Ο μυστικιστής Νίκος Καζαντζάκης

Δύο αρθράκια πάνω στα πιστεύω και τον μυστικισμό του

Εικόνα της Παναγίας (1542) από τον ναό του Πρωτάτου στο Άγιο Όρος (Κρητική σχολή).
(η φωτογραφία είναι από την εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ)

Ύμνος για την πανάγια Μητέρα του κόσμου

Ο ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ  - από τις νεανικές του δοκιμές μέχρι και τα ώριμα έργα του-παρουσιάζει πλούσια λογοτεχνική διακειμενικότητα και έντονη ποιητική μυθοπλαστικότητα, εμπνευσμένος από εκκλησιαστικά και ευαγγελικά κείμενα.

 Στα συγγραφικά δημιουργήματα τολμά να περιπλέκει και μεταπλάθει πρόσωπα του ορθοδοξοχριστιανικού Πανθέου -με προεξέχουσα θέση το πρόσωπο του Χριστού. Αντίστοιχα, το πρόσωπο της Παναγίας εμφανίζεται στο έργο του ως σκιαγράφηση του προσώπου της Μητέρας του κόσμου. Ο Μεγάλος Στοχαστής, προκειμένου να περιγράψει το θεϊκό πρόσωπο της Παναγίας Μητέρας, Μαρίας Θεοτόκου, "ποιητουργεί" στίχους εξαιρετικής αξίας, τόσο από την άποψη της λογοτεχνίας όσο και από την άποψη της θεολογίας.

Ο Κρητικός  συγγραφέας απευθύνεται στη Θεοτόκο Παναγία Μητέρα του Κόσμου με έναν μελιστάλαχτο ύμνο προς το άγιο πρόσωπο της: «Γλυκοφιλούσα, Κερά της Θάλασσας, ω Καρδιά του ανθρώπου που χώρεσες Εκείνον που ουρανός και γης δεν τον χωρούν, ως Πράξη, ω Δέκατη Μούσα, Παναγιά αναφωνήτρα, έσυρες κραυγή κιντύνου, σα βίγλα ακριτική που αγνάντεψε μακριάθε να μερμηγκιάζουν οι αραπάδες και να πατούν το ιερό φως, κι ορθώθηκες Στρατηγίνα παίζοντας αλαφριά το απελατίκι, και βρόντηξαν τα γερακοκούδουνα και τ' αργυρά τσαπράζια σου κι έλαμψε το ανέγγιχτο στήθος σου, σαν Πανσέληνο, και τινάχτηκαν όλοι οι νέοι, οι ώριμοι για την ηδονή του Θεού και του θανάτου κι ορμούν ξοπίσω σου, Αμαζόνα! Γιατί μέσα στην καρδιά μου σαλεύεις σα χριστιανικιά Νίκη, που δε φοβάται το αίμα, κι ακλουθάει, κλαγγάζοντας, με μεγάλες αδρασκελιές, το στρατευόμενο απάνω στη γης Θεό!».

Εκκλησιαστικοί στίχοι.

Συγκριτικά με τον καζαντζακικό ποιητικό ύμνο προς τη Θεοτόκο σημειώνονται στη συνέχεια ορισμένοι εκκλησιαστικοί στίχοι τριών ασμάτων -κατά τη γνώμη μου από τους  ωραιότερους ύμνους- προς την Παναγία: «Τη Υπερμάχω» από τον Ακάθιστο Ύμνο, «Αγνή Παρθένε Δέσποινα» του Αγίου Νεκτάριου Αιγίνης και «Βασίλισσα του κόσμου» από το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον.

Στο πρώτο κοντάκιο η Πανάγια Μητέρα του κόσμου ψάλλεται ως  νικητήρια στρατηγός: «Τη Υπερμάχω  Στρατηγώ τα νικητήρια... Χαίρε, Νύμφη Ανύμφευτε»' στον δεύτερο ύμνο χαρακτηρίζεται ως «Αγνή Παρθένε Δέσποινα - Άχραντε Θεοτόκε- Παρθένε Μήτηρ άνασσα - Χαίρε Νυμφή Ανύμφευτε», ενώ στον τρίτο  ως «Βασίλισσα του κόσμου - Δέσποινα τ' ουρανού -Μυριοχαριτωμένη -Παρθένε ευλογημένη - Μητέρα του Θεού». Στα συγκεκριμένα άσματα η Παναγία Θεοτόκος υμνείται ως η Υπεραγία Νύμφη η Ανύμφευτη η Μητέρα του Θεού και της αποδίδεται η αγνή και άχραντη ιδιότητα της Παρθένου.

Ο Καζαντζάκης, επηρεασμένος από θεολογικά κείμενα, μεταπλάθει τους χαρακτηρισμούς προς τη Θεοτόκο και μετουσιώνει την εκκλησιαστική διάθεση της Πίστης σε μια υπερανθρώπινη διάσταση του Πνεύματος αποδίδει με αγάπη και σεβασμό υπέρτατους χαρακτηρισμούς με πλήθος ποιητικών επιθέτων στο αγιοφώτεινο πρόσωπο της Παρθένου Μαρίας: η καζαντζακική Πανάγια Μητέρα αποτελεί τη Δέκατη Μούσα και τη Νικητήρια Πράξη, που φανερώνεται ως Κερά της Θάλασσας και κυρίως ωδ Καρδιά του Ανθρώπου.

Αντίθετες κοσμικές αρχέγονες δυνάμεις

Η ΣΚΕΥΗ του Νίκου Καζαντζάκη παρουσιάζεται ως ένα διπολικό συνεχές στο οποίο αγωνιά και αγωνίζεται να εκφράσει -όσο το δυνατόν πιο δυναμικά και μαχητικά- την εσωτερική Κραυγή του. Ο συγγραφέας επιλέγει ως σφραγίδα του ένα σύμβολο της φιλοσοφίας με απωανατολίτικες  ρίζες, προκειμένου να εικονοποιήσει τις αντιθετικές δυνάμεις που επηρεάζουν και αποτυπώνουν τη συγγραφική του κραυγή από σκέψη σε λόγο, οπότε και επιλέγει ένα σημάδι όμοιο του Pa Kua.

Σύμβολο.

 Στο κέντρο του Pa Kua (Ba Gua ή Bagua) βλέπουμε το περίφημο Yin Yang: στην κινεζική φιλοσοφία το Taiji συμβολίζει τις αντίθετες, αλλά και συμπληρωματικές αρχέγονες κοσμικές δυνάμεις: το Yin (σελήνη) είναι η δεκτική, παθητική, ψυχρή θηλυκή δύναμη, ενώ το Yang (ήλιος) η δοτική, ενεργητική, θέρμη αρσενική δύναμη. Οι συνδυασμοί από συνεχεία και σπασμένες γραμμές στα 8 τρίγραμμα γύρω από το Yin Yang, που αντιπροσωπεύουν τις αέναα ρέουσες και μεταβαλλόμενες δυνάμεις των στοιχείων του σύμπαντος, συνιστούν το Yi  Jing («Βιβλίο των Αλλαγών»), μια από τις αρχαιότερες γνωστές μεθόδους μαντείας, που απεικονίζει τη φιλοσοφία της αλληλοσύνδεσης. Κάθε τρίγραμμο αντιπροσωπεύει μια κατεύθυνση, ένα στοιχείο, ένα ζώο κ.ο.κ. Οι συνεχείς γραμμές σημαίνουν «Ναι» (Yang) και οι σπασμένες «Όχι» (Yin). Τα 3 αντιτιθέμενα τρίγραμμα από 3 συνεχείς όψεις και 3 σπασμένες  παίρνουν σταδιακά τις όψεις το ένα του άλλου, μέχρι να εκλείψει η μεταξύ τους διαφορά. Το Yi-Jing συμβολίζει τη συμπαντική παρουσία των αντιθέτων, τα οποία αναγνωρίζει ως ευμετάβλητα και απολύτως εφήμερα. Σε κάποιο σημείο τα 8 τρίγραμμα τοποθετήθηκαν μαζί, για να σχηματίσουν τα 64 εξάγραμμα, και όλα αυτά μαζί θεωρήθηκαν ότι παριστάνουν όλες τις βασικές ανθρώπινες και κοσμικές καταστάσεις.

Ιερός τροχός του Shinto.

O ίδιος ο συγγραφέας αναφέρεται στο έμβλημα ως «ιερό τροχό του Shinto» σε επιστολή του προς τον φίλο του Παντελή Πρεβελάκη στις 16 Ιουλίου 1935: «Σας στέλνω [ένα δελτάριο με μιαν πόρτα του Shinto, κόκκινη, elegante [= κομψή], μαύρη στην κορφή της. Είναι η Πύλη της Σωτηρίας. [...] Σας εσχεδίασα και τον ιερό τροχό τον Shinto, που θα μπει στο ανώφλι του σπιτιού». Και ο Πρεβελάκης υποσημειώνει: «Ο ιερός τροχός του Σίντο μπήκε πράγματι στο ανώφλι του σπιτιού του Καζαντζάκη στην Αίγινα, υπό μορφή ψηφιδωτού (μαύρες και χρυσές ψηφίδες)». Ο Κρητικός συγγραφέας με το Έργο και τη Δράση του απέδειξε ότι ήταν ένα πνεύμα ανήσυχο, μια ψυχή με έντονες υπαρξιακές αναζητήσεις, ένας νους φιλομαθής, μια καρδιά με ξεχωριστές αγωνιώδεις αντιδράσεις* ασχολήθηκε αρκετά τόσο με την ανατολική φιλοσοφία και ιστορία όσο και με τις ανατολικές θρησκείες.

Η Ελένη Καζαντζάκη, επηρεασμένη από τις σκέψεις και τις αναζητήσεις του συζύγου της, επέλεξε το σύμβολο του Shinto ως έμβλημα των ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ προκειμένου να ακολουθεί ως λογότυπο τις εκδόσεις και το έργο του Μεγάλου Στοχαστή.

"ΕΘΝΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ"