Φώτου Γιοφύλλη : Τα σχολεία της αρχαίας Αθήνας

Η ΑΝΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Τα σχολεία της αρχαίας Αθήνας

του Φώτου Γιοφύλλη

Στα σχολεία της Αθήνας, κατά την αρχαιότητα, η μόρφωση των παιδιών χωριζόταν σε τρείς χωριστές διδασκαλίες : των γραμμάτων, της μουσικής και της γυμναστικής. Τα γράμματα τα δίδασκε ο λεγόμενος «γραμματιστής», την μουσική ο «κιθαριστής» και τη γυμναστική ο «παιδοτρίβης». Τα γράμματα και η μουσική διδάσκονταν στο σχολείο Έως το 14ο χρόνο της ηλικίας των παιδιών. Η γυμναστική διδάσκονταν στην παλαίστρα.

Τα παιδιά πήγαιναν από το πρωί στο σχολείο. Φορούσαν πλατιά ρούχα κ' είχαν γυμνό το κεφάλι. Δένανε τα μαλλιά τους με στεφάνι  η με μια κορδέλα.

Στο σχολείο οι γραμματιστές τους δίδασκαν τα γράμματα, τη μορφή τους, το συλλαβισμό και κατόπι πως να γράφουν και να διαβάζουν τις λέξεις. Για να θυμούνται οι μικροί το αλφάβητο είχαν βρει μέθοδο να το διδάσκουν με στίχους. Μερικά παιδιά όμως φαίνεται πώς δύσκολα  μάθαιναν τα γράμματα. Μα κ' η διδακτική μέθοδος θάτανε πολύ πρωτόγονη.

Ξέρομε από παλιούς συγγραφείς πώς ο Ηρώδης ο Αττικός, βλέποντας πώς το παιδί του ήταν τόσο κουτό ώστε δεν μπορούσε να μάθη ούτε τα 24 γράμματα του αλφαβήτου, αποφάσισε να τρέφει στο σπίτι του 24 παιδιά συνομήλικα με το γιο του, πού τους έδωσε για ονόματα τους τα 24 ονόματα των γραμμάτων. Έτσι ο γιος του, μαθαίνοντας τα ονόματα των φίλων του, έμαθε τα 24 γράμματα!

Για να διδάξει ο γραμματιστής στα παιδιά τη γραφή, έγραφε αυτός πρώτος και τα παιδιά αντίγραφαν τα γραμμένα.

Ας δούμε τώρα πως οι μαθητές της αρχαίας Αθήνας έγραφαν. Δηλαδή με τί γραφική ύλη διδάσκονταν.

Κάθε παιδί είχε ένα πίνακα αλειμμένο με κερί, πού λεγόταν «γραμματείον» ή «γραμμάτιον», και πάνω σ' αυτό έγραφε μ' ένα εργαλείο, πού λεγόταν «στύλος» η «γραφείον». Το εργαλείο αυτό ήταν από μέταλλο η από ελεφαντόδοντο, σουβλερό στο ένα   άκρο για να γράφει και πλατύ στο άλλο για να σβήνει.

Πολλοί μαζί πίνακες, δηλαδή γραμμάτια, αποτελούσαν «πολυπτύχους δέλτους», δηλαδή ένα είδος βιβλίου.

Μα οι αρχαίοι μαθητές της Αθήνας μεταχειρίζονταν και ένα είδος χαρτί από φλούδι Αιγυπτιακού παπύρου. Επίσης έγραφαν και   πάνω σε δέρματα, πού λέγονταν «διφθέραι». Τα καλλίτερα δέρματα για γράψιμο τα ετοίμαζαν στην Πέργαμο και λέγονταν «Περγαμηναί».

Τα δέρματα αυτά, αφού έγραφε κανένας απάνω, περιτυλίγονταν σ' ένα ραβδί και έμπαιναν σε μια στρογγυλή θήκη.

Πάνω ατά δέρματα γράφανε με ένα μελάνι από χρωματική ουσία, πού το έβαζαν σ' ένα μελανοδοχείο η «πυξίδα». Για πέννα χρησίμευε ο «κάλαμος», δηλαδή ένα κομμάτι από ξυσμένο καλάμι.

 Σκηνή από τη "σχολική ζωή" της αρχαίας Αθήνας. Δεξιά ο παιδαγωγός παρατηρεί το νεαρό μαθητή

Για να μαθαίνουν τα παιδιά ανάγνωση, δεν είχαν επίτηδες βιβλία (αλφαβητάρια κι αναγνωσματάρια), μα μεταχειρίζονταν προ πάντων   ποιήματα του Ομήρου και των λυρικών, άλλα και μια ανθολογία με κομμάτια από έργα του Ησιόδου, του Θεόγνιδος, του Φωκυλίδη, του Μίμνερμου και άλλων αρχαίων ποιητών. Τα ποιήματα αυτά ήταν διαλεγμένα σε τρόπο που να δίνουν στους μαθητές εξαιρετικά παραδείγματα και ηθικές διδασκαλίες. Και προ πάντων φανέρωναν στους μαθητές πώς τα μεγαλύτερα αγαθά του ελεύθερου ανθρώπου είναι η αλήθεια, η ψυχική ομορφιά και η δικαιοσύνη.

Εξ άλλου διάβαζαν οι αρχαίοι μαθητές τα αποφθέγματα των εφτά σοφών και μάθαιναν απ' αυτά πώς οι κυριότερες αφορμές της δυστυχίας των ανθρώπων είναι η αλαζονεία, ο φθόνος και η κατάχρηση.

Οι γραμματιστές μάθαιναν στα παιδιά και την αριθμητική, πρώτα με τα δάχτυλα κ' έπειτα με πετρούλες, με ξυλάκια, με μήλα κτλ. Στα πιο προχωρημένα παιδιά δίδασκαν και γεωμετρία. Φαίνεται πως διδάσκονταν και στοιχεία αστρονομίας, όπως σημειώνει κι ο Πλάτων.                                     

Διδάσκονταν ακόμα στο σχολείο και ιχνογραφία με πινέλο η με πετροκόνδυλό. Παράλληλα γινόταν και διδασκαλία χειροτεχνίας. Έφτιαναν τα παιδιά μικρά σπιτάκια, ψεύτικα καράβια, αμάξια, βατραχάκια κτλ.

Κατά τον 4ο αιώνα προ Χριστού  πρόσθεσαν στα σχολεία της Αθήνας και τη συστηματική διδασκαλία της ζωγραφικής. Είναι και τούτο σημείο πόσο οι αρχαίοι Αθηναίοι αγαπούσαν τις ωραίες τέχνες που είχαν φτάσει την αρχαία Αθήνα σε μεγάλη ακμή.

Τα κορίτσια της  Αρχαίας  Αθήνας μορφώνονταν πιο λίγο   από   τ' αγόρια και   μάλιστα   περιορισμένα   μέσα   στo σπίτι. Δεν πήγαιναν   στο σχολείο,   μα μάθαιναν στο σπίτι ανάγνωση και γραφή, λίγη αριθμητική και λίγα για τη θρησκεία τους, καθώς και από ειδικούς δασκάλους μάθαιναν μουσική.

Στη Σπάρτη τα κορίτσια μορφώνονταν πιο λίγο παρά στην Αθήνα. Αντίθετα όμως σε μερικές Αιολικές και Ιωνικές πόλεις τα κορίτσια είχαν ανώτερη πνευματική μόρφωση από κείνα της Αθήνας. Γι' αυτό σε κείνες τις πόλεις παρουσιάστηκαν και ποιήτριες και σοφές γυναίκες.                                

Κανένας νόμος δεν επέβαλε την υποχρεωτική μόρφωση των παιδιών ή των κοριτσιών στην Αθήνα. Ήταν όμως συνήθεια οι γονείς να φροντίζουν για την εκπαίδευση των παιδιών τους. Αναφέρεται μονάχα κάποιος νόμος του Σόλωνα, που έδινε στα παιδιά το δικαίωμα να μη γηροκομούν τους γονείς των, αν εκείνοι δεν είχαν φροντίσει να τα μορφώσουν. Δεν πιστεύομε όμως να εφαρμόστηκε   ποτέ   τέτοιος νόμος,..

Τα κτίρια των σχολείων της αρχαίας Ελλάδας ήταν άλλα μεγάλα, άλλα μικρά. Ευρύχωρα στις πολιτείες και μικρότερα στα χωριά. Πολλές φορές λειτουργούσαν και υπαίθρια σχολεία, κάτω από τα δέντρα.                                 

Τα σχολεία είχαν και πολλές διακοσμήσεις, ζωγραφιές, τοιχογραφίες και αγάλματα. Ο Αθηναίος αναφέρει το σχολείο του Στρατονίκου στην Αθήνα, πού είχε στους τοίχους του ζωγραφισμένες τις εννιά Μούσες και τον Απόλλωνα. Και, αστειευόμενος, προσθέτει πως κάποτε ρώτησε το Στρατονίκο:

-Πόσους μαθητές έχεις ;

-Μαζί με τους θεούς, δώδεκα, απάντησε εκείνος.

Είχε δηλαδή μονάχα δυο μαθητές ! Μέσα στα σχολεία υπήρχαν καθίσματα για τους μαθητές. Οι έδρες των δασκάλων ήταν μεγαλύτερες και ψηλότερες από τα καθίσματα των μαθητών. Αυτό το βλέπομε κι από αρχαία αγγεία, που έχουν απάνω ζωγραφιές σχολείων.

Στους τοίχους των σχολείων κρεμούσαν τις λύρες για τη διδασκαλία της μουσικης και «κύλικας», δηλ. σταμνιά με νερό για να πίνει όποιος διψούσε. 

Αγάλματα του Απόλλωνα και των Μουσών είχαν τα περισσότερα σχολεία.

Από τον  4ο  αιώνα   προ   Χριστού, έκτος από τους γραμματιστές, τους κιθαριστές και τους παιδοτρίβες, υπήρχαν και ανώτεροι δάσκαλοι, πού λέγονταν «κριτικοί» και ερμήνευαν κείμενα (συγγραφέων, καθώς και «γραμματικοί» και «γεωμέτραι».

Φαίνεται πώς στην αρχαιότητα το επάγγελμα του δασκάλου δεν το θεωρούσαν πολύ σπουδαίο. Μερικοί δάσκαλοι δίδασκαν χωρίς να ξέρουν και πολλά πράματα. Και ο μισθός τους γενικά ήταν μικρός. Από ένα αρχαίο επίγραμμα ξέρομε πώς ο συνηθισμένος μισθός τους ήταν 20 αρχαίες δραχμές από κάθε μαθητή. Αυτά έπαιρναν οι γραμματιστές. Οι παιδοτρίβες όμως έπαιρναν το δεκαπλάσιο.

Πρέπει όμως να σημειώσουμε πώς μέσα στο μισθό του παιδοτρίβη υπολογίζονταν και τα έξοδα για τον παιδονόμο, για αυλητές, για λάδι και για άμμο. Ο παιδονόμος επέβλεπε τα παιδιά. Ο αυλητής έπαιζε όταν γίνονταν ρυθμικά γυμνάσια. Με λάδι αλείφονταν οι νέοι όταν πάλαιαν ή έκαναν άλλα γυμνάσια. Και στο τέλος τρίβονταν με άμμο και ξύνονταν για να φύγει το λάδι από το σώμα τους.

Οι μαθητές δεν είχαν να κάμουν καμιά εργασία έξω  από το σχολείο. Και   η  διδασκαλία   στο   σχολείο δεν ήταν πάνω από 6 ώρες την ημέρα.

Η διδασκαλία της μουσικής  γινόταν από τον κιθαριστή σε παιδιά από το 12ο η  13ο χρόνο της  ηλικίας τους. Τους δίδασκε λυρικά και άλλα ποιήματα με συνοδεία μουσικού οργάνου.

Προπάντων μάθαιναν τα παιδιά να παίζουν τη λύρα και τη φόρμιγκα. Μα διδάσκονταν ακόμα και κιθάρα, αυλόν (φλογέρα), σύριγγα και τύμπανο. Τον αυλό όμως λίγοι τον μάθαιναν γιατί έφερνε   ασκήμια στο πρόσωπο   και γι' αυτό δεν άρεσε. Τη λύρα την έπαιζαν καθισμένοι και την κιθάρα όρθιοι.

Αργότερα από την Αίγυπτο ήρθε στην Αθήνα και η διδασκαλία της άρπας, πού παιζόταν χωρίς πλήκτρο, άλλα με το χέρι, καθώς και η βάρβιτος με λίγες χορδές. Το ίδιο διδάσκονταν και πνευστά χάλκινα όργανα, κύμβαλα, κρόταλα, κτλ.

Φώτος Γιοφύλλης

Ο θησαυρός των παιδιών 1948

Βιογραφικό Σημείωμα

ΦΩΤΟΣ ΓΙΟΦΥΛΛΗΣ (1887-1981)

Ο Φώτος Γιοφύλλης (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Σπύρου Μουσούρη) γεννήθηκε στην Κέρκυρα, στο χωριό Άγιοι Δούλοι. Ο πατέρας του ήταν δικαστικός. Στην Κέρκυρα τέλειωσε το Γυμνάσιο και σπούδασε ζωγραφική και γλυπτική στην Καλλιτεχνική Σχολή. Το 1907 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου παρέμεινε ως το τέλος της ζωής του. Παρακολούθησε μαθήματα στη Νομική και τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και παράλληλα συνεργάστηκε με την εφημερίδα Ακρόπολις, ενώ υπήρξε επίσης διευθυντής και εκδότης σε περιοδικά όπως τα Πολιτισμός, Πρωτοπορία, Ελεύθερα Επτάνησα, Εφημερίς των Ιθακησίων και Οικονομική Ζωή. Το 1922 επιμελήθηκε την έκδοση Ανθολογία των νέων ποιητών μας 1900-1920. Τιμήθηκε με του Α΄ Βραβείο της Ελληνικής Γλωσσικής Εταιρείας και ήταν μέλος της Ένωσης Συντακτών, της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, του Συλλόγου Αρχαίου Δράματος Ευριπίδης, του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός και της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών. Την πρώτη του εμφάνιση στο χώρο της λογοτεχνίας πραγματοποίησε το 1905 με τη δημοσίευση ενός ποιήματος στην Εφημερίδα των Ειδήσεων (Κέρκυρας). Ακολούθησαν δημοσιεύσεις στο Νουμά, και το 1913 κυκλοφόρησε η πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο Αρχοντικά. Ακολούθησαν ποιητικές συλλογές, πεζογραφήματα και έργα για το θέατρο. Παράλληλα ασχολήθηκε με τη ζωγραφική. Πραγματοποίησε ατομικές εκθέσεις και πήρε μέρος σε ομαδικές, ενώ έγραψε και μελέτες για την ελληνική τέχνη. Πέθανε στην Αθήνα.