ΣΠΙΝΑΛΟΝΓΚΑ : Στον Άγιο των χανσενικών πίσω απ’ τα θαλάσσια τείχη…

Η εορτή του προστάτη Αγίου των χανσενικών της Σπιναλόγκας

    

Η 27^η Ιουλίου είναι μέρα σημαδιακή από την αρχή του περασμένου αιώνα για την οχυρή νησίδα της Σπιναλόγκας, αφού από την πρώτη μέρα κιόλας του εγκλεισμού στη νησί, καθιερώθηκε ως προστάτης άγιος των ασθενών. Παρότι η μικρή εκκλησία πίσω απ’ τα δυτικά θαλάσσια τείχη που "προστάτευαν τους απέξω από τους μέσα", χτίστηκε το 1709 (μόλις 6 χρόνια πριν πέσει η νησίδα στα χέρια των Οθωμανών), μετά από αίτηση των ορθοδόξων κατοίκων της Σπιναλόγκας και την άδεια του Λατίνου Αρχιεπισκόπου, οστόσω συνδέθηκε άρρηκτα με τους χανσενικούς και την ίδια τη νησίδα τον τελευταίον μισό αιώνα της ζωής της. Κατά την αφήγηση του Κωνσταντίνου παπά Εμμανουήλ Μαυρικάκη, "ο παραπάνω ιερέας είχε κάποια διαφορά με κάποιο γαιοκτήμονα, κάτοικο της Σπιναλόγκας. Ο τελευταίος τον οδήγησε στο ανώγειο του κονακιού του. Όταν δε ανέβαινε τη σκάλα, συνοδευόμενος από τον Αγά, πρόσεξε κάτω από τα πόδια του μια πλάκα με το σταυρό και μια επιγραφή από την παλιά εκκλησία. Διασκέλισε το σκαλοπάτι, για να μην πατήσει το Σταυρό που ήταν χαραγμένος πάνω στο σκαλοπάτι. Αφού λογαριάστηκε με τον Αγά, βγήκε από τη Σπιναλόγκα και κατευθύνθηκε προς τη Νεάπολη όπου είχε την έδρα του ο επίσκοπος Τίτος". Σ’ εκείνον ανέφερε την ύπαρξη της επιγραφής.

Ο Επίσκοπος Τίτος έκαμε τις σχετικές ενέργειες και επετράπη στους χριστιανούς που έχτιζαν τη νέα εκκλησία   στα ερείπια της παλιάς ομωνύμου και έβαλαν στη θέση του σκαλοπατιού μια κοινή πλάκα με τη συγκατάθεση του Αγά, και την παλιά επιγραφή την εντοίχισαν στην πρόσοψη, πάνω από την είσοδο της νέας εκκλησίας όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα». Ο Gerola μετέγραψε την επιγραφή διαστάσεων 23Χ27:

«Ούτος ο ναός του αγίου μεγαλομάρτυρος Παντελεήμονος οικοδομήθη υπό εξόδος Ιακώβου Τζυρίτα εις βοήοιαν του οίκου αυτού κατά το ΑΨΘ΄μαύο Θ΄».

Μια περιγραφή του εσωτερικού της εκκλησίας του Αγ. Παντελεήμονος κατά την περίοδο λειτουργίας του λεπροκομείου μας δίνει ο δημοσιογράφος της «Ελευθέρας σκέψεως» το 1928. «Νάτε και την εκκλησία μας, μου λέει ο λεπρός που με ακολουθούσε, όταν περνούσαμε από τη μικρή πλατεϊτσα της Σπιναλόγκας.Μπαίνω μέσα. Πολύέλαιοι πολυτελείας κρέμονται και μεγάλες εικόνες αξίας τη στολίζουν. Τέσσερις σειρές στασίδια παρατηρώ. Ανάμεσα σ’ αυτά βρίσκονται και στασίδια πιο ψηλά και λίγο περιποιημένα… σκαμνιά μπόλικα εδώ κι εκεί. Πολλά απ’ αυτά είναι σημαδεμένα για να γνωρίζονται από τα’ άλλα, με τα αρχικά ψηφία των ονομάτων αυτών που τα χρησιμοποιούν…».

Η μεγάλη μορφή της Σπιναλόγκας ο Επαμεινώνδας Ρεμουντάκης, γράφει στην ανέκδοτη αυτοβιογραφία του:

 

 «Η 27^η Ιουλίου πλησίαζε και έπρεπε να εορτάσωμεν το Σωματείον (σ. σ. το "Σωματείο Αδελδότητας Χανσενικών Σπιναλόγκας ο Άγ. Παντελεήμων") με τρόπο που να ένοιωθαν τα μέλη τη διαφορά από τα μη μέλη. Μετά το μνημόσυνο και τη σχετική βελτίωση της καθαριότητος, οι μη συγγενείς των αρρώστων επισκέπτες επληθύνοντο. Όμως με επληροφόρησαν εγκαίρως εάν ο καιρός το επέτρεπε αρκετοί χωρικοί από την Ελούντα και το Βρουχά θα ήρχοντο στο πανηγύρι της εκκλησίας μας. Συμφωνήσαμε όλοι να παραγγείλομε στο φούρναρη που έμενε στην Πλάκα να μας ετοιμάσει 220 αρτίδια με τη σφραγίδα του πρόσφορου. Από αυτά, τα 165 θα παρέδιδε σε εμάς, τα δε υπόλοιπα θα έμεναν στη βάρκα το πρωί της εορτής και ένα μικρό κιβώτιον λουκούμια μαζί με ένα μπουκάλι τσίπουρο με τέσσερα ποτηράκια για να προσφερθούν στους επισκέπτας και το προσωπικόν. Μετά την θείαν λειτουργίαν πήγαμε στο προσωρινό γραφείο που ήταν ένα παλαιό τούρκικο κατάστημα στον κεντρικό δρόμο, κάναμε αγιασμό και κατόπιν προσφέραμε μαζί με τις ευχές ένα αρτίδιο στο κάθε μέλος. Αφού τελειώσαμε μαζί με τους επισκέπτας πήγαμε στην αγορά, όπου εντεταλμένοι υπάλληλοι πρόσφεραν στους επισκέπτας μας το λουκούμι, το ποτό και το αρτίδιο. Όλοι έμειναν κατάπληκτοι. Επισκέπται και μη μέλη της αδελφότητας, για την πλήρη, μελετημένη και απίστευτα επιτυχημένη οργάνωση της εορτής. Τόσος ήταν ο ενθουσιασμός που δημοσίως δέχτηκα τα συγχαρητήρια του Διευθυντού και των άλλων υπαλλήλων».

Σε κλίμα συγκίνησης ο εσπερινός του Αγ. Παντελεήμονα 

στην οχυρή νησίδα της Σπιναλόγκας 

 

Μέσα σε κλίμα συγκίνησης και με πρωτοφανή στην ιστορία πλήθη κόσμου που συνέρεαν συνεχώς από την Ελούντα, την Πλάκα και τον Άγ. Νικόλαο, τελέστηκε χοροστατούντος του Σεβ. Μητροπολίτου Πέτρας και Χερρονήσου κ. Νεκταρίου, ο εσπερινός του Αγ. Παντελεήμονα, του προστάτη των ασθενών της Σπιναλόγκας. Αισθητή η απουσία των αιρετών της τοπικής αυτοδιοίκησης, που για άλλη μια φορά αποδεικνύονται ουραγοί στα τοπικά ιστορικά και εκκλησιαστικά γεγονότα, που υπερβαίνουν την τοπική κλίμακα και έχουν καταστεί σύμβολα μιας εθνικής υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς.

Ο Μητροπολίτης Πέτρας & Χερρονήσου, που δεν έχει απουσιάσει ποτέ από αναλήψεως των καθηκόντων του, από τη χοροστασία του πανηγυρικού εσπερινού που τελείται κατ’ έτος, αναφέρθηκε για άλλη μια φορά με έναν ορθοτομούντα, συγκινητικό και συγκλονιστικό του λόγο, στους διαχρονικούς συμβολισμούς που κουβαλά η Σπιναλόγκα.

«Όσοι έρχονται εδώ στη Σπιναλόγκα, οι προσκυνητές, και είναι χιλιάδες άνθρωποι που έρχονται όλο το χρόνο, αφού είναι ο μεγαλύτερος χώρος σε επισκεψιμότητα μετά την Κνωσό, όσοι λοιπόν έρχονται εδώ, θέλουμε να φεύγουν δυνατοί. Και κυρίως να παίρνουν ένα μήνυμα: Ότι εδώ, οι αμέτρητοι της Σπιναλόγκας που είναι αοράτως παρόντες, εκείνοι που κείτονται μέσα στο χώμα, είναι εν νεκροί ελεύθεροι και μας δίδουν μηνύματα πνευματικής εν Χριστώ ελευθερίας», είπε μεταξύ άλλων.

«Ευχαριστούμε όλους όσους εκείνους αγαπούν το ΝΗΣΙ. Ευχαριστούμε όλους όσους εκείνους εργάζονται για τη Σπιναλόγκα. Σας παρακαλούμε πολύ, να έρχεστε στη Σπιναλόγκα. Να φέρνετε τα παιδιά σας» ήταν η προτροπή του προς τους πιστούς. 

Ακόμη αναφέρθηκε στην αναγκαιότητα διεθνούς προβολής του μνημείου με την ένταξή του στα μνημεία της UNESCO.

Στο τέλος του εσπερινού όπως συνηθίζει κάθε χρόνο, ο Μητροπολίτης τέλεσε ένα τρισάγιο «μια σπονδή» όπως είπε στη μνήμη όλων εκείνων που μαρτύρησαν πάνω σ’ αυτό το βράχο.

[Η ομιλία του Μητροπολίτη, θα δημοσιευτεί σε επόμενη ανάρτηση του ιστολογίου μας].

Ο ναός του Αγ. Παντελεήμονα είναι ο νεότερος από τους ναούς που σώζονται στην οχυρή νησίδα της Σπιναλόγκας και έχει υποστεί πολλές μετατροπές και προσθήκες σε πρόσφατες περιόδους. Σήμερα αποτελείται από ένα κεντρικό και δύο συμμετρικά πλάγια κλίτη. Το μεσαίο κλίτος καλύπτεται από επικεραμωμένη καμάρα. Στα πλάγια υπάρχουν μονοκλινείς ξύλινες στέγες με βυζαντινά κεραμίδια, χωρίς εσωτερικές οροφές. Όλες οι τοιχοποίίες είναι από λιθοδομή. Η μορφή του ναού είναι απλή. Υπάρχουν όμως κάποια

στοιχεία που δημιουργούν αρκετά προβλήματα οικοδομικών φάσεων και χρονολόγησης. Κατ’ αρχήν είναι φανερό ότι ο ναός κτίστηκε με ένα μόνο κλίτος και μια κόχη ιερού. Το βόρειο διαμέρισμα ήταν βοηθητικό (πλαγιονάρθηκας) και επικοινωνούσε με το κύριο κλίτος με δύο τοξωτά ανοίγματα όπως ακριβώς στον Άγιο Γεώργιο στο ανατολικό μέρος της νησίδας. Οι τεχνίτες που κατασκεύασαν και τους δύο ναούς ήσαν οι ίδιοι, ή, το πιθανότερο, μετέφεραν ακριβώς το σχέδιο του παλαιότερου στο νεότερο. Η διαπίστωση αυτή δίνει τη δυνατότητα να διατυπωθούν κάποιες προτάσεις για την αρχική μορφή του ερειπωμένου σήμερα πρώτου ναού του φρουρίου, του Αγίου Νικολάου. 

Το νότιο τμήμα του ναού του Αγ. Παντελεήμονα, με τοιχοποιίες από μεγαλύτερους και κατεργασμένους λίθους, σχηματίζει αρμό με το κεντρικό και είναι εμφανώς νεότερο. Τα δύο τοξωτά ανοίγματα επικοινωνίας με το κεντρικό κλίτος είναι προφανές ότι διανοίχτηκαν εκ των υστέρων, γι’ αυτό τα εσωράχια τους φέρουν επένδυση από μικρού πάχους λαξευμένους θολίτες, ενώ στα αντίστοιχα βόρεια τόξα υπάρχει στρώμα παλαιάς κεραμοκονίας. Η εντοιχισμένη στη δυτική όψη του κλίτους αναμνηστική επιγραφή αναφέρει «ΩΚΟΔΟΜΗΘΗ ΕΝ ΕΤΕΙ ΣΩΤΗΡΙΩ. 2 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1900», δηλαδή κατά τη διάρκεια της γαλλικής προστασίας.

Η καμάρα του κεντρικού κλίτους, αισθητά οξυκόρυφη , όπως και των υπολοίπων ναών της νησίδας, φέρει προς την πλευρά του ιερού ένα ενισχυτικό τόξο χωρίς υφαψίδια, όμοιας μορφής και στην ίδια θέση με τα σωζόμενα στους δύο προηγούμενους ναούς. Εξωτερικά η καμάρα φαίνεται κυλινδρική, το αρχικό ίχνος της όμως διακρίνεται καθαρά στςι λιθοδομές των όψεων. Προφανώς η καμάρα ήταν αρχικά γυμνή (φαλακρή) κατά την τοπική και την ευρύτερη παράδοση της Ανατολής. Η δοαφοροποίηση ε΄γινε για να προστεθεί η κεράμωση, στη διάρκεια της λειτουργίας του λεπροκομείου, του οποίου ο Άγιος Παντελεήμονας ήταν ο κεντρικός ναός.

Η κόγχη του ιερού δεν είναι εμφανής εξωτερικά, επειδή το βάθος της είναι μικρό και το πάχος του ανατολικού τοίχου υπερβαίνει τα 0,70 μ. Το τμήμα του τοίχου αυτού που ανήκει στο νεότερο νότιο κλίτος διαφοροποιείται αλλάζοντας ελαφρά κατεύθυνση σε σχέση με τον υπόλοιπο.

Οι μονοκλινείς στέγες των δύο πλευρικών διαμερισμάτων αντικατέστησαν κατά την πρόσφατη αναστήλωση τις πλάκες από οπλισμένο σκυρόδεμα με στηθαία, που είχαν κατασκευαστεί κατά τη φάση του λεπροκομείου, πιθανώς σε αντικατάσταση παλαιότερων στεγών. Το μεγάλο πάχος του τοίχου ανάμεσα στο κεντρικό και το βόρειο κλίτος υποδηλώνει πάντως ότι η αρχική κάλυψη του τελευταίου ήταν επίσης θολωτή. Σε κάθε κλίτος αντιστοιχεί από μια πύλη εισόδου. Εκείνη του κεντρικού φέρει διακοσμητικούς πεσσίσκους με απλά επίκρανα και ευθύγραμμο υπέρθυρο, επάνω από το οποίο ανοίγεται τοξοτός φεγγίτης, στη θέση του καθιερωμένου τυφλού τυμπάνου που εμφανίζεται σε άλλους ναούς. Στους πλευρικούς τοίχους υπάρχουν μεγάλα παράθυρα. Ασφαλές στοιχείο για τη χρονολόγηση του αρχικού ναού είναι η επιγραφή, που βρίσκεται σήμερα εντοιχισμένη επάνω από την τοξωτή κεντρική πύλη και αναφέρει τα εξής:

ΟΥΤΟς Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ/ΜΕΓΑΛΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΠΑΝ/ΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ ΟΙΚΟΔΟΜΗ/ΘΗ ΥΠΟ ΕΞΟΔΟΣ ΙΑΚΩΒΟΥ/ ΤΖΥΡΙΤΑ ΕΙΣ ΒΟΗΟΙΑΝ (sic) ΤΟΥ/ ΟΙΚΟΥ ΑΥΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ ΑΨΘ’ ΜΑΥΩ Θ’.

Η επιγραφή αναφέρει ρητά «οικοδομήθη», άρα η χρονολογία 9 Μαίου 1709 αφορά τα εγκαίνια του ναού. Ωστόσο, τα ερωτηματικά σχετικά με το πόσο εφικτή ήταν η ανέγερσή του μετά το 1700 παραμένουν. Είναι γνωστό ότι τα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατίας υπήρξαν για τη Σπιναλόγκα αφάνταστα δύσκολαεπειδή, αρκετά πριν από τον πόλεμο 1714-15, οι τουρκικές αρχές έιχαν απαγορε’υσει κάθε προμήθεια υλικών και αγαθών από την Κρήτη. Τα οικήματα που κατέρρεαν δεν ήταν δυνατόν να επισκευαστούν, από έλλειψη ασβέστη και ξυλείας. Το έργο της ανέγερσης δεν υπήρξε ασφαλώς εύκολο. Είναι εξάλλου χαρακτηριστικό ότι ο ναός κτίστηκε απάνω στα ερείπια του κεντρικού συγκροτήματος στρατώνων, το οποίο φαίνεται ότι είχε ήδη καταρρεύσει χωρίς ελπίδα επισκευής, σηματοδοτώντας έτσι την οριστική επικράτηση του ορθοδόξου κρητικού έναντι του βενετικού στοιχείου στην κοινότητα της Σπιναλόγκας.

Κατά την αποκατάσταση του ναού, το 1990-91, αφαιρέθηκαν τα εξωτερικά επιχρίσματα και οι λιθοδομές των όψεων αρμολογήθηκαν και αφέθηκαν εμφανείς. Αντικαταστάθηκαν οι πλάκες στα πλευρικά κλίτη με στέγες, απομακρύνθηκε το νεότερο κωδωνοστάσιο, και τοποθετήθηκαν ξύλινα κουφώματα στη θέση των σιδερένιων, που υπήρχαν προηγουμένως. Αφαιρέθηκαν τα τμήματα του τέμπλου που υπήρχαν στα πλάγια διαμερίσματα, όπου παραμένει μόνον η μικρή υπερύψωση του δαπέδου και τέλος επισκευάστηκαν όλα τα εσωτερικά επιχρίσματα.

(Τα στοιχεία για το ναό του Αγ. Παντελεήμονα της Σπιναλόγκας, είναι από τη διδακτορική διατριβή της Μαρίας Αρακαδάκη, «ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΗΣ ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑΣ (1571-1715), Συμβολή στη μελέτη των επάκτιων και νησιωτικών οχυρών της Βενετικής Δημοκρατίας», Έκδοση Νομαρχ. Αυτοδιοίκησης Λασιθίου, Άγ. Νικόλαος 2001).

MERABELLO LIBRO D’ ORO