το πλοίο. Οι πληροφορίες λένε ότι θα έρθει σε δύο ημέρες. Ενόσω βρισκόταν στη φυλακή ο Σωκράτης, τον επισκέπτεται ο Κρίτων και του λέει πολύ παραστατικά: «Σωκράτη, τα έχω κανονίσει όλα. Έχω δώσει χρήματα στους φύλακες και υπάρχει ένα πλοίο απ' έξω που μας περιμένει ώστε να φύγεις και να γλιτώσεις τη θανατική καταδίκη». Αφού το ακούει αυτό, ο Σωκράτης αρνείται να γλιτώσει την τιμωρία και αναπτύσσει τα επιχειρήματα, γιατί πρέπει να παραμείνει μέσα στη φυλακή και γιατί δεν πρέπει να γλιτώσει τη θανατική καταδίκη.

Το πρώτο επιχείρημα που επικαλείται ο Σωκράτης είναι πως, εάν φύγει λαθραία, τότε θα έρθει ο ίδιος σε αντίθεση με τη ζωή και τη διδασκαλία του. Είναι ένα ζήτημα προσωπικής ηθικής. Στο σημείο αυτό, ο Πλάτων κάνει κάτι εξαιρετικό. Προσωποποιεί τους νόμους (για λόγους δραματικότητας) και λέει ο Σωκράτης στον Κρίτωνα: Εάν έρθουν οι νόμοι αύριο και μου πουν γιατί το έκανες Σωκράτη, εγώ τι θα τους απαντήσω; Θα τους απαντήσω ότι ήταν μία άδικη απόφαση και οι νόμοι με τη σειρά τους θα μου απαντήσουν: Ακόμη κι αν η απόφαση ήταν άδικη, δεν παύει να είναι μια νομότυπη απόφαση. Δηλαδή η απόφαση πάρθηκε από ένα δικαστήριο και οι νόμοι εφαρμόστηκαν. Μπορεί το περιεχόμενο να το αμφισβητείς εσύ και οι φίλοι σου, αλλά δικονομικά είναι μια σωστή απόφαση. Είχες τη δυνατότητα, Σωκράτη, να πάρεις το Λόγο (όπως κι έκανες) και η δικαστική απόφαση ήταν έγκυρη και νόμιμη. Εάν λοιπόν σηκωθώ και φύγω, Κρίτωνα, με τη στάση μου (λέει ο Σωκράτης) υποσκάπτω με την άρνηση μου τα θεμέλια και την υπόσταση της Αθηναϊκής Πολιτείας. Άρα, συμμετέχω με τη στάση μου στο να χάσει η Αθηναϊκή Πολιτεία το κύρος της.

Το δεύτερο επιχείρημα που επικαλείται ο Σωκράτης για την παραμονή του στη φυλακή έχει ως εξής. Πάλι οι νόμοι προσωποποιούνται και λένε στο Σωκράτη: Σωκράτη, Αθηναίος δε γεννήθηκες; Ναι, απαντάει. Κάτω από τους αθηναϊκούς νόμους δεν έζησες; Ναι. Εμείς, οι νόμοι, δε σε αναθρέψαμε, δε σε εκπαιδεύσαμε; Δεν ήμασταν κάτι σαν γονείς σου; Δεν οφείλεις μια μορφή σεβασμού σε μας τους νόμους, ώστε ακόμη κι αν σε αδικήσαμε, εσύ δεν μπορείς να αντιδικήσεις και να ανταποδώσεις το κακό που θεωρείς πως εμείς (οι νόμοι) σου κάναμε. Ακόμη, δηλαδή, κι αν αδικείσαι, δεν είσαι στην ίδια μοίρα με μας τους νόμους και δε νομιμοποιείσαι να ανταποδώσεις το κακό. Εδώ, ο Πλάτων περιγράφει τους νόμους σαν να είναι γονείς, που ο κάθε άνθρωπος έχει ένα καθήκον σεβασμού απέναντι τους. Ο σεβασμός στο γονέα δεν είναι ένα καθήκον σεβασμού, όπως συμβαίνει σε ένα οποιοδήποτε πρόσωπο. Ο σεβασμός οφείλεται σε έναν ειδικό σύνδεσμο οικογενειακό, που έχω εγώ με τους γονείς μου.

Το τρίτο επιχείρημα που θέτει ο Σωκράτης έχει ως εξής: Σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, ο Σωκράτης αποδέχτηκε τους αθηναϊκούς θεσμούς και ζούσε κάτω από αυτούς. Η Αθηναϊκή Πολιτεία επέτρεπε σε όποιον ήθελε να σηκωθεί να φύγει, καθώς οι Αθηναίοι θεωρούσαν προνομία να έχει κάποιος αθηναϊκή υπηκοότητα και όποιος ήθελε μπορούσε να αποποιηθεί την αθηναϊκή του καταγωγή και να φύγει για άλλη πόλη-κράτος. Εκεί, η Αθηναϊκή Πολιτεία είναι πολύ φιλελεύθερη, καθώς σε άλλες πόλεις-κράτη δεν ίσχυε αυτό. Οι νόμοι προσωποποιούνται ξανά και λένε στον Σωκράτη: Σωκράτη, εάν είχες κάποιο πρόβλημα με τη νομοθεσία ή τη λειτουργία των θεσμών, δε σε εμπόδιζε κανένας να φύγεις. Μπορούσες να φύγεις ανά πάσα στιγμή. Με το να μη φεύγεις, έδωσες ένα είδος υπόσχεσης ή συμφωνίας, ώστε εσύ ο ίδιος να ζήσεις κάτω από τους θεσμούς της πόλης. Εάν σηκωθείς και φύγεις, παραβιάζεις τη σιωπηρή αυτή συμφωνία που έχεις κάνει μαζί μας. Δεν τηρείς το λόγο σου.

Το τελευταίο επιχείρημα έχει να κάνει με όλη τη ζωή του Σωκράτη. Ο Σωκράτης ήταν ο πιο δίκαιος Αθηναίος και ένας επιφανής πολίτης. Η διδασκαλία του έχει αφιερωθεί στο πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστε στην πόλη. Εάν λοιπόν φύγει αυτός ο άνθρωπος, θα έχει αρνητική επίπτωση στους θεσμούς και κατ' επέκταση ίσως υπάρξουν μιμητές που ίσως παραδειγματιστούν από τη συμπεριφορά του Σωκράτη.

Ο "Κρίτων" είναι ένα έργο με συγκλονιστική δομή. Είναι ένα έργο που θίγει άμεσα το ζήτημα της υποχρέωσης που φέρει ένας πολίτης να υπακούει στους νόμους του κράτους.

* Ο Νίκος Κοσμαδάκης είναι πολιτικός επιστήμονας (nkosmadakis@ymail.com).

Νέα Κρήτη