Το Ασφαλιστικό στον λαβύρινθο

Οι κινητοποιήσεις για το Ασφαλιστικό τον Δεκέμβριο του 1960, με αιχμή τους οικοδόμους, και η βάρβαρη αντιμετώπισή τους από την κυβέρνηση, θεωρούνται ιστορικές στα χρονικά του εργατικού κινήματος. Η ΕΡΕ του Κ. Καραμανλή δεν τόλμησε τότε μια ριζική μεταρρύθμιση, αν και το ασφαλιστικό σύστημα βρισκόταν σε αδιέξοδο.

Η ΜΗ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΜΟΝΙΜΗ ΕΠΩΔΟΣ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ

Το Ασφαλιστικό στον λαβύρινθο

Όταν το 1951 από την κυβέρνηση Σοφοκλή Βενιζέλου έμπαιναν οι βάσεις του μεταπολεμικού ασφαλιστικού συστήματος, ένας στόχος ήταν η εξάλειψη της κατάτμησης των ασφαλίσεων σε πολυάριθμους φορείς. Αλλά και η ολοκλήρωση παροχής ιατρικής περίθαλψης, τα επιδόματα ασθένειας, ανεργίας. Βεβαίως και συντάξεις που να ανταποκρίνονται στο «ελάχιστον όριον συντηρήσεως» κ.ά.

Μέχρι τότε λειτουργούσαν 28 Ταμεία, με ένα σύνολο ασφαλισμένων που δεν έφτανε στις 300.000. Ο τότε υπουργός Εργασίας Γ. Μπακατσέλος έλυνε, υποτίθεται, το πρόβλημα για το παρόν και το μέλλον με τις «επικρατούσες μεταπολεμικές αντιλήψεις» προσαρμοσμένες στην ελληνική πραγματικότητα. Διακηρυσσόταν ότι το ΙΚΑ γινόταν «πρότυπος» φορέας και όλοι θα επιθυμούσαν να ενταχθούν σ΄ αυτό! Μόλις μετά από μια πενταετία γίνεται σαφές ότι το «όραμα» ενός ενιαίου και θελκτικού φορέα είναι άπιαστο, σ' ένα κράτος που μόνο κοινωνικό δεν είναι.

Ο κατακερματισμός «κερδίζει» και ως θεραπεία επαναδιατυπώνονται προτάσεις για ενοποιήσεις. Η πρώτη κυβέρνηση της ΕΡΕ του Κ. Καραμανλή αμέσως τις τοποθετεί στα αρχεία του υπουργείου Εργασίας. Δεν είναι συμβατές με τη φύση ενός κράτους της Δεξιάς και το πελατειακό μοντέλο διακυβέρνησης.

Μια τριετία αργότερα αναγκάζεται, εκ των πραγμάτων και υπό την πίεση των εργατικών και λαϊκών κινητοποιήσεων, και συστήνει ειδική επιτροπή για να μελετήσει το ίδιο ζήτημα, ενώ αναθέτει σε ειδικούς από τη Δ. Γερμανία να υποβάλουν ασφαλιστικό σχέδιο βιώσιμο.

Οχτώ χρόνια μετά το «ΙΚΑ-πρότυπο» του 1951 το ασφαλιστικό σύστημα παρέπαιε. Το Ιδρυμα, το οποίο όλοι θα ζήλευαν (!), ήταν παράδειγμα προς αποφυγή. Η διοίκησή του προειδοποιεί ότι στο τέλος του 1959 εξαντλώντας ακόμη και όλα τα αποθεματικά του, που σταθμεύουν υποχρεωτικά και άτοκα στην Τράπεζα της Ελλάδος, «θα φθάσει περί το μηδέν»! Τότε συντάσσεται μια πρώτη υπεύθυνη μελέτη... Σ΄ αυτή η οικονομική βιωσιμότητα περιγραφόταν ως το «σοβαρότερον και πλέον επείγον ζήτημα του συστήματος».

 Η διαρροή για την ύπαρξη σχεδίου αντιασφαλιστικών μέτρων στις αρχές του 1959 

ξεσηκώνει θύελλα διαμαρτυριών, όπως αποτυπώνονται στο «Εθνος» της 31ης Ιανουαρίου. 

Η ένταξη τότε στο «βαριά άρρωστο» ΙΚΑ ισοδυναμούσε με απειλή.

Υπήρχαν τότε περισσότεροι από 150 ασφαλιστικοί φορείς! Η λύση που προτεινόταν ήταν η κατάργηση όλων και η δημιουργία ενός οργανισμού ασφάλισης για όλο τον πληθυσμό της χώρας, με χορήγηση ενιαίας σύνταξης, παροχών κ.ά.

Ολα ίδια εκτός από τη γλώσσα και την ορολογία

 
Είναι εντυπωσιακό, αλλά καθόλου παράξενο ότι η έκθεση (συντάκτης ήταν επιτροπή του υπουργείου Συντονισμού), αν εξαιρέσουμε τη γλώσσα και την ορολογία, συμπίπτει σε βασικά σημεία με το «σχέδιο Γιαννίτση» του 2001 για το Ασφαλιστικό! Πανομοιότυπα σχεδόν τα προβλήματα και οι λύσεις, τηρουμένων των αναλογιών...

Με τη δημοσιοποίησή της προκλήθηκε κύμα αντιδράσεων. Ακόμη και η κυβερνητική ΓΣΕΕ αντιδρά στην ενοποίηση. Το αποτέλεσμα ήταν η κυβέρνηση (ΕΡΕ του Καραμανλή πάλι) να πετάξει στο καλάθι των άχρηστων τις προτάσεις. Με τον υπουργό Εργασίας Αρ. Δημητράτο να διαβεβαιώνει για τη μακροχρόνια ευρωστία του ασφαλιστικού συστήματος. Από τότε, λοιπόν, η κοινωνία και η οικονομία παγιδεύονται στον ασφαλιστικό λαβύρινθο, χωρίς μίτο Αριάδνης.

Στην πράξη έχει αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση για το «ιδρυτικό όραμα του ενιαίου φορέα». Η φράση «μας πάνε στο ΙΚΑ» έχει αποκτήσει, λόγω του χαμηλού επιπέδου παροχών, απειλητικό, πλέον, περιεχόμενο.

ΟΙ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ «ΛΥΣΕΙΣ»

 Οι υπουργοί Δ. Σιούφας, Τ. Γιαννίτσης και Φάνη Πετραλιά πρωταγωνίστησαν μεταπολιτευτικά για την ασφαλιστική μεταρρύθμιση. Ο πρώτος και η τελευταία απέτυχαν, ενώ το σχέδιο του δεύτερου έμεινε στις προθέσεις.

Ημίμετρα, αναβλητικότητα και επικοινωνιακή διαχείριση

 

Εκπληξη προκαλεί στους μη ειδικούς ο όγκος των μελετών και των εκθέσεων για τις κοινωνικές ασφαλίσεις τα τελευταία 60 χρόνια. Από Αμερικανούς, Γερμανούς, Αγγλους, Γάλλους και Ελληνες, φυσικά, βροχή πέφτουν οι προτάσεις για τη λύση του ασφαλιστικού προβλήματος. Μιλάμε για δεκάδες επιστημονικές προτάσεις από τη δεκαετία του 1950 μέχρι σήμερα, όπου εμπλέκονται και όλοι σχεδόν οι διεθνείς οργανισμοί.

Από τα περιεχόμενα ακόμη των σχετικών πορισμάτων, που έχουν υποβληθεί σε κάθε είδους κυβερνήσεις, προκύπτει αβίαστα η βεβαιότητα ότι μόνο άγνοια κινδύνου δεν υπήρχε διαχρονικά. Κάθε μία δεκαετία περίπου έως το 1980 και κάθε μία πενταετία μετά το 1990...

Στη βάση αυτή προκύπτει το μείζον ερώτημα γιατί το Ασφαλιστικό είναι ταυτισμένο με το πρόβλημα. Σε τέτοιο βαθμό, ώστε η αναφορά στο επίθετο «ασφαλιστικό» δεν χρειάζεται να συνοδεύεται από το ουσιαστικό «πρόβλημα». Εχει ουσιαστικοποιηθεί. Ασφαλιστικό = πρόβλημα. Γιατί, λοιπόν, έρχεται και επανέρχεται ως ζήτημα «ζωής ή θανάτου»; Σαν να πέφτει ξαφνικά από τον ουρανό κάθε φορά;

Τρεις απαντήσεις

 
Πολλές και διαφορετικές οι απαντήσεις που έχουν ειδικοί και μη. Επαναλαμβάνονται, με τον έναν ή άλλον τρόπο, στο σύνολο των εκθέσεων για το Ασφαλιστικό:

• Η έλλειψη πολιτικής βούλησης και το «πολιτικό κόστους» από ριζικές μεταρρυθμίσεις. Ο κανόνας είναι να καταφεύγουν οι κυβερνήσεις στην αναβλητικότητα και την τακτική μετάθεσης του προβλήματος στους διαδόχους τους.

• Οι αντιδράσεις των ασφαλισμένων οι οποίοι διαβλέπουν συνήθως φαλκίδευση κατακτήσεων. Συμβατικά θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και φόβος για εξίσωση προς τα κάτω.

• Από τη σκοπιά μιας ταξικής ανάλυσης οι κοινωνικές ασφαλίσεις είναι πεδίο όπου εκδηλώνονται οι αντιθέσεις μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου ή εργαζομένων και εργοδοτών.

Μια άλλου είδους απάντηση στο αρχικό ερώτημα παραπέμπει σε μια «παραδοξότητα». Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή το Ασφαλιστικό εξελίσσεται σ' ένα βάθος περίπου 50 χρόνων. Ετσι, εμπλέκονται περισσότερες από μία γενιές. Αιχμή του παράδοξου είναι ότι η σημερινή γενιά (εργαζόμενοι και συνταξιούχοι) παίρνει αποφάσεις για τις επόμενες χωρίς να υπάρχει κάποιος ο οποίος να εκπροσωπεί τις τελευταίες.

Αποφασίζει η ίδια με βάση τα δικά της, κυρίως, συμφέροντα («πόλεμο γενεών» αποκαλούν μερικοί το φαινόμενο). Ανεξαρτήτως απαντήσεων, πάντως, δύσκολα μπορεί να διαφωνήσει οποιοσδήποτε σε ένα κεντρικό συμπέρασμα πολιτικού χαρακτήρα, όπως διατυπώνεται από πολλούς και από τον ειδικό επί του θέματος Πλ. Τήνιο: «Το Ασφαλιστικό στην Ελλάδα έχει οικοδομηθεί σε υπόβαθρο αναβλητικότητας. Η επικοινωνιακή διαχείρισή του είναι προσανατολισμένη στον μετριασμό αντιδράσεων, ενώ οι πιο μακροχρόνιες επιπτώσεις και δομικά του χαρακτηριστικά θεωρούνται αμελητέες ή ότι τουλάχιστον μπορούν εύκολα να παραπεμφθούν στο μέλλον χωρίς πρόβλημα...».

Κατακερματισμένο

 
Το «στρεβλό μοντέλο» κοινωνικών ασφαλίσεων είναι κοινός τόπος από τη γέννηση του θεσμού. Με κορυφή του παγόβουνου τον κατακερματισμό και τις παρενέργειές του. Από την πελατειακή διαχείριση του συστήματος έως τις ευκαιριακές λύσεις, κάθε φορά που οι εξελίξεις οδηγούσαν σε οριακό σημείο.

Ο ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟΣ ΤΗΝ ΠΑΡΕΔΙΔΕ ΣΤΟΝ ΕΠΟΜΕΝΟ
«Ωρολογιακή βόμβα» από την εποχή Α. Παπανδρέου

Υπάρχει πρόβλημα επιβίωσης της κοινωνικής ασφάλισης, όπως την ξέρουμε ως σήμερα, ή μήπως πρόκειται για ένα νεοφιλελεύθερο προκάλυμμα;

Το ερώτημα τίθεται από τον καθηγητή και πρώην υπουργό Τάσο Γιαννίτση στα βιβλία του για το Ασφαλιστικό, πριν και μετά την κρίση. Η απάντηση που ο ίδιος δίνει, υπεραμυνόμενος της αποτυχημένης τομής του 2001, είναι πως υπάρχει και δεν συνιστά κάποια επιχείρηση κατάργησης κοινωνικών κατακτήσεων...

Με ιστορικούς, πάντως, όρους δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο ότι ζήτημα «ζωής ή θανάτου» για το Ασφαλιστικό άρχισε να τίθεται, σταδιακά, με τη διάδοση των νεοφιλελεύθερων ιδεών και πρακτικών από τη δεκαετία του 1980 σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Ανεξαρτήτως αυτής της εξέλιξης, το στρεβλό ελληνικό ασφαλιστικό σύστημα είχε εξαντληθεί τρεις δεκαετίες μετά τη θέσπισή του. Ηδη από το 1987-88 ο τότε υπουργός Εθνικής Οικονομίας μιλά για «ωρολογιακή βόμβα», που φοβάται ότι θα σκάσει στα χέρια του. Την παρέδωσε στους επόμενους, εκείνοι στους επερχόμενους και πάει λέγοντας...

Δραματική διάσταση θα πάρει από τις αρχές της επόμενης δεκαετίας του 1990, όταν αρχίζουν οι αλλεπάλληλες ασφαλιστικές μεταρρυθμίσεις, με εισαγωγικά ή χωρίς. Η αρχική σημαία των αλλαγών ήταν η γήρανση του πληθυσμού. Ενα υπαρκτό πρόβλημα μυθοποιούνταν στην εισηγητική έκθεση της πρώτης κυβέρνησης Μητσοτάκη (1990) για τις αλλαγές στο Ασφαλιστικό.

Στη βάση αυτή συντάχθηκε ο νόμος Γιαννάκου-Σουφλιά (1920/90) με στόχο να αρθεί «το οικονομικό αδιέξοδο, να εξυγιανθεί και να εκλογικευθεί το ασφαλιστικό σύστημα». Για την ιστορία, ας σημειωθεί ότι ο νόμος εκείνος παρέπεμπε σε νέα μέτρα, που θα ολοκλήρωναν, υποτίθεται, τη «μετάβαση σε ένα δίκαιο και οικονομικά βιώσιμο σύστημα, το οποίο στην τελική του φάση θα εξασφάλιζε όλους τους Ελληνες?». Πράγματι, πάρθηκαν νέα μέτρα δύο χρόνια μετά, ενώ είχαν προηγηθεί και ορισμένα άλλα (το λεγόμενο μίνι Ασφαλιστικό του 1991) προς την ίδια κατεύθυνση.

Η δεύτερη φάση εξυγίανσης

 
Τα νέα μέτρα κωδικοποιήθηκαν με τον γνωστό νόμο Σιούφα (2084/92). Ηταν η δεύτερη και τελική φάση της εξυγίανσης του συστήματος, σύμφωνα με την εισηγητική έκθεση που κατατέθηκε στη Βουλή. Με τις ρυθμίσεις που επιβλήθηκαν τότε, υποτίθεται πως θα λυνόταν το ασφαλιστικό πρόβλημα για 50 χρόνια!

Η κατάληξη είναι πολύ γνωστή. Μια ακριβώς δεκαετία αργότερα κι αφού μεσολάβησε το «νομοσχέδιο Γιαννίτση», επί πρωθυπουργίας Σημίτη, επανέρχεται δριμύτερο το Ασφαλιστικό. Με τον νόμο Ρέππα (3029/2002) το Ασφαλιστικό θα λυνόταν και θα «διαμορφώνονταν κανόνες κρατικής χρηματοδότησης, που εγγυώνται την πλεονασματική οικονομική λειτουργία μέχρι το 2030»! Πριν ακόμη συμπληρωθεί εξαετία ένα άλλο πακέτο ρυθμίσεων επί κυβερνήσεως Καραμανλή (νόμος Πετραλιά 3655/2008) φιλοδόξησε να οικοδομήσει «ένα σύστημα σύγχρονο και με μακροχρόνια προοπτική».

Δεν προσδιοριζόταν τότε χρονικός ορίζοντας. Μία διετία ήταν αρκετή για να επανέλθει το Ασφαλιστικό εκεί όπου βρισκόταν, όταν ξεκίνησαν οι μεταρρυθμίσεις! Με ιστορικούς, πάλι, όρους συνισταμένη όλων των προηγούμενων ρυθμίσεων, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ήταν η αύξηση των ορίων ηλικίας για συνταξιοδότηση, η μείωση των συντάξεων και ο περιορισμός του δημόσιου χαρακτήρα της κοινωνικής ασφάλισης. Δηλαδή, η λύση του υπαρκτού ασφαλιστικού ζητήματος με οικονομικούς και όχι κοινωνικούς όρους. Με πρόσχημα πάντα τα τρία περίφημα «δεν» (δεν μειώνονται οι συντάξεις, δεν αυξάνονται τα όρια ηλικίας και οι εισφορές).

Ετσι κι αλλιώς η χώρα μας ήταν η μοναδική στην ΕΕ που δεν ολοκλήρωσε μια αναγκαία ασφαλιστική μεταρρύθμιση στην περίοδο της μεταπολίτευσης.

Η συνέχεια με το τσουνάμι της κρίσης και τα μνημόνια δεν είναι αντικείμενο της Ιστορίας. Αλλά είναι απαραίτητο να προστεθεί ότι η πρώτη μεγάλη αλλαγή, που επιχειρήθηκε στο πλαίσιο αυτό, συνοδευόταν από τη δήλωση: «Λύθηκε το ζήτημα της βιωσιμότητας του ασφαλιστικού συστήματος για τα επόμενα 30 χρόνια» (Ανδρ. Λοβέρδος, αρμόδιος υπουργός στην κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου το 2010).

Το στίγμα ανά δεκαετία

Ανά δεκαετία και ιδιαίτερα μετά το 1980 τα περιθώρια αντιμετώπισης του Ασφαλιστικού στην κοινωνική διάστασή του με εργαλεία πολιτικής γίνονταν όλο και πιο ασφυκτικά. Μέχρι να κυριαρχήσει η δημοσιονομική παράμετρος επί του κοινωνικού:

1950: Διαμόρφωση του μεταπολεμικού συστήματος ασφάλισης και αφετηρία κρίσης λόγω κατακερματισμού και «ληστείας» των αποθεματικών.

1960: Το αρχικό σχέδιο για έναν ενιαίο φορέα συνθλίβεται στις μυλόπετρες της ελληνικής πολιτικής πραγματικότητας. Ευκαιριακές λύσεις.

1970: Βραχυχρόνιες διαχειρίσεις της κρίσης και πελατειακού τύπου μικροδιευθετήσεις.

1980: Ανεπιτυχής αναζήτηση διεξόδων για την αντιμετώπιση των ελλειμμάτων σε μια διελκυστίνδα μεταξύ του κοινωνικού χαρακτήρα και της οικονομικής βιωσιμότητας.

1990: Ασφαλιστικά αδιέξοδα, ημίμετρα και παραπομπή των ριζικών αλλαγών στο μέλλον. Επικράτηση του «οικονομικού» επί του κοινωνικού. Η επίλυσή του μείζον πρόβλημα της οικονομίας.

Τ. Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.gr

http://www.ethnos.gr/koinonia/arthro/to_asfalistiko_ston_labyrintho-64320751/